Zdzisław Łempiński, Alternatywne modele odzyskania jedności Niemiec [w:] DROGA NIEMCÓW DO PONOWNEGO ZJEDNOCZENIA PAŃSTWA 1949-1990, pod red. A. Czubińskiego, POZNAŃ 1991

58 Zdzisław

m aga l o to, aby w dokumentach KBWE znalazły się: zasada pokojowej zmiany -granic, podkreślenie prawa Niemców do samostanowienia, utrzy­manie otwartego charakteru kwestii niemieckiej ^7fi. Z drugiej strony kon­ferencja miała przynieść istotne zmiany i ułatwienia dla ludzi po obu stronach „żelaznej kurtyny”. Domagano się w związku z tym uchwale­nia przez uczestników konferencji zasady swobody poruszania się po­przez granice, przepływu informacji i idei (Freizugigkeit). Ponieważ w odczuciu partii chadeckich Akt końcowy nie spełniał wszystkich wy­mienionych postulatów, które zabezpieczać miały, w nowej sytuacji międzynarodowej w Europie niemieckie pozycje prawne, rezolucja frakcji CDU/CSU w Bundestagu z 1975 r. nawoływała rząd federalny, aby od­stąpił od zamiaru podpisania dokumentów KBWE⁷⁹.

Helsińska wizja ogólnoeuropejskiego bezpieczeństwa i współpracy oparta na istniejącym porządku terytorialno-politycznym w Europie po­zostawała zatem w zasadniczej sprzeczności z drżeniami CDU/CSU w sfe­rze polityki zagranicznej. Jak się później okazało, chadecja zachodnio-niemiecka, była jedyną w Europie wielką siłą polityczną, która zdecy­dowała się na totalny bojkot konferencji helsinskiej. Dopiero w 1976 r. zrezygnowała z pozycji totalnego bojkotu konferencji helsinskiej, dostrze­gając w Akcie końcowym instrument skutecznego oddziaływania na sytuaeję międzynarodową w kierunku odpowiadającym jej celom [politycz­nym.

2. Ideologiczne treści pojęcia jedności państwowo-narodowej Niemiec po KBWE w Helsinkach

Wypracowane przez CDU/CSU w pierwszej połowie lat siedemdzie­siątych stanowisko wobec jedności niemieckiej opierało się na koncepcji narodu państwowego — Staatsnation, wiążącej się z jednolitą państwo­wością niemiecką, (której synonimem miała być Rzesza Niemiecka w gra­nicach z 31 grudnia 1937 r. W stanowisku tym uwzględniano zarazem potrzebę wsparcia tezy o jedności państwowo-narodowej Niemiec argu­mentami zaczerpniętymi z definicji narodu jako wspólnoty etniczno-kulturowej oraz wspólnoty woli i świadomości życia w jedności państwowej.

Taka definicja jedności niemieckiej okazała się w drugiej połowie lat siedemdziesiątych, a zwłaszcza w latach osiemdziesiątych, definicją zbyt wąską, utrudniającą w nowej sytuacji międzynarodowej ,po KBWE

⁷⁸ S. Cholewiak. Koncepcje bezpieczeństwa europejskiego w polityce CDU/CSU, Międzynarodowe" 1975, nr 4, s. 95.

⁷⁹ E. TyszlkowiSki, op. cit., s. 54.

Alternatywne modele odzyskania jedności Niemiec 59

w Helsinkach praktyczne wprowadzenie problemu niemieckiego do Sto­sunków międzynarodowych. Wspomniana definicja nie odpowiadała w p:i:;i również nov/ym trendom w chadeckiej polityce zagranicznej po KBWE w Helsinkach. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych CDU/ /CSU dokonała bowiem politycznego zwrotu w ocenie odlprężenia i KBWE, widząc w tych zjawiskach dogodny instrument dla polityki zagranicznej RFN. 'Zwrot wynikał z akceptacji amerykańelueigo sposobu pojmowania odprężenia jako nowej płaszczyzny konfrontacji — ideologicznej — w sto-.silnikach Wschód-Zachód. Akt¹ końcoiwy — jak stwierdzał P. Noack — (był nie tylko odzwierciedleniem .dotychczasowych procesów odprężenio­wych, ale stanowił także podstawę wprowadzenia zasadniczych zmisn we współczesnej polityce międzynarodowej. Ta nowa funkcja Aktu końcowego miała wyrażać się przede wszystkim w tym, że płaszczyzna ideologicznej konfrontacji między Wschodem .a Zachodem winna nabrać wiodącego i .uniwersalnego charakteru, usunąć dotychczasową dyspropor­cję w dziedzinie iid^oloigicznej, występującą na korzyść państw socjali­stycznych ^m. Inny politolog zachodnioniemiedki H. P. Schwarz dowodził, xe carierowiska polityka praw człowieka, przyczyniając isię do kontrolo­wanej destabilizacji bloku "wschodniego, doprowadzi do zmiany relacji Wschód-Zachód, a to w wyniku konieczności większego skon centrowa­nia fiię Związku Radzieckiego oa sprawach wewnętrznych wspólnoty socjalistycznej ³¹.

W procesie odprężenia CDU/CSU dostrzegła zatem szansę na zmianę uikła-du sił w Europie, .a także to pole działania, która w danym momen­cie mogło 'najlepiej służyć ożywieniu problemu niemieckiego. Przestano więc traktować wyniki konferencji KBWE w Helsinkach jako polityczne zwycięstwo państw socjalistycznych, a Akt końcowy uznano jako szcze­gólnie wartościowy instrument realizacji zachodnio niemieckich .zamierzeń politycznych. Zdaniem chadccji Akt końcowy i carterowska polityka praw człowieka otwierać miały możliwość ścisłego powiązania zachodnio-niemieokich interesów narodowych z (generalną koncepcją strategiczną Zachodu 83.

W myśl tych założeń CDU/CSU, odprężenie w stosunkach Wschód-- Zachód miało doprowadzić do przezwyciężenia odmienności systemo­wych, przezwyciężenia podziału Europy i Niemiec. Otwierać miało dro-

⁸⁰ (P. Noaok, Ost-West Verhandlungen als Instrument von Sicherheitspolitik. Das Beispiel der KSZE (w:) Sicherheitspolitik vqt neuen Aujgaben, Frankfurt/M 1977, s- 79

⁸¹ H. P, Schwarz, Zwischenbilanz der KSZE, Stuttgart 1977, s. 96.

⁸² H. P. Schwarz. Zwischen Helsinki und Belgrad, „Die ipolitischc Meinung'' 1977, maj-czerwiec_; s. 21; por. taSże: R. Buchała, CDU/CSU wobec polityki wschodniej rządu RFN — między Helsinkami a Belgradem, ,_HZaranie Śląskie" 1079, nr 3.

60 Zdzisław ŁampińsilEi

gę do stworzenia nowego Jadu pokojowego, uwalniającego Europę od ra­dzieckiej hegemonii i zagrożenia. Nowy ład pokojowy zaipewiniiby wszy­stkim narodom europejskim prajwo do samostanowienia i prawa człowie­ka. W .tej politycznej wizji wymienione prawa tworzyć miały nie tyliko istotę ładu pokojowego, ale także instrument pobudzający zmiany syste­mowe i torujący drogę do budowy 'tego ładu.

Dążąc do ożywienia jproibhmu niemieckiego w stosunkach międzyna­rodowych oraz jego powiązania z gldbalną strategią Zachodu wobec państw socjalistycznych, partie chadeckie skierowały sfwoją uwagę na prezentację problemu niemieckiego jako iprolblemu ideologicznego, będą­cego odibiciem podstawowych sprzeczności w stosunkach Wschód-Zachód¹. Przyjęto założenie, że podział niemiecki i europejski są wyrazem tych samych sprzeczności. Mają one źródło w odmiennościach .systemowych, w antagonizmie między „demokracją wolnościową" a „realnym socjaliz­mem". Jedność Europy i Niemiec będzie można osiągnąć tylko wówczas, gdy zaniknie konflikt między Wschodem a Zachodem, czego symbolem będlzie upadek komunizmu i likwidacj.a barier politycznych wyrastają­cych z jego ideologii.

Ideologiczne podstawy prdblemu niemieckiego (powiązano także z po­szerzeniem (pojęcia narodu o elementy ściśle ustrojowe, mające jedno­cześnie być wyrazem przekonania o prawowitości i wyższości własnego systemu. Takie podejście prowadziło do stwierdzenia, że naród niemiecki należy -rozumieć nie tylko poprzez oechy jurysdyczmo-piańsUwowe, jego wolę istnienia czy wspólnotę etniczno-kulturową, ale taksże poprzez ,,mo-ralną jakość formy jego życia politycznego;" ⁸³. W tym sensie — jak stwierdził historyk zachodnioniemiecki M. Sturmer — doradca H. Kohla do spraw narodowych — istotą kwestii niemieckiej jest wolność⁸⁴.

Stanowisko takie oznaczało, że pojęcie jedności niemieckiej, jedności państwowo-narodowej. powinno być determinowane także poprzez ka­tegorię „wolności", a więc kategorię ustrojową. Co więcej kategorii tej zaczęto przypisywać nadrzędne znaczenie wofbec innych — prawjio-pań-stwowyćh, kulturowo-etoicznych — elementów, określających pojęcie je­dności niemieckiej. 'Wyeksponowanie kategorii „wolności", której syno­nimem stały Się prawa człowieka i prawa do samostanowienia, nie koli­dowało zarazem z dotychczasowymi elementami rozumienia jedności nie­mieckiej. Wręcz przeciwnie, nadawało elementom jsurysdycano-państwo-wym bardziej uniwersalny charakter, osłabiało i rozmazywało ich nacjo­nalistyczny i rewizjonistyczny charakter.

⁸⁸ W. Konzycfei, Chadecka koncepcja. Deutschlandpolitik, „Sprawy dowe" 1966, nr 6, b. 37.

⁸⁴ M. Sturmer, Abschied von falschen lllusionen, „Rheinischer Merfeur/Christ und Welt" 2 24 czerwca 1085 r., cyt. za; W. Korzyuki, op. ci.t.

Alternatywne modele odzyskania jedności Niemiec 61

Konsekwencją takiego pojmowania treści jedności niemieckiej 'było również dostosowanie przez CDU/CSU na początku lat osiemdziesiątych terminologii związanej z problemem niemieckim. Zrezygnowano ?. posłu­giwania się terminem „ponowne zjednoczenie" (Wiedervereinigung). Ter­min ten zastąpiono takimi pojęciami jak: ,,przezwyciężenie podziału nie­mieckiego" (Uberwindung der deutschen Teilung) czy „urzeczywistnie­nie .niemieckiej jedności" {Verwirklichung der deutschen Einheit). Oprócz tych terminów 'bardzo często używane 'było ipojęcie: „prawo do samosta­nowienia dla wszystkich Niemców" (Selbstbestimmungsrecht jur alle Deutschen)⁸⁵. Te nowe pojęcia śmiały lepiej¹ pasować do strategii europei­zacji -problemu niemieckiego, łączącej przezwyciężenie podziału Niemiec z jednością Europy. Z tych samych względów w latach osiemdziesiątych partie chadeckie coraz częściej zaczęły odchodzić od pojęcia „Deutschland-politik" jako tzw. polityki niemieckiej, zastępując je określeniem „poli­tyka w sprawie Niemiec".

3. Chadecka strategia europeizacji problemu niemieckiego w latach osiemdziesiątych

Rozszerzenie pojęcia jedności niemieckiej o elementy ideologiczne po­zostawało w ścisłym związku z wypracowaniem przez CDU/CSU po 1'97'5 r. nowej 'strategii rozwiązania problemu niemieckiego — strategii europeizacji. Realizacja w mamach tej strategii ustawowego naikazu zje­dnoczeniowego wiązała się z przesunięciem w chadeckiej polityce zje­dnoczeniowej punktu ciężkości z kwestii narodowych, dotyczących utrzy­mania i rozwoju świadomościowych elementów jedności narodowej Niem­ców n.a kwestie ideolosgiczne. Oznaczało to, że droga do jedności prowa­dzi przede wszystkim poprzez zwycięstwo idei „wolności" w Europie i jej jedność. Można to osiągnąć w ramach nowego europejskiego porząd­ku pokojowego, którego istota wynikałaby z treści pozycji ideologicznych reprezentowanych przez chadecję zachodni on i emiecką.

Zjednoczoną Europę przedstawiono jako organizm jednorodny pod względem .systemowym, wolną od' radzieckiej hegemonii, kierującą się prawami człowieka i prawem do samostanowienia, których przestrzega­nie gwarantować miało rozwiązanie istniejących dziś w Europie sprzecz­ności i antagonizmów politycznych, służyć wyrównaniu interesów mię­dzy poiszczególnymi państwami i narodami. Wypracowanie przez chade­cję nowej strategii, obejmującej rozwiązanie problemu niemieckiego, wy­nikało z dążenia do nadania temu problemowi bardziej uniwersalnego

⁸⁵ G. Herdegen, Perspektiven und Ergrenzungen, „Deutschland Archiv" 1987, nr 12.

---