Znaniecki Florian - „Pisma filozoficzne” t. 1 str. 168-184 (1987, 1991)
II
Nowoczesne kierunki filozoficzne starają się w inny sposób wytłumaczyć istnienie świata przyrodniczego i świata idealnego, nie przyjmując aby materia albo ideały istniały same w sobie, ani tez nie sprowadzając ich do świadomości psychologicznie pojętej - te kierunki możemy nazwać: socjologiczną teorią rozwoju (STR). Znajdziemy to już u Durkheima, Cometa, Fouillee.
Socjologiczna teoria rozwoju - zależność naszego doświadczenia od tradycji społecznej (życie praktyczne i umysłowe). Osobnik jest ogniwem społeczeństwa. Każdy szczegół naszego doświadczenia zależy od kultury społecznej (nie tylko od norm obyczajowych, praw, wierzeń, filozofii).
Jednostka zostaje wprowadzona w świat przez swoje otoczenie. Kojarzy, dostrzega to czego nauczyło ją jej społeczeństwo, nie uświadamia sobie tego czego jej otoczenie nie zna.
Fakty naukowe są sztucznie przekształconymi faktami codziennego doświadczenia, prawa i teorie naukowe są uogólnieniami narzuconymi przez nas rzeczywistości, a nie z niej zaczerpnięte.
Dośw. nasze i świat idealny stanowią wytwór społeczny. Wyodrebniać przedmioty, ustalać stosunki nauczyła się ludzkość w ciągu społecznego rozwoju. Rzeczywistość o ile jest pewnym porządkiem, stanowi właściwie rzeczywistość społeczną - świat nie jest naturą, jest kulturą.
- nagromadzanie się zdobyczy społecznych, ciągłość kultury
Rzeczywistą teorią rozwoju byłaby historia życia społecznego.
Nasza wiedza, moralność, sztuka jako coś bezwzględnego, niezależnego od czasu i miejsca jest tylko wynikiem złudzenia.
Świadomość indywidualna - jako część i wytwór życia społecznego. Osobnik świadomy - częścią społeczeństwa, nie ustrojem świadomym.
Słabe punkty tej teorii: trudno twierdzić że całe dośw. da się pojąć jako rzeczywist. społeczną.(np. ludzie żyjący poza społeczeństwem)
Fouillee: rzeczywistość poprzedzająca istnienie społ. ludzkich ma charakter społeczny, że świat jest społeczeństwem istot obdarzonych zaczątkową świadomością, objawione w postaci zmysłowej. <-źle, bo każe przyjmować świadomość poza materią nieorganiczną o której nic nie wiemy.
Dalej, przeciwko socjologicznemu pojmowaniu świata przemawia sam akt rozwoju twórczego. Zjawiska społeczne narzucają się osobnikowi głównie wtedy gdy sa już gotowe, utrwalone, łatwiej podlegają indywidualnej krytyce gdy są nowe. Dlatego jeżeli świat jest całkowicie społeczny to przysługuje mu bezwzględnie cecha stałości.
Zjawiska społeczne posiadają pewną dynamiczność, są wartościami, istota ich jest proces(nie jest to jednak proces twórczy, dlatego pogląd socjologiczny może odnosić się do rzeczywistości na pewnym stadium, a nie samego rozwoju jako twórczości.)
Swiat idealny jest dużo bardziej dynamiczny, twórczy niż świat społeczny.
Istota obyczaju - powtarzanie tych samych czynów, dla nauki i moralności jest to oznaka zamierania i upadku.
Świat idealny: (nauka, sztuka, moralność)
- podstawa najdawniejszej teorii rozwoju
-filozofia grecka: odrębność świata idealnego od św. materialnego, od indywidualnej świadomości i życia społecznego. Platon wyniósł idee ponad wszelką doświadczalną rzeczywistość, przyznał im własny byt itd.
Filozofia należy do świata idealnego.
Poznawanie doświadczenia - idealizacja, zastępowanie przedmiotów doświadczalnych idealnymi tj. pojęcia, sądy, wnioski.
Wiedza prawdziwa (od greków) - musi być powszechna i niezmienna. Natomiast doświadczenie jest różne dla każdego i zmienne w czasie. A więc, jedyny byt prawdziwy to to co może być wyrażone logicznie. Cały świat jest światem idei, które są pierwowzorami zjawisk, zasadą ich istnienia. Nasze doświadczenie to tylko niedokładna kopia, objaw idei.
Jednak doświadczalna rzeczywistość przekracza cały czas schematy idealne - fakt zmienności doświadczenia.
Hegel: świat idei sam się nie zmienia i nie wzbogaca, jest ponad czasem, odwieczny i wieczny. Występuje jednak płynność pojęć, przekształcenia - bezczasowe stawanie się idei - jest to ewolucja świata! Rozwój to stopniowe urzeczywistnianie idei. (rzeczywistość materialna, życie organiczne to szczeble tej ewolucji idei.)
Nasze doświadczenie jest uwarunkowane nie tylko przez świat idealny, przyroda i życie społeczne mają swe własne wymagania, własne cechy. Dlatego częściowe, stopniowe narzucanie naszemu doświadczeniu świata idealnego.
Gdybysmy chcieli przyjąć ten pogląd o rozwoju świata jako ewolucji idei, musielibyśmy przyjąć wielość idei, niezależnych od siebie.
Świat idealny nie może być podstawą tłumaczenie rozwoju, bo pojawił się dosyć późno i się dopiero rozwija.
Myśl idealna powstała stopniowo, z życia indywidualnego i społecznego. Wyłoniła się ze świadomości osobniczej, wierzeń, obyczajów.
Świat idealny, chociaż wieczny tj. raz stworzony, zniknąć już nie może - nie jest jednak odwieczny, bo ma swój początek i były czasy kiedy nie istniał.
Złudzenie bezczasowości - bo wszystko zaczyna istnieć dopiero od pewnej czynności myślowej. Nie istnieje od zawsze. Nie miało by znaczenia niegdyś, gdyby kultury nie było.
III
Żadna teoria nie jest w stanie ogarnąć procesu rozwojowego w całości.
- należy uwzględnić w równej mierze wszystkie etapy tego rozwoju, nie opierając się na żadnym szczególnie
- teorie rozwoju dzielą się na 2 grupy: 1)Spencer, Bergson - rozwój człowieka jako drobna część rozwoju świata (nauki przyrodnicze) - naturalizm, 2) kulturalizm- przyrodę uważa za objaw i część świadomości, życia społecznego lub idealnego.
Wszystko co jest nam dane istnieje tylko dlatego, że istnieją takie jak my istoty świadome, żyjące życiem społecznym, budujące wiedzę. Bez człowieka nigdy by nie powstała przyroda taka jaka jest.
Przyroda jednak, jakkolwiek powstała, jest już dziś czymś samoistnym. Duch w swym rozwoju stworzył przyrodę i jest ona teraz już bytem samoistnym!
Także ni byłoby kultury społecznej gdyby nie było ludzi.
Co by było gdyby został tylko jeden człowiek na ziemi? Kultura nadal by istniała, dałaby się odtworzyć. (Przeszłość trwa tylko w swych skutkach a nie w swej własnej treści). Odtworzenie jest niedokładne gdyż nie znamy całej przeszłości. Wybieramy tylko zjawiska ważne dla nas (społeczne).
Choćby wszystkie istoty myślące, prócz jednej, znikły - wiedza, sztuka, moralność trwałyby w nieskończoność , bo ta istota mogłaby je zawsze przemyśleć i urzeczywistniać .
Istnienie przeszłości jest więc w pewnym stopniu potencjalne, a nie aktualne.
Świat społeczny, przyroda, św. idealny gdy raz powstały istnieją niezależnie od nas.
Natomiast ustrój i świadomość są zależne od nas, niepowtarzalne i jednostkowe.
Świat kultury, świat idealny narzuca naszemu poznaniu własne wymagania, zmusza do nagięcia teorii do faktów, nie faktów do teorii(przez co mamy pewność że poznajemy nasz przedmiot, nie cień rzucany przez naszą teorię)
Nie z przeszłości o teraźniejszości, ale z teraźniejszości o przeszłości powinniśmy wnioskować.
Florian Znaniecki, Pisma filozoficzne, t.2
KULTURALIZM 1919
1. Światopogląd realistyczny i światopogląd idealistyczny.
Separacja pomiędzy realizmem (przyrodoznawstwo) a idealizmem (doktryny religijne, filozofia starożytna)
Triumf realizmu polega na istotnym wzroście liczby i wagi konkretnych szczegółowych zagadnień , jakie sformułował on i rozwiązał, bez zbytniego zabiegania o filozoficzne uzasadnienie założonego w tych zagadnieniach stanowiska.
Porażka idealizmu polegała na tym ,iż nie udało mu się rozwinąć obszerniejszego i powiększającego się stale korpusu pozytywnej wiedzy empirycznej opartej na idealistycznych przesłankach.
Zarówno jak i sukces tak i porażka nie polegała na logicznym udowodnieniu metod i twierdzeń.
IDEALIZM REALIZM
• Naturalistyczna wizja świata jako całość popada w błędne koło,
• Całkowita treść ewolucjonizmu jako racjonalnego systemu podlega kryteriom idealnym - tym samym, których chce pozbawić idealności.
• Nie jest w stanie przeciwstawić ewolucjonizmowi ,żadnej pozytywnej doktryny, która mogłaby rozwiązać zagadnienie wysunięte przez teorię ewolucji.
• Idealizm pozostał na tym samym gruncie. Zamiast traktować przyrodę jako dynamiczny i zmienny proces, w dalszym ciągu ujmuje ją jako niezmienną substancję lub system substancji.
• !zasługa stałego protestu przeciwko obu skrajnościom, do jakich alternatywnie prowadzi naturalistyczny pogląd na świat: bezsilnemu pesymizmowi i pełnemu samozadowolenia intelektualnemu filistynizmowi.
• Choć nieudolny i bezpłodny w obliczu konkretnych problemów bieżącego życia- zachowuje jednakże pewien ślad dawnego znaczenia w abstrakcyjnej dziedzinie najwyższych wzorców teoretycznych i praktycznych.
• Wzniesienie się ponad względność historyczną, poszukiwanie absolutu • W ciągu pierwszych trzech wieków realizm naukowy niezdolny był do osiągnięcia jakiejkolwiek ogólnej wizji świata.
• Psychologia i socjologia przyrodnicza vs. Doktryna ewolucji przyrodniczej doprowadziły do współczesnego naturalizmu
• Naturalizm- najbardziej spójna doktryna realistyczna
• N- włączenie człowieka do przyrody, rozum jest kontynuacja naturalnej ewolucji świata zwierzęcego
• Wszelkie formy myślenia, na których idealizm konstruuje swoje systemy , są produktami rzeczywistości przyrodniczej, od niej zależnymi.
• Naturalizm uczynił niezwykły postęp, i podlegał przekształceniom. Rozwój i ujednolicenie, systematyzacja.
• !Nie możemy świadomie zaakceptować traktowania naszych najwyższych wzorców jako jedynie produktów ubocznych ewolucji przyrody! Nie możemy się zgodzić , mimo argumentacji realizmu , iż jesteśmy jedynie znikomymi fragmentami całości, która pozostaje nie poruszona naszym istnieniem, obojętna i niedostępna dla naszych ocen.
• Naturalizm osiągnął swój szczyt wraz z teorią ewolucji
Ewolucja kulturowa! Nauki o kulturze były dotychczas niezdolne do osiągnięcia proporcjonalnie tego samego stopnia perfekcji metodologicznej, co nauki przyrodnicze.
Poszukiwanie nowego poglądu na świat. Ani i. ani r. się już nie nadają. Pogląd na świat- doktryna filozoficzna, zespół konkretnych funkcji intelektualnych, widocznych w licznych aktach dociekania i refleksji w różnych dziedzinach życia teoretycznego i praktycznego, a osiągających szczyt w pewnym ideale intelektualnym. Np. naturalizm, stoicyzm, epikureizm, neoplatonizm, arystotelizm. Jest on gromadzonym produktem całych pokoleń.
Kryzys kultury. Nie jesteśmy odpowiednio przygotowani do zabrania się za nauki o kulturze. !. brak nam znajomości praw kulturowego stawania się, która dostarczyłaby nam narzędzi takiej władzy nad światem kultury, jaką mamy nad światem przyrody. ! brak nam obiektywnych i odpowiednich wzorców oceny wartości kulturowych , które pozwoliłyby nam tak zorganizować cele naszych czynności twórczych , by unikać tracenia sił w bezużytecznych walkach i niszczenia niemal wszystkiego, co tworzymy.
Brak ogólnego rozumienia kultury, brak poglądu na świat opartego na doświadczeniu kulturowym. Na kulturę patrzono zawsze po kątem realizmu lub idealizmu. Nie dostrzegano innego porządku niż porządek przyrody bądź też wartości absolutnych. Zjawiska kulturowe musiały się do tego dostosować do tego porządku przyczynowego i celowego. Czas zastąpić r i idealizm kulturalizmem
2. Kulturalizm
- historyczna względność wszelkich wartości ludzkich, włączając samą naukę.
- na tle historii kultury możemy śledzić część ewolucji ducha ludzkiego.
- duch ludzki to produkt kultury, względny i zmienny
- nie ma innej przyrody niż ta jaką postrzega przez pryzmat kultury
-z kręgu kultury nie ma wyjścia
- nie w sposób zrozumieć kultury przodków , gdyż patrzymy na nią przez pryzmat naszej kultury.
- współczesny człowiek pragnie i osiąga więcej nie dlatego ,iż nasza wiedza jest doskonalsza, lecz dlatego, że nasze osobowości są bogatsze, bardziej twórcze i zorganizowane oraz dlatego ,że świat obejmuje dla nas więcej i więcej dla nas znaczy. Nasze jaźni i świat są wytworem dłuższego rozwoju kulturowego.
- świat nie jest światem realnej przyrody, lecz jedynie obszarem immanentnych danych indywidualnej lub ponadindywidualnej świadomości.
- jeśli chcemy zrozumieć rzeczywistą przeszłość świata powinniśmy badać przeszłość najbliższą i najłatwiej dostępną.
-nasza metoda powinna być specjalną analizą , polegającą na odejmowaniu od tych danych wszystkiego , o czym dowiedziano, że jest dodatkiem późniejszym niż ten moment przeszłości , jaki próbujemy odtworzyć.
- wbrew naturalizmowi - człowiek obecny nie jest wytworem ewolucji, ale to przyroda obecna jest wytworem kultury ludzkiej.
- jeśli istnieje cokolwiek co poprzedziło istnienie człowieka , to droga do tego wiedzie przez historię i nauki społeczne, a nie przez biologię , geologię, astronomię, czy fizykę.
UPADEK CYWILIZACJI ZACHODNIEJ 1921
Obawa, że cywilizacji zachodniej zagraża w najbliższym czasie zniszczenie, o ile się nie zdobędziemy na świadomy i planowy wysiłek w celu jej uratowania.
Tragedią naszej wiedzy humanistycznej - czy też naszego życia kulturalnego- że ten rodzaj poznania, który w tej dziedzinie jest nam najbardziej potrzebny dla orientacji praktycznej, nie jest, i z zasadniczych względów nigdy być nie może, teoretycznie wykończony, ścisły i pewny. Mam tu na myśli syntezę poznawczą wszystkich zasadniczych elementów życia kulturalnego jakiegoś konkretnego społeczeństwa w pewnym okresie jego ewolucji i wyprowadzenie z tej syntezy wniosków co do przyszłości tego społeczeństwa.
Cywilizacja nie jest rzeczą lub stanem jest stawaniem się , procesem, a raczej wielością różnorodnych procesów.
Przyroda a kultura
- czynniki twórcze, nie uwarunkowane przyczynowo i nie dające się ująć w prawa. Każdy proces twórczy jest jedynym w czasie i przestrzeni , bezwarunkowym pojawieniem się czegoś co do swej treści i znaczenia zupełnie nowego.
- prawie wszystkie zjawiska kulturowe powstały jako bezwzględnie nowe
- procesy kulturalne zawierają się pomiędzy dwiema granicami: czystej twórczości i bezwzględnego przyczynowego uwarunkowania.
- czynności twórcze i procesy przyczynowe współistnieją w życiu i łączą się , krzyżują bez racjonalnego porządku.
- filozofia kultury może więc o tyle tylko przewidzieć przyszłość o ile ją stworzy , tj. o ile w stosunku do przyszłości zajmie jej stanowisko praktyczne i narzucić zdoła świadomości społecznej te ideały, których urzeczywistnienie uważa za pożądane.
- stanowisko pośrednie pomiędzy filozofią kultury a socjologią
- owszem jeśli nie nastąpi zwrot w obecnym kierunku ewolucji tych dążności masowych lub jeśli nie rozwiną się w najbliższym czasie inne dążności masowe . Nie widzę zasadniczej niemożliwości powstania czynników , które gwałtowny upadek naszej cywilizacji zapobiegną, na czas nieograniczony lub też w ogóle mu zapobiegną .