Wadą oświadczenia woli nazywamy szczególne stany faktyczne, wskazane przez ustawodawcę, które uzasadniają pozbawienie aktu prawnego jakim jest oświadczenie woli skuteczności prawnej. Wada oświadczenia woli może powodować:
bezwzględną nieważność, co oznacza, że czynność prawna zawierająca wadliwe oświadczenie woli, od momentu jej dokonania nie wywołuje żadnych skutków prawnych i nie ma możliwości jej konwalidacji - przywrócenia ważności;
wzruszalność czynności prawnej (nieważność względną), co oznacza, że czynność jest ważna i wywołuje skutki, jednakże może zostać wzruszona przez osobę wskazaną przez ustawodawcę i w czasie przez niego wskazanym. W razie jeśli nie zostanie wzruszona w odpowiednim czasie następuje jej konwalidacja, czynność staje się ważna w sposób niewzruszalny.
Wadami oświadczeń woli w prawie polskim są:
brak świadomości i swobody (co oznacza, że osoba oświadczająca swoją wolę nie znajduje się w normalnym stanie psychicznym i fizycznym)
pozorność (złożenie oświadczenia woli pozornego, które nie ma wywołać skutków prawnych lub zrobione jest dla żartu)
błąd (mylne wyobrażenie lub brak tego wyobrażenia u osoby oświadczającej swoją wolę o rzeczywistym stanie rzeczy)
posłaniec (zniekształcenie oświadczenia woli przez osobę użyta do jego przesłania
groźba (wymuszenie oświadczenia woli i stanowi jego wadę jeśli jest poważne i bezprawne)
podstęp osoby trzeciej (celowe, świadome działanie osoby, która ten błąd wywołuje)
Uchylenie skutków oświadczenia
BŁĄD:
„W razie błędu co do treści czynności prawnej można uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli. Jeżeli jednak oświadczenie woli było złożone innej osobie, uchylenie się od jego skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć; ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej. Można powoływać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści (błąd istotny).”
Błąd może się przejawiać w mylnym przeświadczeniu o stanie faktycznym, które miało wpływ na dokonanie czynności prawnej (np. ktoś kupuje kopię obrazu myśląc, że to oryginał). Orzecznictwo uznaje za błąd także błędne przeświadczenie dotyczące stanu prawnego, co stanowi w pewnym sensie ograniczenie zasady ignorantia iuris nocet (łac. - nieznajomość prawa szkodzi. )Błędem będzie również zwykła pomyłka co do treści oświadczenia woli (np. ktoś podpisuje umowę, w której jest wpisana cena 1000 zł, mylnie sądząc, że wynosi ona 100 zł). Bez względu na to na czym polega błąd, musi on dotyczyć treści czynności prawnej; nie jest wadą oświadczenia woli błąd dotyczący okoliczności nieuregulowanej w treści czynności prawnej, nawet jeżeli miał on wpływ na jej dokonanie (np. ktoś kupił działkę budowlaną błędnie sądząc, że pieniędzy wystarczy mu na wybudowanie domu).
Uchylenie się od skutków czynności prawnej dokonanej po wpływem błędu możliwe jest jedynie wówczas, gdy błąd był istotny, tzn. że gdyby składający oświadczenie pod wpływem błędu oceniał sprawę rozsądnie, nie dokonał by czynności prawnej tej treści.
Regułą jest, że czynność prawna będzie polegała na złożeniu oświadczenia woli innej osobie. W takim wypadku dopuszczalne jest powołanie się na błąd przez tego, który takie oświadczenie składa, jeżeli osoba ta:
wywołała błąd, choćby nawet bez swej winy,
wiedziała o błędzie i nie poinformowała o tym składającego oświadczenie,
mogła z łatwością błąd zauważyć.
W przypadku odpłatnych czynności prawnych, (np. darowizny), osoba składająca oświadczenie woli po wpływem błędu, może się na niego powołać nawet wówczas, gdy druga stron a nie spowodowała czy nie wiedziała o błędzie.
PODSTĘP:
Art. 86
1.Jeżeli błąd wywołała druga strona podstępnie, uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu może nastąpić także wtedy, gdy błąd nie był istotny, jak również wtedy, gdy nie dotyczył treści czynności prawnej.
2.Podstęp osoby trzeciej jest jednoznaczny z podstępem strony, jeżeli ta o podstępie wiedziała i nie zawiadomiła o nim drugiej strony albo jeżeli czynność prawna była nieodpłatna.
Art. 86 kodeksu cywilnego
Podstęp polega na świadomym wprowadzeniu w błąd osoby dokonującej czynności prawnej w celu złożenia przez nią oświadczenia woli o określonej treści. Jest to więc kwalifikowany rodzaj błędu, który wymaga od osoby uciekającej się do podstępu aktywnego i zamierzonego działania, nastawionego na uzyskanie korzystnego dla siebie oświadczenia woli. Za podstęp uważa się także świadome zatajenie określonych informacji, w sytuacji gdy istniał obowiązek ich udzielenia.
W przeciwieństwie do błędu, uchylenie się od oświadczenia woli złożonego w wyniku świadomego wprowadzenia w błąd nie wymaga, aby błąd ten był istotny czy dotyczył treści czynności prawnej. W tym wypadku konieczne będzie natomiast udowodnienie, że wystąpił związek między podstępnym działaniem, a złożeniem oświadczenia woli określonej treści. Podstępem może się posłużyć zarówno adresat, któremu składane jest oświadczenie woli, jak i osoba trzecia, jeżeli adresat oświadczenia woli o podstępie wiedział i nie poinformował o nim składającego oświadczenie woli lub jeżeli czynność prawna ma charakter nieodpłatny, a nie spowodowała czy nie wiedziała o błędzie.
GROŹBA:
Art. 87
Kto złożył oświadczenie woli pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, ten może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiać, iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe.
Przez groźbę rozumie się zapowiedź wyrządzenia komuś jakiegoś zła, w razie gdyby nie dokonał on zadanej czynności prawnej. Osoba zagrożona znajduje się w sytuacji przymusowej (tzw. przymus psychiczny) i stoi przed alternatywa: albo dokonać zadanej czynności prawnej, albo narazić się na realizacje stanu rzeczy określonego w groźbie. Nie jest ona jednak pozbawiona możliwości wyboru. Gdyby tak było, jej zachowanie nie miałoby z mocy art.82 KC w ogóle cech czynności prawnej.
System prawny nie chroni osób, które dokonują czynności prawnych pod wpływem obawy ze spotka je jakieś zło. Prawo ma jedynie bezwzględne przypadki, gdy wspomniana sytuacja powstała wskutek bezprawnego działania innej osoby. Dopiero, bowiem groźba bezprawna(art,.87KC) stanowi niedopuszczalna interwencje w proces motywacji człowieka. Pod tym względem jest ona podobna do podstępu jednakże osoba działająca pod wpływem groźby w odróżnieniu od osoby podstępnie wprowadzonej w błąd wie o tym dopiero, bowiem groźba bezprawna(art.87KC) stanowi niedopuszczalna interwencje w proces motywacji człowieka. Pod tym względem jest ona podobna do podstępu jednakże osoba działająca pod wpływem groźby w odróżnieniu od osoby podstępnie wprowadzonej w błąd wie o tym ze decyzja dokonania czynności prawnej została jej narzucona.
W teorii i praktyce pojawiają się kontrowersje przy próbach bliższego określenia pojęcia bezprawności groźby. W każdym razie przyjmuje się że cechę tę ma nie tylko zapowiedz dokonania czynu bezwzględnie zabronionego przez system prawny ( pobicia lub zabicia kogoś), ale także zapowiedz podjęcia działań dozwolonych, lecz nie w tym celu, aby skłonić kogoś do złożenia oświadczeń woli określonej treści.
Doniosłość prawna groźby zależy nie tylko od tego czy była ona bezprawna, ale ponadto także poważna tzn. powodująca poważne niebezpieczeństwo dla osobistych lub majątkowych dobór niekoniecznie składającego oświadczenia woli, ale jakiejkolwiek innej osoby (art,.87KC). O tym czy groźba jest poważną należy rozstrzygać według okoliczności badając czy składający oświadczenie woli mógł się obawiać wspomnianych wyżej następstw groźby. Ustawa karze mieć na względzie człowieka w określonej sytuacji majątkowej lub osobistej i dysponującego określoną wiedza o konsekwencjach groźby, a zwłaszcza o realnych możliwościach jej wykonania.
O groźbie mówimy więc, gdy ktoś, w celu zmuszenia drugiej osoby do złożenia oświadczenia woli, zapowiada użycie środków mogących wywołać negatywne konsekwencje.
Groźba musi być poważna, tzn. że osoba zmuszana może realnie obawiać się grożącego jej lub osobie trzeciej niebezpieczeństwa osobistego lub majątkowego, przy czym to niebezpieczeństwo nie musi grozić natychmiast, lecz może być odsunięte w czasie (np. ktoś grozi kobiecie w ciąży, że zabije jej dziecko po urodzeniu). Groźba musi być też bezprawna, co oznacza, że zagrożono użyciem środka niezgodnego z prawem lub, co prawda zgodnego z prawem, ale kłócącego się z normami etycznymi przyjętymi w społeczeństwie (np. groźba ujawnienia kompromitujących faktów z życia prywatnego).
Między groźbą a złożonym oświadczeniem określonej treści musi istnieć związek przyczynowy, a więc zależność tego rodzaju, że w przypadku braku groźby dana osoba nie złożyłaby takiego oświadczenia. Co istotne, do kategorii groźby nie zalicza się przypadków przymusu bezpośredniego (np. ktoś siłą przytrzymując czyjąś rękę, zmusza tę drugą osobę do złożenia podpisu pod umową), ponieważ wtedy nie mamy w ogóle do czynienia ze złożeniem oświadczenia woli.
Oświadczenie woli złożone pod wpływem groźby, podobnie jak przy błędzie, jest ważne, ale można się od niego uchylić na piśmie w ciągu roku od ustania stanu obawy.
BRAK ŚWIADOMOŚCI LUB SWOBODY:
Z tą wadą oświadczenia woli mamy do czynienia, gdy osoba składająca oświadczenie jest w nienaturalnym stanie psychofizycznym. Oświadczenie woli jest nieważne, gdy składająca je osoba jest w stanie świadomości wyłączającym podjęcie i zrozumienie decyzji.
Najczęściej przyczyną takiego stanu jest:
choroba psychiczna,
niedorozwój umysłowy,
nadużycie alkoholu, narkotyków lub lekarstw,
gorączka,
narkoza,
hipnoza,
uwiąd starczy.
Według art. 82kc nieważne jest oświadczenie woli włożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadomie lub swobodnie powzięcie decyzji i wyrażenia woli. Przyczyna takiego stanu może być choroba psychiczna, niedorozwoju umysłowy lub inne chociażby przemijające zaburzenie czynności psychicznych. Przepis ten określa dwie przyczyny wadliwości oświadczenia woli: brak świadomości i brak swobody. Brak świadomości jest konsekwencja wadliwie funkcjonującej psychiki osoby składającej oświadczenie woli. Natomiast brak swobody może być wynikiem przymusu fizycznego zastosowanego wobec osoby składającej oswidczenie woli przez osobę trzecia.
Brak świadomości, o którym mowa w art.82kc może mieć charakter trwały lub przemijający. W pierwszym przypadku osoba fizyczna kwalifikuje się do ubezwłasnowolnienia na podstawie art.13 lub 16 kc. Ubezwłasnowolnienie nie jest jednak warunkiem koniecznym uznania oświadczenia woli za nieważne na podst. art.82kc. Oświadczenie takie nie jest ważne wtedy, gdy w chwili składania osoba fizyczna z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome podjecie decyzji i wyrażenie woli, chociażby stan miał charakter przemijający (np. był spowodowany jednorazowym nadużyciem alkoholu).
Brak swobody, o którym mowa, w art.82kc może być konsekwencja przemocy. Z sytuacja taka będziemy mieć do czynienia np. wówczas, gdy na zebraniu organu kolegialnego osoba A siłą podniesie do góry rękę osoby B na znak glosowania za projektem uchwały. Na brak swobody nie może powołać osoba, która zawarła niekorzystna umowę z powodu trudnej sytuacji ekonomicznej.
Według art. 6kc ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne. Z braku świadomości lub swobody przy składaniu oświadczenia woli skutki prawne wywodzi osoba, która to oświadczenie składa. Na tej osobie, zatem spoczywać będzie ciężar udowodnienia ze w chwili składania oświadczenia woli było spełnione przesłanki, które określa art.82kc.
Czynność prawna, której dokonano w stanie wyłączającym świadome lub swobodne podjecie decyzji lub wyrażenie woli jest nieważna bezwzględnie. Może, zatem powołać się na te nieważność każdy, kto ma w tym interes prawny.
POZORNOŚĆ:
O pozorności mówimy, gdy strony są zgodne co do tego, że oświadczenie albo w ogóle ma nie wywołać żadnych skutków prawnych albo ma wywołać inny skutek niż wynika z treści czynności.
Art. 83 kodeksu cywilnego
Według art.83kc nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgoda dla pozoru. Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności. Pozorność oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczności odpłatnej czynności prawnej dokonanej na podstawie pozornego oświadczenia woli, jeżeli wskutek czynności osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona z obowiązku chyba ze działa w złej wierze.
W świetle tego przepisu za pozorna może być uznana tylko taka czynność prawna, która dokonana została miedzy dwiema stronami albo wymaga zakomunikowania drugiej stronie. W pierwszym przypadku chodzić będzie o umowę natomiast w drugim- jednostronne oświadczenie woli, które musi być złożone innej osobie np. wprowadzenie umowy dzierżawy.
Istota pozorności polega na tym, ze strony umawiają się potajemnie, iż złożone przez jedna z nich i ujawnione osoba trzecim oświadczenie woli nie wywoła skutków prawnych. Dlatego tez oświadczenia takie musi mieć konkretnego adresata. Tylko w takim przypadku, bowiem możliwe jest potajemne porozumienie się stron, co do tego ze nie wywoła ono skutków prawnych. Nie można dla pozoru sporządzać testamentu czy tez złożyć oświadczenia o odrzucenia spadku. W pierwszym przypadku, bowiem oświadczenie woli nie wymaga złożenia osobom powołanym do spadku w drugim zaś sad, któremu oświadczenie jest składane (art.1018kc) nie jest druga strona czynności prawnej.
Za czynnością prawną pozorną może kryć się inna czynność zwana czynnością ukryta. Nieważność pozornej czynności prawnej nie pociąga za sobą nieważności dalszej czynności prawnej, dokonanej na podstawie czynności pozornej, jeżeli przy dokonywaniu owej dalszej czynności zostały zachowane warunki przewidziane w art.83.kc. Według tego przepisu pozorny nabywca prawa nabywca prawa może skutecznie przenieść to prawo na osobę trzecia, jeżeli sa spełnione dwa warunki: po pierwsze osoba trzecia jest w dobrej wierze: po drugie osoba ta nabywa prawo odpłatnie. Czynności prawna dokonana z osoba trzecia jest w takim przypadku ważna mimo ze jej podstawa jest czynność pozorna, czyli bezwzględnie nieważną. Pozorność czynności prawnej może być wykazywana za pomocą wszelkich środków dowodowych, zwłaszcza zaś zeznać świadków lub przesłuchania stron. Czynność prawna nie jest pozorna, jeżeli jedna ze stron zastrzega sobie potajemnie za oświadczenie woli nie wywoła skutków prawnych, ale zastrzeżenia tego nie komunikuje drugiej stronie. Takie jednostronne zastrzeżenie nie ma żadnego znaczenia prawnego. Oświadczenie woli wywołuje skutki prawne tylko wówczas, gdy zostało złożone na serio. Oświadczenie złożone nie na serio nie jest oświadczeniem woli w rozumieniu prawa cywilnego, nie wywołuje skutków prawnych.
Jako przykład pozorności, będącej wadą oświadczenia woli podamy jeden z artykułów Gazety Wyborczej, dotyczący fikcyjnych umów o pracę. Umowy takie, za zgodą obu stron, miały obniżyć koszty ZUS-u w firmie:
„ W poniedziałkowej "Gazecie" opisaliśmy propozycję, jaką składają przedsiębiorcom agenci włoskiego giganta ubezpieczeniowego Generali.
Za pomocą fikcyjnych umów o pracę nakładczą zawieranych ze współpracującym z agentami Generali małżeństwem przedsiębiorca może zaoszczędzić 600 zł. Połowę z nich musi "odpalić" za równie fikcyjne usługi doradcze owemu małżeństwu, a drugą połowę - zainwestować w polisę na życie Generali.
Choć agent Generali zapewniał nas, że wszystko jest legalne, to ZUS był innego zdania. Jeśli kontrolerzy ZUS stwierdzą, że umowy są fikcyjne, to mogą nakazać przedsiębiorcy zapłacenie zaległych składek wraz z odsetkami. Do tego może dojść kara - do 100 proc. wartości składek.
W dodatku zawieranie fikcyjnych umów i wystawianie na ich podstawie fikcyjnych faktur to przestępstwo karnoskarbowe.
Okazuje się jednak, że ów pomysłowy schemat finansowy proponują nie tylko agenci włoskiej firmy. Niemal identyczne oferty można znaleźć w internecie. Na stronie www.niskizus.info znajdujemy dokładnie taki sam schemat. Hasło na stronie brzmi bardzo profesjonalnie: "Optymalizacja kosztów ZUS w twojej firmie", ale jej autor przezornie wolał pozostać anonimowy - kontaktować się z nim można wyłącznie e-mailem.
Rzecznik ZUS Przemysław Przybylski powiedział nam, że urzędnicy najprawdopodobniej będą sprawdzać, czy takie umowy o pracę nakładczą nie są fikcyjne. Być może Zakład zaproponuje też Ministerstwu Pracy jakąś zmianę przepisów. Zmiana likwidowałaby lukę prawną, z której korzystają tajemniczy "nakładcy", ale na razie nie wiadomo, jak taka zmiana mogłaby wyglądać. „ Źródło: Gazeta Wyborcza
Widać z powyższego artykułu, że pozornie zawierane umowy są nie ważne, a nawet podlegają karze majątkowej.