SOKRATES

Był synem rzeźbiarza Sofroniskosa i akuszerki Fainarete. Z żoną Ksantypą miał trzech synów. Mieszkał w Atenach, gdzie nauczał prowadząc dysputy z przypadkowymi przechodniami na ulicach miasta, zyskując zarówno popularność jak i wrogość. W wieku 70 lat został oskarżony o bezbożność i psucie młodzieży. Został skazany na karę śmierci, którą wówczas było wypicie cykuty.

Poglądy Sokratesa:

• Wiara w absolutne znaczenie dobra i cnoty. Sokrates głosił, że cnota (gr. arete, starożytne pojęcie oznaczające tężyznę życiową, szlachetność, dzielność) jest dobrem bezwzględnym, czym przeciwstawiał się relatywizmowi sofistów. Jest też dobrem najwyższym, o które człowiek winien zabiegać, nie licząc się z niebezpieczeństwami i śmiercią ("Czyż nie wstydzisz się dbać o pieniądze, sławę, zaszczyty, a nie o rozum, prawdę i o to, by dusza stała się najlepsza?").

• Tożsamość dobra i wiedzy. Według Sokratesa cnota jest wiedzą ("Jest to jedno i to samo wiedzieć, co jest sprawiedliwe i być sprawiedliwym."). Ludzie czynią źle z niewiedzy, czy raczej wiedzy pozornej. Stanowisko takie nazywa się intelektualizmem etycznym. Wynika z niego, że cnoty można się nauczyć, a od nas samych zależy, czy dobro to nabędziemy.

• Wypracowanie metody dochodzenia do prawdy, a tym samym do cnoty: jest nią specjalnego rodzaju dyskusja, zwana dialektyką. W swoich rozmowach z Ateńczykami Sokrates posługiwał się dwiema metodami:

metoda elenktyczna - sprawdzanie i zbijanie twierdzeń rozmówcy poprzez wyprowadzanie z nich konsekwencji doprowadzających w końcu do tezy absurdalnej lub sprzecznej z twierdzeniem pierwotnym (aporii);

metoda maieutyczna (dosł. położnicza) - polega na dopomożeniu uczniowi w uświadomieniu sobie prawdy, którą już posiada, poprzez umiejętne stawianie pytań; metoda ta zakłada, iż każdy człowiek posiada intuicyjną wiedzę o dobru.

• Według świadectwa Arystotelesa Sokrates stosował metodę indukcyjną: ustalał definicję np. odwagi, uogólniając i szukając wspólnych cech poszczególnych wypadków odwagi. Ten pogląd nie jest jednak zgodny z innymi poglądami Sokratesa, znanymi nam z pism Ksenofonta i Platona.

PLATON

(gr. Πλάτων, Plátōn, 427-347 p.n.e.) powszechnie uznawany jest za jednego z najwybitniejszych filozofów starożytności. Był twórcą systemu filozoficznego zwanego obecnie idealizmem platońskim. Zaciekle zwalczany przez jednych, broniony przez innych, system Platona w ten czy inny sposób obecny jest stale w europejskiej tradycji filozoficznej. Uważa się, że to od Platona zaczyna się właściwa filozofia europejska, rozumiana jako systematyczna nauka, a nie przypadkowe spekulacje.

Poglądy Platona:
Filozofia Platona nie uformowała się od razu, lecz w trzech stadiach odpowiadającym trzem grupom jego pism:

• pierwszy okres - jako prawdziwy uczeń Sokratesa zajmował się zagadnieniami etycznymi.

• drugi okres - zajął się teorią bytu i stworzył teorię wiecznych idei. Istnieją dwa światy: świat rzeczy i świat idei. Idee są wzorami rzeczy, idee istnieją, a rzeczy stają się. Świat realny nie jest światem prawdziwym, jest odwzorowaniem świata idei. Istnieje więc tylko jeden byt: idee. Czynnikiem życia jest dusza, składająca się z trzech części: impulsywnej, zmysłowej i rozumnej. Dusza jest niematerialna, niezależna od ciała, nieśmiertelna. Poznanie zmysłowe jest niewystarczające. Przechodzi ono w poznanie rozumowe, myślenie naukowe, dialektykę.

• trzeci okres - Platon zdał sobie sprawę z trudności tkwiących w teorii idei. Wyzbył się więc dualizmu, który kazał mu przeciwstawiać znikomej doczesności doskonały świat idei; więcej widział związków miedzy rzeczami i ideami, a w rzeczywistości dostrzegał więcej pierwiastków duchownych. Zajął się stosowaniem teorii idei, rozszerzając zakres swych badań na filozofię przyrody i szczegółową filozofię państwa. Zdecydowany przeciwnik demokracji, stworzył teorię "idealnego", utopijnego państwa. Państwo to podzielone jest na trzy grupy: na czele stoją filozofowie, druga warstwa to wojownicy - obie te warstwy nie posiadają rodziny ani własności prywatnej, wolne są od trosk materialnych. Trzecia warstwa, "demiurgój" - rzemieślnicy, rolnicy itd., pracują dla pozostałych, mają własną rodzinę i własność prywatną.
  
  Poglądy filozoficzne Platona ściśle wiążą się z życiem ówczesnej Grecji. Jest to okres kryzysu "polis" (miasta-państwa), ostrej walki klasowej, poszukiwania nowych form życia, ścierania się różnorodnych systemów filozoficznych.
  
  Jaskinia platońska: Ludzie siedzą tyłem do ognia i nie mogą się odwrócić. Widzą tylko cienie, natomiast prawdziwych osób i przedmiotów, do których cienie te należą, widzieć nie mogą.
  

ARYSTOTELES

(gr. Ἀριστοτέλης, Aristotelēs, ur. 384 p.n.e., zm. 322 p.n.e.) - jeden z dwóch, obok Platona największych filozofów greckich. Stworzył opozycyjny do platonizmu i równie spójny system filozoficzny, który bardzo silnie działał na filozofię i naukę europejską, a jego chrześcijańska odmiana zwana tomizmem była od XIII w. i jest po dziś dzień oficjalną filozofią Kościoła Katolickiego.

Poglądy Arystotelesa:

Położył on podwaliny pod niemal wszystkie niemal nauki, przede wszystkim jako twórca logiki formalnej, jako przyrodnik, estetyk, historyk ustrojów politycznych.

• w przeciwieństwie do Platona odmawiał ideom bytu samodzielnego i twierdził, iż bytem samoistnym są jedynie rzeczy. Arystoteles w ten sposób stanął na stanowisku realizmu. W samej substancji wyróżniał on dwa składniki: formę, która jest siłą działającą celowo, przyczyną i celem rzeczy, oraz materię, będącą podłożem zjawisk i ich przemian. Ani materia, ani forma nie istnieją samodzielnie, lecz są jedynie dwiema stronami jednego procesu życiowego. Istota życia polega na stopniowym formowaniu materii i urzeczywistnianiu tego, co jest w niej potencjalne zawarte. Pierwszy impuls dała do tego procesu pierwsza przyczyna czyli rozum, "Nus". Ów Nus wprawił w ruch świat i jest jego pierwszą przyczyną, a zarazem ostatecznym celem. Zasadnicze zagadnienia filozoficzne omówił w swoich dwóch dziełach: "Metafizyka" i "Fizyka".

• teorię państwa omówił w dziele "Polityka". Arystoteles zbierał materiały i zbadał konstytucje 158 państw. Państwo powinno realizować maksimum szczęścia swych obywateli, a najlepszym ustrojem ku temu była monarchii lub rządy arystokracji. Demokracja była gorsza jako ustrój, gdyż rządzili w nim biedacy dbający o swoje interesy. Idealne państwo było rządzone przez średnio zamożnych, oparte na prywatnej własności ziemi, narzędzi pracy i niewolników. W takim państwie najlepiej będzie realizowana cnota obywateli, która jest celem państwa.

• podzielił on samą filozofię na praktyczną, obejmującą etykę i politykę wraz z retoryką, ekonomiką i poetyką, i na teoretyczną, obejmującą metafizykę, matematykę i fizykę.

• jego badania w zakresie fizjologii i anatomii dały początek naukowemu traktowaniu tych dziedzin.

• stworzył naukę o formach i prawach myślenia czyli logikę formalną. Dał on naukę o definicji, o określaniu pojęć, połączył ją z doktryną o kategoriach, pod które podpadają poszczególne pojęcia. Sformułował naczelne prawa myślenia logicznego: zasadę tożsamości, niesprzeczności i wyłączonego środka, stworzył naukę o sylogizmie, sformułował zasady formalnie ścisłego i wyprowadzania z przesłanek sądu (wniosku).

• istotę sztuki widział w odtwarzaniu rzeczywistości, co robiąc wydobywa ona z niej to, co ogólne i konieczne, a więc wewnętrzną istotę rzeczy.

• dzieło "Poetyka" stało się wyznacznikiem norm dla artystów wielu pokoleń, określiło klasyczne reguły tworzenia literatury (eposu i tragedii), ustaliło takie kategorie jak mimesis, katharsis, decorum.

---