Kukurowski wykłady

09.10.2014

Noble: 1905 Sienkiewicz 1924 Reymont Chłopi 1980 Miłosz 1996 Szymborska

To czas przewrotów w sztuce, Tendencja rozbijania, destrukcji dawnyhc form, chaos społeczny miał odbicie w chaosie form artystycznych. Świat kontrastów pogrążony w dysonansie. Nie ma ładu, harmonii, jasności, dominują ideały dionizyjskie.

Modernizm

Przełom w malarstwie. Malarstwo abstrakcyjne, rezygnacja z figuratywności. Nowe dążenie w architekturze- nowe techniki i tworzywo.

Le Corbusieur , Wright - architekci

Nowe formy muzyczne (Strawiński, Schonberg, Szymanowski)

Sztuki użytkowe Eustachiewicz

Nowe kierunki art. w lit

Z. Bieńkowski- pierwszym etapem nowości jest bunt, protest, walka

prądy awangardowe kubizm, futuryzm---> wrogiem był symbolizm

Kubizm przede wszystkim w malarstwie

-Francja 1906-1909

-naturalne kształty do form geometrycznych, traktowanie kompozycji obrazu jako kompozycji bryły

-łac. cobus sześcian

-prekursos Paul Cezane

-walec, kula, stożek

Panny Aviniońskie Picaso 1907

Kubizm - kierunek w sztukach plastycznych, głównie malarstwie i rzeźbie, który rozwinął się we Francji na początku XX wieku, poszukujący nowych zasad budowy przestrzennej dzieła przez odrzucenie reguł perspektywy i geometryczne uproszczenie elementów kompozycji.

Prekursorami kubizmu byli Pablo Picasso i Georges Braque. Po raz pierwszy określenia kubizm użył krytyk sztuki Louis Vauxcelles. W języku francuskim brzmi ono cubisme i pochodzi od łacińskiego słowa cubus, co oznacza kostka lub sześcian. Ten termin przyjął się i szybko wszedł do powszechnego użytku, jednak twórcy tego kierunku długo unikali jego stosowania.

We wczesnej fazie rozwoju kubizmu, tzw. fazie prekubistycznej (zwanej też cezannowską), Picasso i Braque pracowali niezależnie od siebie. Inspiracją do wypracowania nowego podejścia do przestrzeni malarskiej, transformacji obiektu i interpretacji rzeczywistości była dla nich sztuka staroiberyjska i plemienne maski afrykańskie oraz niektóre dzieła Paula Cezanne'a.

Później Picasso i Braque zaczęli pracować razem, tworząc podstawy kubizmu analitycznego, a następnie kubizmu syntetycznego (od roku 1912). W kubizmie syntetycznym w obrazach pojawiały się wklejane kawałki gazet, tapet czy kolorowych kawałków papieru, a także trójwymiarowe formy wbudowywane w płaszczyznę obrazu.

Kubizm literacki

• poeci francuscy Apollinaire i Jackob

• rezygnacja z dyskursywności

• w Polsce Adam Ważyk

Kubizm w poezji, związany z kierunkami awangardowymi XX w., rozwijał się zwłaszcza we Francji, np. w twórczości G. Apollinaire'a, B. Cendrarsa, M. Jacoba, w Polsce przede wszystkim A. Ważyka. Posługiwał się luźną konstrukcją, pozbawioną przyczynowości czasowo-skutkowej, zestawieniami odległych pojęć, obrazów i metafor, równoległością zdarzeń i obrazów.

Futuryzm

• włochy, rosja

• to pogląd na świat, wręcz ideologia, ruch artystyczny, więcej niż prąd

• odkrycia naukowe 1895-1905:

• promienie X rentgen

• 1898 Skłodowska Curie Rad

• 1900 teoria kwantów M. Plank

• 1905 teoria względności Einstein

• telegraf bez drutu 1906

• silnik diesla 1897

• silnik spalniowy 1903

• metoda zszywania naczyń krwionośnych Karel

• odkrycie jądra atomu

Le Figaro dziennik F. T Malinetti Manifest przeciwko tradycji

Cechy:

• odrzucenie tradycji- radykalny antytradycjonalizm

• fascynacja techniką, życiem wielomiejskim Romantyka cywilizacyjna Bieńkowski

futuryzm jest egzaltacją cywilizacji

• nawoływano do aktywizmu, do rezygnacji z intelektu i przeszłości

• ufanie ciału i świadomości

• gardzenie nauką rozumianą jako instrukcją

• Majakowski, Pielmikov

• słowa na wolności- słowo wyzowolone ze zdania, składni, logiki

• skandal, zaskoczenie, sensacja. Anarchistyczna rewolta

• pogarda dla norm społecznych, ograniczeń dyktowanych przez państwo

• prowokująca metafora, artystyczna leksyka, wulgaryzm, zdanie wykrzyknikowe, hiperbola, tajemnicza metafizyka, obrazoburcze epitety, brak ortografii, wieloznaczna semantyka, nie patos, ale dowcip językowy - E. Balcerzan

Futuryzm (łac. futurus - przyszły) - awangardowy kierunek w kulturze (zwłaszcza w literaturze), który narodził się we Włoszech na początku XX wieku. Założeniem futuryzmu było „patrzenie w przyszłość”, odrzucanie przeszłości i tradycji. Futuryzm w swoim żywiołowym manifeście proponował unicestwienie akademii, bibliotek i muzeów, winnych jego zdaniem utrzymywania i utrwalania kultury przestarzałej i niedołężnej, a przez to szkodliwej i niebezpiecznej. Futuryści zawładnęli w pełni sferą estetyki. Wierzyli w profetyczną rolę artysty, którego uznawali za prawdziwego przewodnika duchowego i demiurga nowego społeczeństwa.

Polska, gdy dotarł do niej program futurystów, była krajem słabo rozwiniętym, rolniczym. Futuryści w Polsce opiewali rozwój cywilizacyjny i postęp. Trafili ze swoim programem na podatny grunt. Sytuacja odbudowującej się Polski sprawiała, że futuryzm przybrał tutaj swoistą formę: po początkowym zachłyśnięciu zagranicznymi wzorcami, nastąpiło dostosowanie do polskich warunków. Pionierem był Jerzy Jankowski, używający również formy imienia i nazwiska: Yeży Yankowski, autor zbioru poezji i prozy pt. Tram wpopszek ulicy (1920; pisownia tytułu oryginalna). Okres rozkwitu i ekspansji przypadał na lata 1918-23. Prowokacyjność, dynamizm futurystów otworzył kulturę polską na nowe tendencje, przecierał drogę innym ruchom awangardowym. Głównymi ośrodkami były Warszawa i Kraków.

Kraków

W Krakowie powstały kluby futurystyczne: Pod Katarynką (1919), Gałka Muszkatołowa (1921). W czerwcu 1921 roku Bruno Jasieński zredagował i wydał 4-stronicowe pismo „JEDNODŃUWKA FUTURYSTUW mańifesty futuryzmu polskiego wydańe nadzwyczajne na całą Żeczpospolitą Polską”, zawierające m.in. „Mańifest w sprawie natyhmiastowej futuryzacji żyća” ,„Mańifest w sprawie ortografji fonetycznej”, „Mańifest w sprawie poezji futurystycznej” oraz „Mańifest w sprawie krytyki artystycznej“. Powyższa jednodniówka zawierała teksty autorstwa Brunona Jasieńskiego, Anatola Sterna, Stanisława Młodożeńca i Tytusa Czyżewskiego. Wydrukowana była Czcionkami Drukarni Związkowej w Krakowie, ul. Mikołajska L.13, pod zarządem J. Dziubanowskiego. W 1921 roku w Warszawie i Krakowie wydano redagowane przez Sterna i Wata pismo Nuż w bżuhu. Jednodńuwka futurystuw (futuryści krytykowali i łamali zasady ortografii oraz gramatyki), w którym zawarto trzy manifesty: Manifest w sprawie natychmiastowej futuryzacji życia, Manifest w sprawie poezji futurystycznej i Manifest w sprawie krytyki artystycznej. Prezentowali w niej także swoje utwory polscy futuryści: Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Tytus Czyżewski.

Warszawa

W Warszawie grupie futurystów przewodzili Anatol Stern i Aleksander Wat. Wydawali oni zbiorowe publikacje. W 1918 roku ogłosili manifest-ulotkę „Tak”, która za sprawą zawartych w niej symboli i deklaracji zainicjowała polski futuryzm. Wiersze Sterna i Wata ukazały się w manifeście futurystów Nuż w bżuhu. Środowisko warszawskich futurystów i osób związanych z awangardą artystyczną było skupione wokół pisma Nowa Sztuka (1921-1922), a następnie wokół Almanachu Nowej Sztuki (1924-1925). Bardzo ekstrawaganckie wystąpienia futurystów niejednokrotnie kończyły się skandalami, bijatykami lub interwencją policji. W swych utworach atakowali dawnych autorów, wysyłali ich do muzeum staroci.

Futuryści agresywnie atakowali dziedzictwo kulturowe. Traktowali tradycję jako „nienawistny hamulec”, który krępuje swobodę twórczą. W swych agresywnych wystąpieniach futuryści włoscy porównywali przeszłość i tradycję do dwóch spluwaczek. Uważali, że trzeba niszczyć zabytki, bo są „bardziej zaraźliwe niż cholera”. Futuryści zachęcali do niszczenia bibliotek, muzeów, pamiątek. Polscy futuryści głosili: „cywilizacja i kultura jest chorobliwością na śmietnik, wybieramy prostotę, ordynarność, wesołość, zdrowie, trywialność, śmiech”; „ogłaszamy wielką wyprzedaż starych rupieci, sprzedajemy za pół ceny świeże mumie mickiewiczów i słowackich”.

Cechą futuryzmu była gwałtowność, agresywność, kult przemocy, wojny: „chcemy sławić wojnę, jedyną higienę świata”. Futuryzm cechował aktywizm, rozpęd działania. Celem było przezwyciężenie bierności dotychczasowej literatury. Chcieli chwalić przygodę, odwagę, bunt. Marinetti mówił: „Ryczący samochód (...) piękniejszy od Nike z Samotraki”. Czas aktualności dzieła oceniali na 24 godziny - jutro dzieło będzie antykiem, a więc trzeba szybko tworzyć. Odrzucali dziedzictwo romantyzmu, psychologizm, antropocentryzm: precz z psychologicznym, metafizycznym niepokojem. Wprowadzali materię jako jedyny motyw godny poezji - Marinetti pisał: „gorąco kawałka drzewa lub żelaza roznamiętnia nas bardziej niż uśmiech i łzy kobiety”; ból ludzi jest tak samo interesujący jak ból lamp. Tytus Czyżewski zalecał kochać maszyny elektryczne, nie kobiety. Kryterium futuryzmu było dążenie do oryginalności, odrzucenie tradycji. Wypowiedzieli wojnę fantazji i marzycielstwu.

Sztuce wysunięto postulat oryginalności. Chciano stworzyć nowy język poetycki, wyzwolony z ograniczeń regułami. Chciano stworzyć język pozarozumowy. Żądano uwolnienia słowa z niewoli rozumu „Należy uwolnić słowa udręczone i storturowane tyranią myśli, należy stworzyć uniwersalny język pozarozumowy, w którym nie myśl rządziłaby słowami, lecz słowo - dźwięk objąłby nieznaną i rewelacyjną treść”. W nowym języku odrzucano przyimki, spójniki, a głównie znaki interpunkcyjne. Stosowano m.in. nowy sposób obrazowania polegający na wzajemnym przenikaniu się słów i obrazów w celu oddania dynamiczności; ekstrawagancję w zakresie formy typograficznej, na przykład kombinacje małych i wielkich liter, różne kolory farby do druku, czcionkę łamaną w różne figury geometryczne.

Ekspresjonizm

Niemcy 1910-1929 Strintberg, Kaffka (ekspresjonista modernistyczny) Benn, Tnakl

-zadaniem sztuki nie jest naśladowanie rzeczywistości, ale tworzenie subiektywnego przekazu psychiki ludzkiej

• charakteryzowanie nadawcy, który przekazuje emocje, odczuwa niespójność świata

Manifesty:

F. Wedekind

• stan niejasnego buntu w formach jaskrawych, łagodnych

• nerwowość, hałaśliwość jako formy ekspresji

E. Munch Krzyk- słowo klucz ekspresjonizmu

Antagonimzy- nie można pogodzić impresjonizmu z ekspresjonizmem

• to sztuka antymieszczańska

• wyraz jako podstawowa forma przekazywania silnych przeżyć psychicznych jednostki- zwłaszcza negatywnych przeżyć- w nich dynamiczne i bez względu na istniejące formy i konwencje lit., które są łamane i odrzucane

• obraz rzeczywistości to wizja kataklizmu, katastofy, rozkładu

• entuzjazm, ezgaltacja, krzyk, stany ekstatyczne

• postulat: pragnienie istotności: sztuka ma docierać do istoty rzeczy, artysta musi być wizjonerem

• cel: dążenie do prawdy wew,, wydobycie na zewnątrz bebechów rzeczy, zdarzeń, władnych emocji

• kultura jest podejrzana, nie warto jej ufać

• hiperbolizacja- wyoblbrzymianie przedstawionej psychicznej rzeczywistości rzeczywistości

• klęska Niemiec po I wojnie- ponure nastroje

• pesymizm, mocne klimaty

• eksponowanie koszmaru, śmierć, przemoc, nędza

Program: ostre walory, dysonans estetyczny, kontrast, łączenie przeciwstawieństw (patos-ekstaza- wulgarność)

• eksponowanie koszmaru, nędzy, śmierci--> filmy niemieckie 'Nosferatu wampir” „Metropolis” „Zmęczona śmierć”

• R. Wiene „Gabinet dr Kaligany”- manifest ekspresjonizmu

Ekspresjonizm (łac. expressio - wyraz, wyrażenie) - awangardowy prąd literacki, który pojawił się około 1910 roku w Niemczech i trwał do końca lat 20. XX wieku. Miał liczne odpowiedniki w literaturach narodowych Europy, ale nigdzie nie uzyskał takiego stopnia zaawansowania jak na niemieckim obszarze językowym.

Powstanie

Ekspresjonizm był reakcją na kryzys polityczno-społeczny I wojny światowej i czasów powojennych. Twórców przeraziła pustka i jałowość duchowa współczesności, materializm oraz przerost technokracji i mechanizacji. Był formą sprzeciwu wobec naturalizmu (z powodu jego wąskich założeń programowych) i modernizmu (za brak poczucia odpowiedzialności wobec świata). Za przyczynę kryzysu współczesności uważali odwrócenie się człowieka od duchowych wartości i norm moralnych. Żądali powrotu do źródeł kultury - odwoływali się do mitologii greckiej i rzymskiej oraz do tradycyjnej dla niej symboliki. Podstawową kategorią estetyczną nowego nurtu była ekspresja, rozumiana jako przekazywanie za wszelką cenę emocji jednostki, bez zwracania uwagi na formę dzieła literackiego. Według ekspresjonistów każdy tekst literacki powinien ocierać się o absolut.

Nowy nurt odcisnął największe piętno w liryce, chociaż jego twórcy chętnie korzystali także z innych rodzajów i gatunków literackich. Tematyka wierszy obejmowała niepokojące, niezrozumiałe i ekstatyczne wizje, przypominające sny[1].

Ekspresjonizm ukształtował się pod wpływem modnego na początku XX w. nurtu filozoficznego zwanego monizmem spirytualistycznym. Zakładał on, że jedynym istotnym bytem jest byt duchowy, dzięki któremu odbywa się wszelka rewolucja, oraz że życie to nieprzerwana ewolucja. Monizm łączył w sobie pragmatyzm Williama Jamesa, dionizyjskość Fryderyka Nietzschego i filozofię Henri Bergsona.

Założenia teoretyczne

Pierwsze próby sformułowania założeń teoretycznych nowego prądu literackiego pojawiły się w czasopiśmie monachijskim Die Erde w latach 1905-1906, jednak rzeczywista ekspansja ekspresjonizmu nastąpiła dopiero w 1910 roku dzięki takim czasopismom jak: Pan, Die Aktion i Der Sturm, Die Weissen Blätter, Literarisches Echo, Das Ziel czy Genius[2].

Na ukształtowanie ekspresjonizmu duży wpływ miała także twórczość Walta Whitmana, Émilego Verhaerena, Fiodora Dostojewskiego, Arthura Rimbauda oraz niemieckich poetów poprzedniego pokolenia (Richarda Dehmela, Hugo von Hofmannsthala)[1].

Ekspresjonizm literacki postulował całkowitą reorganizację człowieka i warunków jego życia oraz eliminację mieszczaństwa. Natomiast w formie kładł nacisk na zerwanie z naturalizmem i realistyczną psychologią; żądał w zamian symbolizmu, wizyjności i stylizacji językowej.

Trzy fazy ekspresjonizmu

• Faza wyjściowa (ekspresjonizm wczesny, do wybuchu I wojny światowej) - tendencje metafizyczno-moralistyczne.

• Faza druga (okres wojenny) - nurt rewolucyjny, pacyfistyczny, zaangażowany w sprawy społeczno-polityczne,

• Faza trzecia - ekspresjonizm schyłkowy, uwidoczniły się tendencje surrealistyczne.

Twórczość ekspresjonistów

Twórczość liryczną reprezentują Georg Trakl, Else Lasker-Schüler, Georg Heym, Franz Werfel i Bertolt Brecht. Ich wiersze cechuje rytmizacja, dytyrambiczność[4], odchodzenie od reguł językowych, preferowanie mowy potocznej oraz tworzenie neologizmów.

Bertolt Brecht był także autorem tekstów dramatycznych, które pisał we wczesnym okresie swojej twórczości. Oprócz niego zajmowali się tym także: Georg Kaiser, Walter Hasenclever, Ernst Toller, Reinhard Sorge, Reinhard Goering, Ernst Barlach, Carl Sternheim. W swoich dziełach odeszli od zasady mimesis i od psychologicznej motywacji bohaterów; starali się upodobnić przedstawianie teatralne do obrzędu lub rytuału. Posługiwali się pantomimą, maską oraz bezpośrednimi zwrotami do publiczności. Podejmowali wątki historyczne i mitologiczne, rzadziej współczesne. Dramat ekspresjonistyczny zerwał z ciągłością akcji - kładł nacisk na kompozycję epizodyczną.

Przedstawicielami ekspresjonizmu w prozie są: Alfred Döblin, Franz Werfel, Max Brod, Klabund, Leonhard Frank. Podobnie jak w przypadku dramatów, odchodzili oni od mimetyzmu i psychologizmu. Wprowadzali ironię, satyrę, groteskę oraz naturalistyczny opis. Łączyli kosmiczne wizje ze scenami życia codziennego, a język wzniosły z potocznym. Twórczość prozatorska ekspresjonistów wywarła wpływ na pisarstwo Hermanna Hessego, Heinricha Manna, Georga Brittinga, Jakoba Wassermanna oraz Franza Kafki[4].

Polski ekspresjonizm

W literaturze polskiej tendencje ekspresjonistyczne pojawiły się jeszcze przed sformułowaniem założeń teoretycznych. Takie wiersze pisał w okresie Młodej Polski Tadeusz Miciński[5], a elementy poetyki ekspresjonistycznej można odnaleźć także w twórczości Przybyszewskiego i Berenta. Ale jako świadomy nurt literacki polski ekspresjonizm pojawił się pod koniec I wojny światowej. Jego inicjatorem był ziemianin Jerzy Hulewicz, który w 1917 roku rozpoczął w Poznaniu publikację czasopisma Zdrój (ukazywało się do 1922 roku). Dwutygodnik ten nie posiadał jasno sformułowanego programu literackiego. Redaktor naczelny stopniowo publikował swoje przemyślenia, które zostały wydane w roku 1921 pod postacią książki pt. Ego eimi. E ewangeliey Jezu Chrysta według spisania Janowego. Rzecz o Duchu uźrzana[6]. Była to niedogmatyczna interpretacja Ewangelii św. Jana, dotykająca spraw transcendentnych i kosmogonicznych. Autor nie formułował jednak zasad nowej poezji. Kwestię ekspresjonizmu poruszał także w swoich artykułach Przybyszewski (Powrotna fala (Naokoło ekspresjonizmu), Ekspresjonizm, Słowacki i Genezis z ducha), ale jego teksty nie wniosły żadnych nowych koncepcji.

W 1918 roku grupa młodych pisarzy i poetów, pod nazwą „Bunt” urządziła wystawę obrazów w Poznaniu, jednocześnie publikując jako dodatek do Zdroju tzw. „Zeszyt Buntu”. Poza redaktorem naczelnym poznańskiego czasopisma do do grupy należał także jego brat, Witold Hulewicz, oraz: Małgorzata i Stanisław Kubiccy, Władysław Skotarek, Adam Bederski,August Zamoyski, Jan Stur (Feingold) oraz Zenon Kosidowski. Grupa ta była już wyraźnie ekspresjonizująca. Od czasu włączenia się wymienionych twórców do redagowania Zdrojuczasopismo zaczęło nabierać wyrazistości programowej. Teksty Jana Stura Czego chcemy oraz Zenona Kosidowskiego Z zagadnień twórczości niosły pełny, jasno sformułowany program ekspresjonistów. Twórcom nie wystarczyło jednak środków finansowych, aby wdrożyć swoje założenia w życie - nie powstały bowiem żadne wartościowe dzieła firmowane ich nazwiskami[7]. Wkrótce po upadku czasopisma rozproszyli się, rzadko publikując na własną rękę.

Krytyka Zastrzeżenia krytyków budziła od początku poetyka ekspresjonizmu, czyli antypsychologizm, dążenie do uogólnień, typizacja postaci, zastąpienie bohaterów mających indywidualne cechy reprezentatywnymi symbolami. Zarzucano abstrakcyjność, ilustracyjność, schematyzm. Odrzucenie czynnika intelektualnego w procesie tworzenia dzieła groziło dekompozycją i brakiem jakiejkolwiek formy. Profetyzm szybko doprowadził do karykaturalnego patosu i krzykliwości graniczącej z kakofonią. Nie przywiązywanie wagi do języka i norm językowych z kolei - według krytyków - powodowało nierozumienie treści dzieła.

Dadizm

• nie traktuje się ich serio

• nie zaistniałby bez tego surrealizm lub byłby inny

• 1915/16-1924 Szwajcaria Zurich--> grupa Cabaret Voltaire 1916, potem Francja, Paryż, Niemcy Berlin Kolonia Hanover, Usa New York

• - sztuka jako imporwizacja o charakterze ludycznym(zabawowy, rozrywkowy charakter)

• J.Huzinga Homo Ludens

• swobodna gra skojarzeń, poza kontrolą świadomości

• rozwiązania przypadkowe, dziwaczne

• komponowanie utworów z przypadkowo zestawionych wyrazów i sylab

• sztuka asemantyczn- pozbawianie słów znaczeń

• Trista Tzara „Słowa z kapelusza”

• gazeta jako tworzywo, zdania ma chybił, trafił

• strategia skandalu estetycznego

• koncepcja antymieszczańska

• świat absurdalny

• totalna odnowa- ma to wyrwać z nudy-aktywizacja

• bunt, negacja, kontestacja nudy

• świat idzie ku końcowi

• nie słowo, lecz litera jest materiałem

• kultura utraciła wartość

• wykrzykiwanie pogardy dla świata

• cel; przekonanie, że życie i sztuka są proste. Każdy jest potencjalnym artystą

• brutalizm i rozpaczliowść przekazu

• groteska i tragizm

• negacja nihilistyczna związana z doświadczeniami wojennymi

• nie ma tego dużo w Polsce, bo Polska była szczęśliwa, osiągnęła niepodległość

• protest wobec instytucji, norm

• L.Aragon, Breton

• 1923 lipiec teatr Michelle bójka Bretona i Tzara- celowa prowokacja

• nie ma ustalonego progamu dadaistów, miał charakter antyprogramowy (przekora, spontaniczność)

• konsekwentny dadizm prowadził do nihilizmu

• zabiegi parodystyczne

• Sławiński; celowy prymitywizm, infantynizm, to produkty mistifikacji, ujęcie parodoksalne

• czarny humor, przewrotne szyderstwo

• żartobliwa, ludyczna koncepcja sztuki, dziwna, świadomy bezsens

• artysta stawał się klaunem, błaznem--> ale mądry i szyderczy ośmiesza normy społeczne i instytucje

• konceptualizm i popart- zrodziły się z cech dadaistycznych

• nazwa od dada (fr,) w języku dziecięcym rodzaj zabawy (koń z głową i kijkiem)

Polski dadizm

• nie ma modelowych twórców, elementy A. Watt „Młodzieńcze eksperymenty” Tuwim „Słopiewnie”(?) „Pastorałki” T. Czyżewski

Dadaizm (dada) - międzynarodowy ruch artystyczno-literacki w sztuce XX wieku, którego głównymi hasłami były dowolność wyrazu artystycznego, zerwanie z wszelką tradycją i swoboda twórcza odrzucająca istniejące kanony. Jego członkowie, będący świadkami I wojny światowej, w poczuciu rozpadu cywilizacji negowali powszechnie przyjęte ideały estetyczne i wartości. Nie wytworzyli jednolitego stylu czy programu, które spójnie łączyłyby ich dzieła - jednoczyła ich raczej wspólna postawa niż styl.

Ruch ukształtował się w Europie i Stanach Zjednoczonych ok. 1915. W Zurychu artyści tego nurtu skupieni byli wokół poety Tristana Tzary i malarza Hansa Arpa. W USA działali m.in. Marcel Duchamp, Man Ray i Francis Picabia. Po zakończeniu wojny głównym ośrodkiem ruchu stał się Paryż, ale działały także inne, takie jak: Berlin, Kolonia i Hanower. Koniec dadaizmu przypadł na początek lat 20. XX w.

Dadaiści posługiwali się absurdem, zabawą, dowcipem. Rzadko wykorzystywali tradycyjne gatunki, takie jak malarstwo, rzeźba i grafika w ich czystej postaci, od których ważniejsza była inwencja. Charakterystyczne było łączenie różnych technik i tworzenie nowych. Duchamp w swoich ready-mades do rangi sztuki podnosił zwykłe przedmioty, takie jak pisuar (Fontanna, 1917). Inni artyści tworzyli obrazy abstrakcyjne,kolaże (przejęte od kubistów), fotomontaże i inne dzieła, wymykające się tradycyjnym klasyfikacjom (np. Podarunek Raya - żelazko zaopatrzone w gwoździe). Tworzyli absurdalne teksty i fonetyczne wiersze.

Znaczenie dadaistów polegało na przesunięciu granic sztuki i umożliwieniu artystom swobodnej wypowiedzi. Odegrali także rolę w odrzuceniu tradycyjnie pojmowanej sztuki i estetyki, za dzieła uznając przedmioty codziennego użytku, wytwory przypadku czy wręcz śmieci. Na ruinach dadaizmu wyrósł surrealizm, po części tworzony przez tych samych artystów.

Nadrealizm/ surrealizm

1920 Francja Breton 1924 Manifest Nadrealizmu pt Rozpuszczalna Ryba

• termin D.polinaire Cycki Terezjasza. Dramat surrealistyczny

• można nazwać ten prąd światopoglądem, ruchem kulturowym, to zjawisko intelektualnegobunt przeciwko regułom komunikacji międzyludzkiej

• Hasła: „bunt wobec realności” życiowy i estetyczny anarchizm, konieczność przeżycia „przygody duchowej”warunek tworzenia sztuki i jej odbioru, „absolutny bunt” całkowite niepodporządkowanie się, „wiecznie przechadzanie się w niedozwolonej strefie”

• - proklamowanie mowy haseł, gestów, automatyzm języka dadaistów

• cel: wolność, wyzwolenie jednostki spod przymusu zbiorowości, zwłaszcza spod tyranii racjonalizmu-> przez miłość, poezję, sny, humor, wątki erotyczne, marzenie, wyobraźnię

• program artystyczny na poły komunistyczny

• założenie ECRITURE AUTOMATIQUE pisanie automatyczne, mechaniczne, przy osłabieniu kontroli intelektualnej, pełna spontaniczność, wolne skojarzenia--> irracjonalne skojarzenia podziemia psychiki ludzkiej

• cel; uzyskanie niezmąconej konstrukcji. Szczerości w sztuce

• sztuka ma być ekspozycją, zmaterializowaną emacypacją myśl, podświadomych treści _Freud

• teoria twórczości z marzeń sennych Rozprawa o marzeniu sennym Freud 1917

• irracjonalny bunt, szacunek dla ludzi obłąkanych i chorych psychicznie

• tematy; sen erotyzm miasto

• sztuka miała objawiać inną, wyższą rzeczywistość

• Apolinare surrealizm miał przedstawiać rzeczy jakimi są naprawdę

• nie ma rzeczywistości obiektywnej

• każdy akt poetycki ma wymiar poznawczo-mistyczny

• to nie program artystyczny- to postwa poznawcza wobec świata- system myślowy, prawie filozofia

• cel: poznać naturę człowiekai jego przeżycia

• Breton; drogą do prawdy jest powrót do raju

• dzieciństwo to klucz do zrozumienia siebie

• dadiazm jest ważnym składnikiem

• drastyczność przekazu, wulgaryzm, dosłowne sforumułowania

• rewolucja- punkt wyjścia to człowiek i jego osobowość- idea rewolucji

Polska

H.Dubowik „Nadrealizm w polskiej lit. Współczesnej”

• wczesna poezja A.Ważyka Ślub Krzysztofa Jan Brzezikowski Na Katiodzie A. Watt Ja z jednej strony, poetyka z awaangardy Miłosz

K.I. Gałczyński- trudno go określać jako nadrealistę

Witkacy to ekspresjonista, nie surrealista

• to sztuka obrazu, sztuka wizyjna

• M. Ernst 'Matka boska karmiąca małego Jezusa 1926- prowokacja, Salvador Dali- geniusz czy kabotyn Pies antaluzyjski film

• Brunon Schultz elementy nadrealizmu- wyobraźnia plastyczna

• wystawa Bretona i Duchampa (wystawienie pisuaru)

• 1947 zamknięcie

Surrealizm (zwany także nadrealizmem) - kierunek w sztuce powstały w 1924 we Francji, początkowo występujący wyłącznie w literaturze, później w sztukach plastycznych, filmie i teatrze. Termin ten stworzył w 1917 roku Guillaume Apollinaire

Historia, przedstawiciele i założenia kierunku

W założeniach miał to być bunt przeciw klasycyzmowi, realizmowi, empiryzmowi, racjonalizmowi, utylitaryzmowi i konwencjom w sztuce. Teoretykiem tego nurtu był filozof i poeta André Breton. Rok po ogłoszeniu Manifestu surrealistycznego, w 1925 odbyła się pierwsza wystawa. Od 1924 grupa surrealistów wydawała pismo "Rewolucja surrealistyczna".

W malarstwie założeniem surrealizmu było "wyrażanie wizualne percepcji wewnętrznej". Artyści starali się wykreować obrazy burzące logiczny porządek rzeczywistości. Często były to wizje groteskowe, z pogranicza jawy, snu, fantazji, halucynacji, a odsunięte od racjonalizmu.

Przedstawicielami tego nurtu w malarstwie byli: Salvador Dalí, Giorgio de Chirico, Max Ernst, Hans Arp (również w poezji), Marcel Duchamp, Francis Picabia, Osvaldo Licini, René Magritte. W roku 1924 powstało Biuro Poszukiwań Surrealistycznych stanowiące rodzaj poradni. Poeci tworzący w stylu surrealizmu to m.in.: Philippe Soupault, Louis Aragon, Paul Éluard, Michel Leiris, Benjamin Péret, Tristan Tzara, René Char (jego wczesna twórczość), Aimé Césaire.

Jako istotną inspirację dla dzieł surrealistów przyjmuje się malarstwo Hieronima Boscha, żyjącego na przełomie XV i XVI wieku. Ponadto korzystali oni z doświadczeń dadaizmu. Natomiast jeśli chodzi o inspirację literacką, ich mistrzem był Comte de Lautréamont, ze względu na książkę, którą napisał w 1868-69 pt. Les Chants de Maldoror (Pieśni Maldorora). W 1938 André Breton nazwał jego poezję "klatką z azbestu zamykającą serce rozżarzone do białości". Z tym samym entuzjazmem przyjmowali gwałtowne zerwanie Lautréamonta z poglądami, które zawarł w Pieśniach Maldorora. Istotna dla surrealistów była także twórczość Rimbauda.

Celem ich działania było zbadanie sfery nieświadomości, uważali bowiem, że człowiekiem rządzą siły niezależne od jego świadomego "ja" - surrealiści zafascynowani byli hipnozą,pismem automatycznym, mediumizmem - jednym słowem zjawiskami, których badaniem zajęła się rozwijająca się w owym czasie psychoanaliza; jej najwybitniejszymi przedstawicielami byli wówczas Carl Gustav Jung i Zygmunt Freud. Mimo, iż surrealiści odwoływali się do teorii Freuda, on sam pisał po spotkaniu z Salvadorem Dalí: jestem wciąż skłonny uważać surrealistów [...] za stuprocentowych wariatów[2]. Przypisywali ogromną rolę niepohamowanej wyobraźni, czerpali również z niektórych założeń romantyzmu. Pragnęli odnajdywać i kultywować cudowność[3], a także dramatyzować nawet pozornie zwyczajne wydarzenia. Duże znaczenie miał dla nich także element zaskoczenia, absurdu inonsensu; czerpali z niego wszyscy twórcy surrealizmu, także m.in. Meret Oppenheim. Surrealiści pisali również listy otwarte, m.in. do papieża, Dalajlamy, rektorów uniwersyteckich. Miały one na celu prowokację intelektualną[4].

Grupy surrealistyczne istniały, a niekiedy istnieją do dziś również poza Francją, m.in. w Belgii, Wielkiej Brytanii i w dawnej Czechosłowacji.

Neoklasycyzm- trudno wyznaczyć daty

• to nie kierunek, ale światopogląd awangardowy, to tradycjonaliści

• to zespół tendencji w poezji 20 wieku, nie prąd, nie kierunek który da się rozpoznać

• nawiązywanie do tradycji, akces tradycji

• dyscyplina formalna, kierunek appoliński

• rygor, jasność, harmonia, ład, formlaność

• tendencja do stylizacji

• opozycja do wszelakich awangardowych prądów

• wykorzystywanie tradycji klasycznej, tematy, idee, toposy, motywy, postacie, klasyczne gatunki w postaci stylizacji

• T.S Eliot „Ziemia Jałowa”1922 jako punkt orientacji

• P.Valery Francja S.George Niemcy

• SKAMANDER w zróżnicowanym nasileniu, częściej uczniowie wielkiej piątki Jarosław Iwaszkiewicz Paweł Hertz

• forminzm, marynizm

Neoklasycyzm (neo- + klasycyzm - łac. classicus pierwszorzędny) - zespół różnorodnych tendencji w sztuce, literaturze, muzyce iarchitekturze nawiązujących do nurtu klasycystycznego, renesansu lub baroku, pojawiających się na przestrzeni wieków XIX i XX.

Neoklasycyzm, czy też klasycyzm współczesny, był kierunkiem w dwudziestowiecznej poezji nawiązującym do antyku, klasycyzmu, a także baroku. W literaturze francuskiej przedstawicielami neoklasycyzmu byli Paul Valéry i James Tissot, w angielskiej - Thomas Stearns Eliot, w rosyjskiej tzw. akmeiści, a w polskiej m.in. Czesław Miłosz, Zbigniew Herbert, Mieczysław Jastrun, Jarosław Marek Rymkiewicz.

Neoklasycyzm oparty jest na ideale czystej poezji, czyli niezależnej od treści życiowej[potrzebne źródło]; liryka intelektualna, pełna aluzji filozoficznych w formie nawiązywania do klasycznych wzorców.

Awangarda poetycka okresu międzywojennego

Awangarda- grupa ludzi torujących drogi w jakiejś dziedzinie, dokunujących eksperymenty

Avant garde (fr, straż przednia) oddział tworzący w celach rozpoznawczych- aspekt militarny

• prekursortswo, antycypacja, duch ofensywny, atak, gwałowne, radykalne, brutalne zrywanie z ograniczającymi więzami

• wszelkie nowoczesne zrywanie z historią zjawisk, z kierynkami twórczymi, teoriami, poglądami

• I połowa XX wieku 1900-1925 fenomen awangardy

1900 wystąpienie futuryzmu, kubizmu, ekspresjonizmu, dadaizmu, surrealizmu(to korona awangardy)

Włodarczyk- awangarda pojawiła się wtedy, gdy pojawiła się kultura masowa -> arcydzieła i kicze

• demokratyzacja kultury (do lat 30) trywializacja kultury wysokiej przez kulturę masową

• transofrmacja publiczności zagrażałą kulturze

• to przeciwciała do kultury masowej

• wzmocnienie kultury

• unikanie nonkonformizmu, tworzenie nowych form

• pisarze jako rzemieślnicy

• rozówj nowych technik przekazu film, kino, radio, telewizja

• kultura była przystępna, masowa

• wiek 20 to czas utopii, która przeradza się w makabryczną rzeczywistość, zjawiska patologiczne

• związki futuryzmu z faszyzmem- błądzenie awangardy

• Program negatywny: nicowanie tradycji i dziedzictwa

• Program pozytywny: torowanie drogi dla nowych poglądów

• Sławiński: odrzucenie starych konwencji--> antykonwencjonalizm i antytradycjonalizm

• poszukiwanie nowych dróg przekaz

• dążenie do programowości

• radykalne nowatorstwo formalne

• A. Nasiłowska nowość, odkrywczość, wynalazwczość, eksperemyntalność

• unikanie tradycji, naśladowania, mimetyzmu, autorytetów

• rozpoznawanie ukrytych sensów- czytelnik jako detektyw

• odbiorca ma uczestniczyć w grze

• bariera niezrozumienia- ciemna, mętna sztuka--> niechęć odbiorców, rezygnacja

• świadoma, prowokacyjna, skrajność

• gust, smak--> kategoria estetyczna- awangarda kreuje nowy gust, dokonuje transformacji, nowe rozwiązania

• nieustanna inwencja, nowe pomysły, idee

• neoawangarda- nowa awangarda, cotraz trudniej być awangardzistą, trudniej szokować

• zrzucanie tabu, decorum, bulwersowanie

• futuryści np. szokowali nagością

• aspekt społeczny, kulturowy i psychologiczny

Polska - wpływowy kierunek

Awangarda Krakowska grupa Tadeusza Peipera „Zwrotnica”

ll Awangarda Józef Czechowicz

Żagary Czesław Miłosz lll wyraz

I Skamander- tradyconaliści

ll krakowska

lll ll awangarda

I Skamander Iwaszkiewicz ekspresjonizm, ma to niewiele współnego z awangardą, bo opowiadali się za tradycją

II skrajnie rozbieżny program od skamandra

I wiersz to konstrukcja, precyzyjan budowa obrazu, wstydliwość, powściągliwość uczuć, koncepcja poety rzemielśnika słowa, wiara w postęp

Słowiasz Peiper konstrukcjonizm

ll lata 30 wiersz jako wizja, luźno kojarzone obrazy, elementy fntastyki Czechowicz katastrofizm, zwątpienie, pesymizm, poeta przewodnik narodu, dchowy mentor 1924 debiut Czechowcza

Teraźniejszość, przyszłość futuryści

1. tworzenie projektu, planu, manifestu, modyfikacji

2. realizacja eksperymentów

• radykalna zmiania języka

• nie należy schlebiać nawykom obiorcy, lecz zachwycać go nowymi relizacjami- przeciw gustom

• 3m hasło Pieperowskie Zwrotnica 1920 2 numer miasto maszyna masa to nie futuryzm

• Czechowiczowska odmienność (4 systemy wersyfikacyjne) Dominanty wg Kwiatkowskiego: indywidualizm w zaagażowanie społeczne, oś eksperymentalizmu, sensualizm, cywilizacja,europeizm(?)

• zacofanie urbanistyczne Polski- urbanistyczne postulaty

• Katastrofizm to całokształt przekonań o nieuchronnej katastrofie świata i kultury. Ma godzić w wielkomiejska cywilizację, dotyczy tradycji, instytucji, wartości kultury europejskiej. Wyciąga wnioski z historii. Dalszy rozwój kultury prowadzi do katastrofy. Profetyczna wizja. To dalszy ciąg modernistycznego dekadentyzmu. Świadomość schyłku epoki i kultur. Bunt przeciw naturalizmowi

• Historiozofia Spenglera „Zmierzch Zachodu” 1918-1922 2 tomy prorok u[adku cywilizacji europejskiej, głosił upadek kultury,

• F.Znaniecki „upadek cywilizacji” 1921

• epoka zaczynała się optymistycznie- rozwój itp., potem pesymizm 20/30 kryzys gospodarczy

• 24.10.1920 czarny czwartek na giełdzie nowojorskiej, gwałtowny spadek wszystkich akcji, nastąpiła 4 letnia zapaść ekonomiczna całego świata

• nasilanie się konfliktów społecznych

• radykalizacja polityczna- Mussolini Hitler

• kryzys zaufanbia do instytucji demokratycznych, kryzys państwowy

Polski Katastrofizm

• trudności gospodarcze 1932-33 co trzeci robotnik nie ma pracy, 10% kobiet ma zatrudnienie 1/3 rodzin bez środków do życia

• zamach majowy

• polski faszyzm, rządy silnej rękima naginanie prawa

• poczucie zagrożenia ze wschodu i zachodu

• topos kataklizmu- potop, pożar kolorystyka czerwieni

• S. Lem katastrofizm Miłosz, Grudziński o zjawisko artystyczno-ideowe

• prekursor J. Kasprowicz zm 1926 Hymny 1902

• twórczość żagarystów Miłosz „Obłoki” „Rok” Zagórski

• Rymkiewicz, Czechowicz

• awangarda wileńska- żagarystów

• awangarda lubelska czechowiczowska

• Niektóre poematy Gałczyńskiego, ale to nie modelowy katastrofizm „Bal Salomona”

• Julian Tuwim „Bal w operze”

• „Krzyk ostateczny” Broniewski

• tonacja katastrofizmu wg Kwiatkowskiego: ciemne, ponure, trgiczne, wizje, samobostwo, nedzne życie, dzieciństwo

• witkacy kulminacja katastrofizmu

• przerażenie totalitaryzmem i alternatywą masowości

• życie zmierza ku niwelaji I etap ujednolicenie kultury, postęp oznacza regres, nieszczęscie dla kultury to postęp, zmechanizowane społeczeństwo, brak indywidualności

• A. Kamińska runie system wartości

• pokolenie Kolumbów to kontunuacja katastrofizmu

Bruno Schulz (ur. 12 lipca 1892 w Drohobyczu, zm. 19 listopada 1942 tamże) - polski prozaik żydowskiego pochodzenia, grafik, malarz, rysownik i krytyk literacki.

Feralny dzień nadszedł w czwartek (tzw. „czarny czwartek”), 19 listopada 1942 r., około południa. Pisarz prawdopodobnie szedł do Judenratupo chleb na drogę - miał najbliższej nocy uciekać z getta do Warszawy. Natrafił na tzw. „dziką akcję” gestapowców, mordujących Żydów na ulicy w odwecie za postrzelenie jednego z Niemców. Schulz został zastrzelony na skrzyżowaniu ulic Mickiewicza i Czackiego. Według innej wersji[6] wydarzeń związanych ze śmiercią Schulza nie cierpiał on głodu w getcie ani nie musiał iść po chleb. Stał jedynie na ulicy i nie został zastrzelony, jak twierdzono, przypadkowo, a celowo, dwoma strzałami w tył głowy. Zabójcą miał być oficer niemiecki Karl Günther, któremu Landau zastrzelił wcześniej protegowanego, dentystę Löwa. Miał to być więc akt zemsty, wyrównanie porachunków obu rywalizujących hitlerowców (tę wersję powiela piosenka Salonu Niezależnych).

• I dekada jeszcze poeci młodopolscy, potem dopiero poezja awangardy

• np. Ferdydurke sprzedawło się tragicznie, rozdawano nakłady

• na topie był Tetmajer

• staff i leśmian obecni w świadomości elit Staff był mistrzem Skamandrytów „Wysokie drzewa” 1932 Barwa miodu - to poezja 3 pokoleń

• Leśmian „Łąka” 1920 1936 Napój cienisty” Dzięba leśna 1938

• początek lat 20 poleminiki o tradycję

• K.Wyka te dwa kierunki (skamandryci i awangardziści) zasadnicze różnice w zagadnieniach formalnych, na etpaie motywów i tematów nie można o tym mówić

• awangardziści nazywali skamandrytów passeistami, kataryniarzami, strofiarzami

futuryści polscy

• wzorce zachodnie, włoskie i rosyjskie (Majakowski)

• świecił światłem odbitym- mało oryginalny, naśladownictwo

• to także wpływy dadizmu

• prekursor Jan Jankowski 1914 „wiersze” 1919 manifesty „Pod Piakdorem” 1920 „Tram w poprzek ulicy”

• Ugrupowanie w warszawie Jankowski „Tak” jednodniówka Sperm, Watt 1918

• Ugrupowanie w Krakowie 1917 klub „Katarynka” Jasieński, Młodożeniec, czyżewski 1920-23 chcieli objąć całą Polskę

Nuż w brzuchu Jasieński, Sperm forma plakatu, wyrazisty manifest programowy futurystów polskich 1921

uczynili z manifestu swpobodny gatunek literacki, program jest realizacją

• Stern „Nowa Sztuka” Czasopismo

• prowadzili destrukcyjną działalność, ostentacyjny bunt przeciwko pewnym postawą twórczym (romantyzm i młoda polska) także przeciw formalizmowi

• dążyli do wywołania skandalu i sesnacji

• zwalczanie tabu, cielesność i biologizm

• profanacja uczuć religijnych

„Będziemy szczać we wszystkich kolorach”:D

• szybki kobeic 1923

• jasiensiki Futuryzm Polski Bilans- nie widzi szans rozwoju, zamknięcie

• sterne 1923 „zwierzęta w klatce. O polskim futuryźmie”

• ortografia jako elitarny przeżytek, kult śmiechu, inicjacja noawej kultury i świadomości, klimat skandalu, poszukiwanie czegoś nowego

• zarzut wtórności- plagiatowość

• spełniali oczekiwania rynku

Awangarda Krakowska

• tadeusz Peiper Zwrotnica 6 numerów początek lat 20

• Miasto maszyna masa 2 nr Metafora teraźniejszości nr 3 oba w 1922 roku Pieper przedruk do ksiązki Tędy 1930(?) Nowe usta szkice programowe Peipera 1925

• Pieper ojciec awangardy, nie używał tego słowa, tylko raz w Nowa poezja hiszpańska

• mit postępu techniczneg i wiara w naukę

• odrzucanie idei futurystycznej słów na wolności'

• rygory składniowe, obrona konstrukcji, ład, celowośc

• niechęć często osobisyta do futurystów, Peiper nie znosił jasieńskiego

• poezja to tworzenie pięknych zdan- w nowych ustach

• królowa figur to metafora- kondensuje treść, racjonalna celowa, oszczędna

• zasada koherencji (spójności, ścisłości, precyzyjność, oszczędność)

• Przyboś poezja to maksymum aluzji wyobrażeniowych i minimum słów

• sztuka dla duwnastu- dla nielicznych, nie dla odbiorcy masowego

Awangarda Krakowska - grupa literacka działająca w latach 1922−1927 przy krakowskim czasopiśmie „Zwrotnica”.

W grupie przewodził Tadeusz Peiper, główny teoretyk i twórca programu. O założeniach nowej poezji mówił ogłoszony w 1922 r. przez Peipera manifest „Miasto. Masa. Maszyna”. Awangarda Krakowska była jedynym nowatorskim polskim ruchem artystycznym, który opracował swój program poetycki w szczegółach. Hasło Awangardzistów Krakowskich brzmiało: „Minimum słów, maksimum treści”. Etymologia samego terminu awangarda wskazuje na terminologię wojskową i oznacza „oddział zabezpieczający od czoła główne siły maszerującej armii”. Można zatem wysunąć następujące implikacje, które dotyczą charakteru Awangardy Krakowskiej: bojowość (agresywny rys), ruchliwość oraz zmienność (celem stworzenia nowych form i stylów artystycznych za pomocą: łamania dotychczas praktykowanych stylów i form, sięganie po tematykę zakazaną, wprowadzanie nowych środków wyrazu artystycznego).

Przyszli awangardziści w pierwszych numerach „Zwrotnicy” pisali razem z członkami wyznawców futuryzmu: Tytusem Czyżewskim, Brunonem Jasieńskim, Stanisławem Młodożeńcem, Anatolem Sternem. Tadeusz Peiper swoje założenia zaczął publikować w „Nowej Sztuce”, dopiero w maju 1922 roku wydał pierwszy nr „Zwrotnicy”. Napisał w nimPunkt wyjścia, który przypomina manifesty futurysty-Marinettiego (masa, szybkość, wynalazczość, ścisła konstrukcja, ekonomia środków). Zebrane teksty programowe Tadeusza Peipera zostały wydane w 1930 w zbiorze Tędy.

Przedstawiciele

• Jan Brzękowski

• Jalu Kurek

• Tadeusz Peiper

• Julian Przyboś

• Adam Ważyk

Główne założenia oraz program poetycki[edytuj | edytuj kod]

• tzw. kult 3 × M („Miasto, Masa, Maszyna”) - kult współczesnej cywilizacji

• artysta jako architekt-budowniczy zdań

• ekwiwalentyzacja uczuć - prezentowanie obrazu będącego ekwiwalentem uczuć

• metafora jako środek wyrażania i tworzenia nowej, poetyckiej rzeczywistości

• zbliżenie rytmu poezji do rytmu prozy

• używanie skrótów myślowych i skondensowanej (spiętrzonej) metafory

• ekonomiczność języka poetyckiego

• zajmowanie się teraźniejszością

• kult nowości

• emocjonalna powściągliwość (antysentymentalizm)

• intelektualna dyscyplina

• precyzyjna budowa wiersza, zwięzłość

Inne

• ANTYROMANTYZM: poezja awangardzistów nie wypełnia roli wieszczej ani proroczej; poezja nie jest wytworem natchnienia ani innej duchowej siły (często utożsamianej ztalentem). Awangarda ceni intelektualną dyscyplinę oraz rygor, a poezja jest wynikiem intelektualnego wysiłku, pracy artysty, który nie jest ucieleśnieniem demiurgicznej siły: jest słowiarzem, a nie wieszczem. Poezja nie powinna zapuszczać się w regiony niedostępne intelektowi (wyobraźnia, sen), rozum powinien kontrolować wyobraźnię poety.

• PREZENTYZM: poezja powinna zająć się opisem teraźniejszości, tym samym przeciwstawia się futuryzmowi. Uprzywilejowanymi tematami były: miasto, masa, maszyna. Pod tym względem - teraźniejszość, nie przeszłość i przyszłość - awangardziści zgadzali się z założeniami skamandrytów. Odrzucili jednak koncepcję talentyzmu. Kultywowali: współczesną (im) cywilizację, mit postępu technicznego, gloryfikacja wielkich aglomeracji miejskich (zbliżony do tuwimowskiego aktywizmu i popędu życiowego).

• ANTYSENTYMENTALIZM: Awangarda to zmierzch uczuć, likwidacja lirycznego ekshibicjonizmu na rzecz emocjonalnej powściągliwości (przeciwieństwo skamandrytów, których poezja charakteryzowała się zbytnią „wylewnością” uczuć i emocji). Bezpośredniości uczuciowego uzewnętrznienia przeciwstawiają: pośredniość, znaki zastępcze, symbole uczuć, pseudonimy i ekwiwalenty: PSEUDONIM zastępuje konkretną nazwę przez parafrazę: zabieg ten nazywamy pseudonimizacja. Awagardzistom chodzi o napięcie, jakie się pojawia pomiędzy rzeczywistą nazwą a parafrazą, stąd wynika emocjonalny stosunek podmiotu do przedmiotu (np. „z muru strzelił krwawy płomyk” - chorągiewka rewolucyjna, „zapach wyszumiałej wiosny” - bez).

• POEZJA: to nie sprawa słownictwa i wynalazczości leksykalnej - chodzi o osiągnięcia w zakresie składni. Nowa poezja to poezja nowej metafory, polegającej na nakładaniu na siebie nowych znaczeń (wypowiedź liryczna nie jest wypowiedzią wprost, lecz metaforyczną).

• KONSTRUKTYWIZM: poezja to budowla wzniesiona z przemyślanych słów. Poezja opanowuje chaos zjawisk - przez to, że świadomie oddaje się dyrektywom logiki (co odrzucili futuryści). Zasada MINIMUM SŁÓW MAKSIMUM SKOJARZEŃ (międzysłowie, sugestia).

• KULTURA: praca twórcza jest organizowaniem natury przez kulturę - stąd hierarchizacja pracy, ładu i dyscyplin. Człowiek świadomie kształci formy swojego bytu, przeciwstawiając się chaosowi i anarchii.

• FORMA: jest nosicielem idei społecznych; SPOŁECZEŃSTWO jest idealnym modelem świata, świata zorganizowanego, harmonijnego i rozumnego, „złożony i perfekcyjny w swym funkcjonowaniu, jak maszyna” (Tadeusz Peiper). PAŃSTWO dla Peipera to stróż i stwórca ładu społecznego, a socjalizm to idea sprawiedliwości społecznej, którą wzmacnia i usprawnia cywilizacja i sztuka.

• SZTUKA: ma odpowiadać nowej wrażliwości człowieka ukształtowanej przez maszynę oraz technikę, ma odpowiadać prawom ekonomii i celowości, ma zostać poddana prawom rygoru (ekonomia słów, nowa metafora).

Ekspresjonizm Polski

Zdrój - grupa literacka działająca w Poznaniu w latach 1917-1922.

Grupa skupiona była wokół czasopisma „Zdrój”. W pierwszym roku działalności, gdy grupie patronował Stanisław Przybyszewski, dominowała w niej estetyka modernizmu. Po zaprzestaniu w 1919 współpracy z Przybyszewskim w grupie stali się aktywni młodzi twórcy, jak Jan Stur, Emil Zegadłowicz, Józef Wittlin, Zenon Kosidowski, Jerzy Hulewicz, Witold Hulewicz, Bohdan Hulewicz. Nawiązali oni współpracę z grupą plastyczną Bunt, tworząc w Polsce ośrodek ekspresjonizmu. Ekspresjonizm Zdroju odbiegał jednak od ekspresjonizmu zachodnioeuropejskiego. Ważną rolę odegrały w nim nawiązania do romantyzmu, a zwłaszcza genezyjskiej twórczości Juliusza Słowackiego. Teksty programowe środowiska tworzył początkowo Stanisław Przybyszewski, a później głównie Jan Stur - Czego chcemy (1920), Na przełomie. O nowej i starej poezji (1922), oraz Jerzy Hulewicz - Ego eimi (1921). Aktywność twórców jako grupy wygasła po zaprzestaniu wydawania pisma w 1922.

Twórczość grupy skupiała się wokół takich idei, jak bergsonizm, pacyfizm, franciszkanizm, irracjonalizm, antyestetyzm, prymitywizm. Towarzyszyły temu wyolbrzymione i zdeformowane wizje miast, tłumów i rewolucji, parabole nadludzkich jednostek, emocjonalne frazy. Wykorzystywano głównie wiersz toniczny i wolny, często bez podziału na strofy, o krótkich i rwanych wersach.

-rekacja na kryzys moralny

• atakował kryzys moralny, wojnę, kapitalizm, głosił hasła pacyfistyczne

Czartak - regionalistyczna grupa literacka, którą w Wadowicach założył Emil Zegadłowicz, aktywna w latach 1922-1928.

Nazwę zaczerpnięto z dialektu, oznacza lepiankę, strażnicę, budę z desek. Nazwą Czartak określano też budowlę znajdującą się w pobliżu wsi Mucharz (prawdopodobnie dawna wartownia lub kaplica).

Program Czartaka łączył mistycyzm religijny z miłością do przyrody i pochwałą "prostaczka" ściśle z nią obcującego (franciszkanizm). Niechętnie nastawiony do współczesnej cywilizacji (antyurbanizm). Inspirował się ideami ekspresjonizmu. Grupa związana była z kulturą i topografią Beskidów, promując motywy regionalne. W latach 1922-1928 grupa wydała 3 numery czasopisma „Czartak”.

Grupa beskidzka Do grupy należeli m.in.: Edward Kozikowski, Jan Nepomucen Miller, Tadeusz Szantroch, Janina Brzostowska, Zofia Kossak-Szczucka, Jan Wiktor oraz kilku wybitnych artystów-plastyków, jak Julian Fałat, Wojciech Weiss, Zbigniew Pronaszko. Część członków grupy wywodziła się ze środowiska czasopisma „Ponowa”.

• idea wszechmiłości apologia przyrody i człowieka- najpierw kochamy przyrodę,

• człowiek ewngeliczny prostaczek

• sceptycyzm wobec cywilizacji

Nurt lewicowy 1918

• polska liryka rewolucyjna, proletariańska

• grafomani wg Stępnia

• cierpiacy proletariat, upokorzony, gniewny, zbuntowany, walka o życie godne człowieka

• literatura walcząca, agitacyjan funkcja utworu

• program społeczny nie artystyczny

• Tadeusz Górnicki poezja przenosząca ilustracje zaangażoania poezji w walkę,

• tom 1925 3 salwy Bronie Stande wandurski

Kwadryga - warszawska grupa literacka działająca w dwudziestoleciu międzywojennym (1927-1931), zaliczana jest do II awangardy skupiona wokół warszawskiego czasopisma"Kwadryga".

Grupa ukształtowała się w towarzyskim kręgu gimnazjalno-uniwersyteckim i złączona była głównie więzami pokoleniowymi i środowiskowymi. Przyjęła patronat Cypriana Kamila Norwida i Stanisława Brzozowskiego, co było typowe dla wielu młodych poetów lat 30 XX wieku.

Charakterystyka

Najbardziej charakterystyczne akcenty publicystyki grupy to krytyczny stosunek wobec Skamandra, a szczególnie wobec praktyki artystycznej Tuwima, oraz aprobata dla programuAwangardy Krakowskiej.

"Kwadryganci" nie wypracowali charakterystycznego modelu poezji. Stylistykę ich wierszy cechuje eklektyzm. Można natomiast wyróżnić pewien krąg tematów: nierówności społeczne, moralizatorstwo, antyurbanizm, pacyfizm, kult pracy.

W latach 1930-1931 organizowali spotkania z publicznością na wzór spotkań grupy Skamander.

W 1931 roku czasopismo "Kwadryga" zawiesiło działalność, nie tylko ze względów finansowych ale przede wszystkim przez rozłam polityczno-ideowy który powstał wewnątrz grupy.

Przedstawiciele

Główni przedstawiciele to:

• Mieczysław Bibrowski (1908-2000; pomysłodawca oraz założyciel grupy i pisma)

• Stanisław Ciesielczuk (1906-1945)

• Stanisław Ryszard Dobrowolski (1907-1985)

• Konstanty Ildefons Gałczyński (1905-1953; do grupy należał tylko przez pewien czas, jego poezja różna była od sztandarowej poezji kwadrygantów)

• Stefan Flukowski (1902-1972)

• Aleksander Maliszewski (1901-1978)

• Marian Piechal (1905-1989)

• Nina Rydzewska (1902-1957)

• Władysław Sebyła (1902-1940)

• Włodzimierz Słobodnik (1900-1991)

• Lucjan Szenwald (1909-1944)

• Zbigniew Uniłowski (1909-1937)

• Wiesław Wernic (1906-1986)

Druga Awangarda - określenie uogólniające dla kierunków i grup poetyckich tworzących w latach 30. XX wieku.

Główne ośrodki poezji tego nurtu to Lublin (tzw. Awangarda Lubelska) ze środowiskiem skupionym wokół Józefa Czechowicza oraz Wilno z grupą Żagary (Teodor Bujnicki, Czesław Miłosz, Aleksander Rymkiewicz i inni).

Druga Awangarda nie podzielała optymizmu cywilizacyjnego i racjonalizmu futurystów oraz Awangardy Krakowskiej, kwestionując tezy T. Peipera o konieczności zachowania rygoru konstrukcyjnego. Postulowała lirykę wizjonerską, katastroficzną z istotnym wpływem ekspresjonizmu. Duże znaczenie poeci Drugiej Awangardy przypisywali zjawiskom takim jak:piękno pejzażu, temat wiejski uznany na zasadzie marzeń lub skojarzeń, snu.

Przedłużeniem owego nurtu była twórczość tzw. pokolenia Kolumbów w okresie okupacji niemieckiej (1939-1945), m.in.: K.K. Baczyńskiego, T. Gajcego, A. Trzebińskiego, T. Borowskiego.

Krytykowali oni poetykę Skamandra oraz Awangardy Krakowskiej.

Skamander - grupa poetycka, którą zaczęli formować około roku 1916 Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Jarosław Iwaszkiewicz,Kazimierz Wierzyński oraz Jan Lechoń. Wzorem dla skamandrytów była przede wszystkim twórczość Leopolda Staffa. Skamander istniał niemal do 1939 roku.

Swoją nazwę wzięła od mitologicznej rzeki Skamander opływającej Troję. Jednocześnie jednak zawarta jest w niej aluzja do słynnego zdania z Akropolis Stanisława Wyspiańskiego: Skamander połyska, wiślaną świetląc się falą. Pomimo bardzo silnego utrwalenia się w ogólnej świadomości funkcjonowania poetów Skamandra jako grupy Michał Głowiński sformułował sąd, że Skamandryci to grupa sytuacyjna, czyli taka, której głównym spoiwem jest rzeczywistość pozaliteracka (wspólna działalność kabaretowa, odczyty i działalność „Pod Picadorem”, stolik na półpiętrze w kawiarni „Ziemiańskiej”, obracanie się w tych samych kręgach towarzyskich).

Dzieje grupy

Historię grupy Skamander można podzielić na trzy okresy, z których pierwszy rozpada się jeszcze na dwa podokresy.

• integracja grupy (lata 1916-1919 z cezurą w roku 1918):

1916-1918 - formowanie się grupy na Uniwersytecie Warszawskim wokół czasopisma „Pro Arte et Studio”. Nie ma jeszcze wspólnych wystąpień, ani samoświadomości grupy, ale przy pracy w redakcji rysuje się podobieństwo poetów i ich odrębność od innych grup (głównie na gruncie opozycji anty-modernistycznej). Cezura roku 1918 - w marcu 1918 w „Pro Arte et Studio” zostaje opublikowany wiersz Wiosna Juliana Tuwima. Wiersz ten wywołuje wielkie kontrowersje obyczajowe, które doprowadzają do zmian w redakcji pisma. W ich wyniku redakcję obejmują osoby związane ze Skamandrem. Wtedy też stało się „Pro Arte” „bojowym organem”, gdzie poeci występowali przeciwko modernistycznym epigonom. 29 listopada 1918 roku otwarta zostaje kawiarnia poetów „Pod Picadorem”. To głównie podczas tutejszych występów ukształtowała się „wielka piątka”. Tu też wykrystalizowały się wspólne dążenia grupy, wspólne sojusze i fobie. Poprzez specyficzny kontakt z publicznością jaki zaistniał po raz pierwszy w historii, właśnie „Pod Picadorem” (stałe odczyty, czy występy kabaretowe za które należało uiścić opłatę), grupa wzięła udział w procesie profesjonalizacji i instytucjonalizacji zawodu literata. Członkowie grupy (poza Julianem Tuwimem) proponowali również oferty matrymonialne za uiszczeniem opłaty.

1918-1919 - działalność grupy już pod nazwą Skamander. Pojawiają się wtedy pierwsze tomiki poszczególnych poetów: Julian Tuwim - Czyhanie na Boga (1918 r.), Jan Lechoń -Karmazynowy poemat (1920 r.), Antoni Słonimski - Sonety (1918 r.), Kazimierz Wierzyński - Wiosna i wino (1919 r.), Jarosław Iwaszkiewicz - Oktostychy (1918 r.).

• działalność właściwa (1919-1926/1928):

Grupa w najpełniejszy sposób przybiera swoją formę. Skupiona wokół miesięcznika „Skamander” osiąga programową jednomyślność. W tym też okresie pojawiają się poeci-sateliciMaria Pawlikowska-Jasnorzewska, Józef Wittlin, Stanisław Baliński, Kazimiera Iłłakowiczówna, czy powieściopisarze i krytycy (m.in. Wilam Horzyca).

• dezintegracja grupy (1929-1939):

Zanikają tak charakterystyczne dla Skamandra tendencje optymistyczno-witalistyczne oraz zaczyna słabnąć więź grupowa. Dochodzi do tego głównie na tle stosunku poszczególnych poetów do obozu sanacyjnego - zamachu majowego i autorytarnych rządów Piłsudskiego, wyborów brzeskich, rozpadu obozu sanacji po śmierci Marszałka. Pomimo to w świadomości społecznej znacznie dłużej utrzymuje się przeświadczenie o ścisłym powiązaniu grupy.

Główne cechy

• bezprogramowość, związana z postulatem wolności; według Skamandrytów programy jedynie ograniczają poezję (stąd zamiłowanie wobec koncepcji witalizmu oraz talentyzmu), programów literacko-poetyckich jest tyle, ile pisarzy i literatów;

• koncepcja poety słowiarza, rzemieślnika słowa, nie wynoszącego się ponad tłum poety-uczestnika;

• zachwyt nad życiem (również jego stroną biologiczną) i codziennością, zwrot ku sprawom „szarego” człowieka, najważniejsza jest teraźniejszość, nie przeszłość i przyszłość;

• elementy języka potocznego, stosowanie kolokwializmów, neologizmów i wulgaryzmów;

• żądanie doskonałości artystycznej;

• nawiązanie do tradycji i dorobku kulturowego;

• fascynacja tłumem i jego potęgą oraz nowoczesnością;

• nawiązania do filozofii poprzedniej epoki szczególnie do założeń H. Bergsona (witalizm, biologizm), oraz F. Nietzschego (koncepcja nadczłowieka - każdy może stać się taką wybitną jednostką, będącą poza dobrem i złem. Nadczłowiek jest obdarzony wolą mocy, jest ona niewzruszona, człowieka nie ograniczają żadne normy, przykazania, schematy myślowe ustanowione przez ludzkość).

Podstawowe założenia

• wiązanie poezji z teraźniejszością;

• propagowanie wzorca poety-uczestnika, biorącego udział w życiu państwa (kontrast do roli artysty w Młodej Polsce);

• wprowadzenie jako bohatera szarego człowieka oraz tematyki związanej z jego życiem;

• używanie języka potocznego, gwarowego, pełnego humoru;

• łączenie różnych form wypowiedzi (liryka, satyra, ironia);

• dbałość o indywidualny rozwój talentów;

• pochwała życia i jego przejawów (afirmacja AKTYWIZMU: życie poety powinno opierać się na podstawie aktywistycznej, czyli na ciągłej działalności społecznej, ekonomicznej i gospodarczej. W filozofii to pierwszeństwo aktywności i zmiany nad trwałością i stałością);

• dążenie do związania poezji z życiem politycznym (Po roku 1922);

• zwrot do postawy aktywnej;

• domaganie się klasycznych reguł wiersza;

• Skamandryci „wyszli” do ludzi, spotykali się i recytowali wiersze w miejscach ogólnodostępnych np. w kawiarniach. Niestety, pewne ich założenia były nierealistyczne, niemożliwe do spełnienia.

---