Regulacyjna Teoria Temperamentu (RTT) Strelaua.
Rozwijana od lat 60-tych XX wieku,.
Opisuje wielowymiarową strukturę temperamentu i zakłada, że przejawia się on we wszystkich rodzajach zachowania człowieka.
Strelau definiuje temperament jako „podstawowe, względnie stałe cechy osobowości, które manifestują się w formalnej charakterystyce zachowania (parametrach energetycznych i czasowych). Cechy te występują we wczesnym dzieciństwie i są wspólne dla człowieka i zwierząt. Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy fizjologiczne, temperament podlega zmianom zachodzącym pod wpływem dojrzewania (i starzenia się) oraz niektórych czynników środowiskowych.”
Podstawowym założeniem RTT jest twierdzenie, że pojęcie temperamentu odnosi się do formalnych cech zachowania. Zostało ono przedstawione przez Strelaua w 1974 roku w artykule pt. „Koncepcja temperamentu jako poziomu energetycznego i charakterystyki czasowej zachowania”. Formalne cechy zachowania opisują nie to, co i dlaczego robi jednostka, ale w jaki sposób działa. Jak zostało wspomniane w definicji temperamentu zacytowanej powyżej, cechy wyróżnione w RTT odnoszą się do dwóch wymiarów, na których można opisywać zachowania podmiotu - charakterystyki czasowej i energetycznej.
Strelau używa pojęcia cechy - zauważa więc istnienie różnic między ludźmi w zakresie określonych charakterystyk zachowania. Inaczej mówiąc, według RTT cechy temperamentu wykazują zróżnicowanie interindywidualne, czyli można zaobserwować różnice w natężeniu poszczególnych cech temperamentalnych pomiędzy różnymi osobami. Jednocześnie nasilenie danej cechy u danej osoby jest względnie stałe w różnych sytuacjach i długim przedziale czasowym. Cechy temperamentu wykazują więc stałość intraindywidualną w dwóch aspektach - odpowiednio - sytuacyjnym i czasowym. Nie oznacza to jednak niezmienności temperamentu przez całe życie człowieka, ponieważ jest on w dużej mierze uwarunkowany biologicznie - zdeterminowany przez zachodzące w organizmie procesy fizjologiczne i biochemiczne.
Charakterystyka energetyczna zachowania (EPZ).
„wszystkie te cechy, które są wyznaczane różnicami indywidualnymi w mechanizmach fizjologicznych odpowiedzialnych za poziom energetyczny organizmu, tj. gromadzenie (kumulowanie) i rozładowywanie (wyzwolenie) zmagazynowanej energii.”
Cechy EPZ determinują poziom pobudzenia powstającego pod wpływem danej stymulacji, a także to, jak rozbieżny jest on od poziomu optymalnego dla danej jednostki.
Mechanizmy EPZ wpływają również na motywację ukierunkowaną na zlikwidowanie tej rozbieżności i przywrócenie optymalnego poziomu pobudzenia. Inaczej mówiąc cechy EPZ są odpowiedzialne za powstawanie i rozładowywanie pobudzenia wywoływanego przez różne bodźce stymulacyjne oraz za wielkość tego pobudzenia.
Charakterystyka czasowa zachowania (CCZ).
Czasową charakterystykę zachowania (w skrócie CCZ) Strelau określa jako „zespół cech charakteryzujących przebieg reakcji w czasie.” (Strelau, 1974, s. 20). Cechy CCZ determinują przebieg reakcji jednostki na bodźce stymulacyjne w czasie. Fizjologicznym podłożem cech CCZ jest labilność i ruchliwość procesów nerwowych jednostki. Labilność układu nerwowego jest to szybkość powstawania i zanikania procesów nerwowych, czyli to, jak szybko pojawia się reakcja na bodziec i po jakim czasie zanika. Natomiast ruchliwość układu nerwowego jest to szybkość zmian zachodzących w nim procesów, czyli to, jak szybko następuje zmiana z jednej reakcji na inną. (Tiepłow, 1956, za Zawadzki i Strelau, 1997).
Funkcjonalne sprzężenie cech temperamentu.
efektywna regulacja stymulacji - dopasowanie dopływającej ilości bodźców do jej indywidualnych potrzeb tak, aby nie wystąpił ani niedosyt, ani nadmiar stymulacji. W zachowaniu przejawia się to w poszukiwaniu lub unikaniu bodźców przez jednostkę - cechą odpowiedzialną za regulację stymulacji na poziomie behawioralnym jest więc Aktywność człowieka.
Efektywna regulacja stymulacji jest dla osoby źródłem pozytywnych emocji i zwiększa sprawność jej działania - dostarcza więc gratyfikacji. Natomiast nieefektywna regulacja dopływu bodźców jest przyczyną powstawania u człowieka negatywnych emocji. Jednostka dąży więc do efektywnej regulacji stymulacji (Eliasz, 1981; Strelau, 1985).
Przy interpretacji wyników FCZ-KT należy zwrócić szczególną uwagę na stopień zharmonizowania cech energetycznych (reaktywności emocjonalnej i wytrzymałości z aktywnością) oraz cech czasowych (żwawości z perseweratywnością). Poniżej opisano cztery struktury cech temperamentu, charakteryzujące się odmiennymi możliwościami przetwarzania stymulacji i odmiennym stopniem zharmonizowania cech temperamentu.
Żwawość
Osoby posiadające w dużym stopniu tę cechę wykazują tendencję do szybkiego reagowania, utrzymywania dużego tempa wykonywanych czynności i łatwej zmiany zachowania (reakcji) w odpowiedzi na zmianę warunków zewnętrznych. Ludzie ci działają z niezwykłą żywością, potrafią łatwo dostosowywać się do otoczenia, są elastyczni w zachowaniu i plastyczni intelektualnie, często reagują impulsywnie, zachowują się tak, jakby ciągle się spieszyli (są więc w pełni tego słowa znaczeniu zaprzeczeniem flegmatyzmu). Wykazują także dużą wytrwałość i sumienność w działaniu oraz ogólnie dużą wytrzymałość.
Perseweratywność
Osoby charakteryzujące się tą właściwością są skłonne do drobiazgowej analizy zdarzeń, wielokrotnego wracania do minionych już faktów życiowych (np. poszukiwania argumentów uzasadniających podjęte już decyzje), długotrwałego ich przeżywania emocjonalnego i nadmiernej koncentracji na przeszłości (a także własnych stanach i problemach). Osoby te wykazują także dużą wrażliwość emocjonalną, tendencję do reagowania lękiem i napięciem emocjonalnym w sytuacjach stresowych oraz obniżoną wytrzymałość.
Wrażliwość Sensoryczna
Osoby charakteryzujące się tą właściwością wykazują dużą wrażliwość zarówno sensoryczną, jak i emocjonalną - są wrażliwe, delikatne i wysubtelnione emocjonalnie, a na poziomie poznawczym - spostrzegawcze, czujne i otwarte na otoczenie zewnętrzne.
Reaktywność Emocjonalna
Osoby posiadające w wysokim stopniu tę cechę wykazują dużą pobudliwość emocjonalną (reagują emocjami szczególnie łatwo i szczególnie silnie, nawet na najdrobniejsze i zdawałoby się zupełnie nieważne zdarzenia, są nieśmiałe i otoczeniu łatwo jest urazić ich uczucia). Z drugiej strony wykazują one małą odporność emocjonalną i tendencję do załamywania się w trudnych sytuacjach (oraz tendencję do obniżania poziomu wykonania różnych zadań w warunkach stresowych). Ludzie ci często przeżywają stany napięcia emocjonalnego, są spięci i sztywni w zachowaniu, wykazują dużą labilność i małą dojrzałość emocjonalną, są podejrzliwi (wykazują brak ufności), niepewni siebie i przejawiają tendencję do wycofywania się z kontaktów społecznych i unikania sytuacji trudnych.
Wytrzymałość
Osoby charakteryzujące się tą właściwością wykazują dużą wytrzymałość na trudy i niewygody życia codziennego, potrafią radzić sobie w niekorzystnych warunkach otoczenia (np. hałasie) i pracować ze szczególną intensywnością lub szczególnie długo. Są one jednocześnie zdolne do wytrwałego działania i sumienne w wykonywaniu czynności. Ludzie ci wykazują także dużą odporność emocjonalną i dużą odporność na zagrożenia.
Aktywność
Osoby charakteryzujące się tą właściwością są bardzo aktywne zawodowo i społecznie, często także fizycznie (np. sportowo). Ludzie ci są towarzyscy, ekspansywni życiowo, elastyczni w zachowaniu, wykazują tendencję do podejmowania wielu różnych zadań, ale także skłonność do zachowań impulsywnych i podejmowania ryzyka. Wykazują także dużą odporność emocjonalną i ogólnie pozytywny nastrój. Jednocześnie osoby takie negatywnie reagują na brak zajęć i konieczność dłuższej immobilizacji oraz monotonię, brak nowych wrażeń i zmian w otoczeniu.
Interpretacja profilowa ma na celu opis psychologiczny jednostki: jej poszczególnych właściwości oraz całego temperamentu wraz z analizą stanu mechanizmów regulacji stymulacji.
Interpretacja funkcjonalna dotyczy natomiast znaczenia temperamentu: roli poszczególnych cech w procesie adaptacji jednostki do wymagań stymulacyjnych środowiska oraz znaczenia adaptacyjnego całej struktury cech. Celem interpretacji funkcjonalnej jest opis (i przewidywanie) możliwości adaptacyjnych jednostki do środowiska zawodowego czy szkolnego i konsekwencji ewentualnej dezadaptacji.
Struktura zharmonizowana wskazująca na duże możliwości przetwarzania stymulacji
Osoby charakteryzujące się taką strukturą temperamentu są to osoby: bardzo wytrzymałe; mało reaktywne emocjonalnie oraz bardzo aktywne. Wykazują także dużą wrażliwość sensoryczną, żwawość oraz małą perseweratywność.
Taka konfiguracja cech wskazuje na efektywną regulację stymulacji i ogólne nastawienie na poszukiwanie stymulacji (zwyczajowy poziom pobudzenia w granicach optimum).
Osoby te charakteryzują się ogólnie dużymi możliwościami przystosowawczymi.
Jak się wydaje, w tradycyjnej typologii Hipokratesa-Galena tej strukturze temperamentu odpowiada typ sangwiniczny.
Sangwinik cechuje się temperamentem reprezentującym silny, zrównoważony i ruchliwy układ nerwowy (wg teorii Pawłowa).
Sangwinik to osoba o optymistycznym podejściu do życia, otwarta na relacje interpersonalne, towarzyska, beztroska. Lubi być w centrum zainteresowania, władcza i dominująca, czasem dumna i spoglądająca na innych "z góry". Jest emocjonalna i spontaniczna, ma duże poczucie humoru, potrafi przyciągać do siebie ludzi. Tryska energią i entuzjazmem, jest twórcza, lubi komplementy, szybko przeprasza.
Struktura zharmonizowana wskazująca na małe możliwości przetwarzania stymulacji
Osoby charakteryzujące się taką strukturą temperamentu są to osoby: mało wytrzymałe; bardzo reaktywne emocjonalnie oraz mało aktywne. Pyzatym mała żwawość i wrażliwość sensoryczną oraz duża perseweratywność.
Taka konfiguracja cech wskazuje na efektywną regulację stymulacji i nastawienie na rozładowywanie pobudzenia oraz unikanie stymulacji (zwyczajowy poziom pobudzenia w granicach optimum).
Z uwagi na małą wrażliwość sensoryczną i niską wytrzymałość, osoby te charakteryzują się raczej małymi możliwościami przystosowawczymi - funkcjonują one najlepiej w sytuacjach o małej wartości stymulacyjnej.
Jak się wydaje, ta struktura odpowiada typowi melancholicznemu.
Melancholik cechuje się temperamentem reprezentującym słaby układ nerwowy (wg teorii Pawłowa).
Ma trudności z podejmowaniem decyzji, brakuje jej wiary w siebie. Melancholik jest wrażliwy na krytykę swojej osoby, obraźliwy, nerwowy i skłonny do zadumy, spokojny, wyciszony, powściągliwy i mało elastyczny w zachowaniu. Lubi marzyć, oddawać się zadumie.
Struktura niezharmonizowana wskazująca na duże możliwości przetwarzania stymulacji
Osoby charakteryzujące się taką strukturą temperamentu są to osoby bardzo wytrzymałe i mało reaktywne emocjonalnie oraz mało aktywne. Wykazują także małą (lub przeciętną) wrażliwość sensoryczną, żwawość i perseweratywność.
Taka konfiguracja cech wskazuje na nieefektywną regulację stymulacji i nastawienie na ograniczenie zachowań rozładowujących w efekcie niskiego (nieoptymalnego) poziomu zwyczajowego pobudzenia (bez tendencji do poszukiwania stymulacji).
Ta struktura odpowiada flegmatycznemu typowi temperamentu.
Flegmatyk cechuje się temperamentem reprezentującym silny, zrównoważony i bezwładny układ nerwowy (wg teorii Pawłowa).
Jest to osoba pogodna; o wysokim poziomie samokontroli; zrównoważona emocjonalnie, zdystansowana; preferująca pracę nie wymagającą pośpiechu i tempa; powolna w działaniu; potrafiąca zachować spokój, nawet w trudnych sytuacjach
Struktura niezharmonizowana wskazująca na małe możliwości przetwarzania stymulacji
Osoby charakteryzujące się taką strukturą temperamentu są to osoby mało wytrzymałe i bardzo reaktywne emocjonalnie oraz bardzo aktywne. Wykazują też dużą (lub przeciętną) wrażliwość sensoryczną, perseweratywność i żwawość.
Taka konfiguracja cech wskazuje na nieefektywną regulację stymulacji i nastawienie na rozładowywanie wysokiego (nieoptymalnego) poziomu zwyczajowego pobudzenia (bez tendencji do unikania stymulacji).
Osoby takie wykazują skłonność do zachowań impulsywnych, są wybuchowe i łatwo reagują gniewem. Ta struktura odpowiada cholerycznemu typowi temperamentu.
Według Pawłowa, choleryk to osoba o silnym i niezrównoważonym układzie nerwowym.
Charakteryzuje go silne przeżywanie emocji oraz duża energia życiowa i aktywność. Cholerycy bywają uparci, a ich reakcje na bodźce są szybkie i często nieprzemyślane. Często żałują wypowiedzianych słów. Są nastawieni na działania i kierowanie. Wzbudzają wśród ludzi zaufanie i respekt, często pracują dla potrzeb grupy. Są szybcy w działaniu, preferują pracę, którą mogą sami zorganizować. Lubią przewodzić i organizować pracę innym. Gdy ktoś się z nim nie zgodzi, denerwuje się, krzyczy, staje sie agresywny.