Regulacyjna Teoria Temperamentu (wg Jana Strelaua)

Temperament - zespół względnie stałych właściwości organizmu, które przejawiają się w takich formalnych cechach, jak poziom energetyczny i charakterystyka czasowa. Cechy te są pierwotnie biologicznie zdeterminowane. Temperament stanowi jeden z mechanizmów regulacyjnych czynności (wpływa na ich przebieg).

CECHY FORMALNE - dotyczą sposobu wyrażania się treści. Każde zachowanie przebiega w określony sposób i z tego punktu widzenia zachodzą różnice indywidualne. Temperament przejawia się we wszystkich rodzajach zachowania, w ich charakterystyce ENERGETYCZNEJ (wielkość, intensywność, siła) i CZASOWEJ (szybkość, ruchliwość, trwałość).

CECHY WZGLĘDNIE STAŁE:

• w porównaniu z innymi właściwościami psychicznymi temperament należy do zjawisk najbardziej stałych;

• temperament może się zmieniać wraz z rozwojem osobniczym: zmiany te mają charakter progresywny (okres dojrzewania) lub regresywny (okres starzenia się);

• temperament może ulec zmianom będącym wynikiem silnych bądź długotrwałych oddziaływań środowiska fizycznego i społecznego: zmiany te mogą wystąpić wtedy, gdy oddziaływania wywołują zmiany w mechanizmach fizjologicznych, leżących u podstaw temperamentu (np. długotrwała choroba, urazy, poważne zakłócenia w otoczeniu, sposób odżywiania, wieloletnie oddziaływania temperatury na organizm, warunki zamieszkania czy permanentny hałas).

CECHY PIERWOTNIE BIOLOGICZNIE ZDETERMINOWANE: cechy temperamentalne są wynikiem ewolucji biologicznej i występują nie tylko u człowieka, ale i w świecie zwierzęcym; jednostka od urodzenia ma właściwy sobie temperament, zdeterminowany mechanizmem fizjologicznym, kształtującym się w okresie życia płodowego, na podłożu wyposażenia genetycznego.

Podstawowe cechy temperamentalne

CHARAKTERYSTYKA POZIOMU ENERGETYCZNEGO ZACHOWANIA
Wszystkie te cechy, które są wyznaczane różnicami indywidualnymi w mechanizmach fizjologicznych odpowiedzialnych za poziom energetyczny organizmu, tzn. za nagromadzenie, jak i rozładowanie zmagazynowanej energii.

REAKTYWNOŚĆ EMOCJONALNA - tendencja do intensywnego reagowania na bodźce wywołujące emocje, wyrażająca się w dużej wrażliwości i niskiej odporności emocjonalnej.

• wyprowadza mnie z równowagi trzaskanie drzwiami;

• niepowodzenia i trudności zwykle zniechęcają mnie do pracy;

• często brakuje mi słów, jeśli muszę powiedzieć coś bez przygotowania wobec dużej grupy osób;

• tracę pewność siebie, gdy ktoś mnie krytykuje;

• bardzo się denerwuję przed egzaminami czy ważnymi spotkaniami;

• bardzo przeżywam drastyczne sceny filmowe;

• drażnią mnie ostre dźwięki, np. pisk opon, dzwonki do drzwi;

• popełniam błędy, jeśli pracuję w dużym napięciu;

• często załamuję się w ciężkich chwilach.

AKTYWNOŚĆ - tendencja do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej lub do zachowań dostarczających stymulacji zewnętrznej (z otoczenia).

• staram się tak zorganizować sobie wakacje, żeby mieć dużo wrażeń;

• często odwiedzam swoich znajomych;

• często ryzykuję dla samej przyjemności ryzyka;

• staram się korzystać z każdej okazji poznania ciekawych osób;

• często zmieniam styl pracy, aby uniknąć znudzenia;

• często angażuję się w zajęcia wymagające kontaktów z wieloma ludźmi;

• korzystam z każdej okazji do zmiany otoczenia, np. poprzez wyjazdy do rodziny lub znajomych, wyjazdy turystyczne;

• lubię brać udział w dyscyplinach sportowych wymagających rywalizacji;

• moje życie jest pełne wrażeń.

WYTRZYMAŁOŚĆ - zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach wymagających długotrwałej lub wysoko stymulującej aktywności i/lub w warunkach silnej stymulacji zewnętrznej.

• zachowuję świeżość i siły nawet po długiej podróży;

• jestem w stanie kontynuować pracę pomimo zmęczenia;

• w czasie upałów mogę intensywnie pracować;

• potrafię pracować w hałasie;

• potrafię się obyć bez środków przeciwbólowych, nawet przy silnym bólu;

• potrafię intensywnie pracować po nie przespanej nocy;

WRAŻLIWOŚĆ SENSORYCZNA - zdolność reagowania na bodźce zmysłowe o małej wartości stymulacyjnej.

• w nocy dostrzegam płynące po niebie chmury;

• czuję nawet delikatny zapach kwiatów;

• zwraca moją uwagę zmiana smaku wody, gdy przebywam w nowym miejscu;

• zwykle czuję zapach używanych przez kogoś kosmetyków;

• łatwo dostrzegam zapadający zmierzch;

• zwykle czuję zapach kawy w pomieszczeniu.

CHARAKTERYSTYKA POZIOMU CZASOWEGO ZACHOWANIA

Dotyczy takich cech zachowania, jak: utrzymywanie się reakcji, powtarzanie reakcji, ruchliwość, regularność, szybkość i tempo reakcji.

ŻWAWOŚĆ - tendencja do szybkiego reagowania, do utrzymywania wysokiego tempa aktywności i do łatwej zmiany z jednego zachowania (reakcji) w inne, odpowiednio do zmian w otoczeniu.

• zwykle pracuję szybko, nawet jeśli mam dużo czasu;

• bez większego trudu potrafię wykonywać kilka czynności równocześnie;

• zwykle zdążam odskoczyć, aby nie ochlapał mnie samochód;

• szybko chodzę po schodach;

• zwykle udaje mi się złapać rzucone w moim kierunku przedmioty, np. pudełko zapałek, klucze, piłkę;

• potrzebuję niewiele czasu na przebranie się (np. w przymierzalni w sklepie).

PERSEWERATYWNOŚĆ - tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowań po zaprzestaniu działania bodźca (sytuacji), które to zachowanie wywołał

• często przed zaśnięciem przypominam sobie rozmowy, które prowadziłem w ciągu dnia;

• przez długi czas nie potrafię zapomnieć o doznanych upokorzeniach;

• zdarza mi się nucić przez cały dzień tę samą melodię;

• jeśli wieczorem pokłócę się z kimś, to rano budzę się z myślą o tym;

• w stanach napięcia często powtarzam pewne czynności, np. poprawiam włosy, pocieram twarz;

• długo nie potrafię się pogodzić ze stratą, np. zgubieniem czy zniszczeniem jakiegoś przedmiotu;

• długo przechowuję przedmioty (pamiątki, listy), z którymi wiążą się miłe przeżycia;

• jeśli usłyszę niepochlebną uwagę o sobie, to ciągle o tym myślę.

Reaktywność

Reaktywność jest cechą temperamentu, która determinuje względnie stałą i charakterystyczną dla jednostki intensywność reakcji. Stanowi ona wymiar, pod względem którego jednostki różnią się miedzy sobą, a różnice te mogą być wyrażone ilościowo.

Próg wrażliwości- jest to próg przy, którym da się zarejestrować najmniejsza reakcja na bodziec. Jednostki różnią się pod względem wielkości bodźca jaki musi być eksponowany aby zaszła reakcja.

Wyróżniamy jednostki wysoko reaktywne charakteryzujące się duża wrażliwością oraz małą wydolnością i jednostki nisko reaktywne, które maja niską wrażliwość przy dużej wydolności.

Mechanizm fizjologiczny reaktywności

Co decyduje o wielkości reakcji?

• receptory

• układ endokrynny

• inhibitor MAO jako czynnik współdeterminujący przewodnictwo synaptyczne

• AUN: równowaga pomiędzy układem sympatycznym a parasympatycznym

• Ośrodki podkorowe: szczególnie układ siatkowaty

• Cechy kory mózgowej

Strelau zakłada, że wszystkie te układy, ściśle ze sobą powiązane, działają jako blok o względnie stałej strukturze. Twierdzi jednak, że szczególna role odgrywa pętla: układ siatkowaty - kora.

b>Współczynnik energetycznego przetwarzania bodźców:

Sn --> O --> Rn +/- x,

gdzie: Sn - wartość stymulacji; O - organizm; Rn - wielkość reakcji

Sn --> O --> Rn + x Wzór dla jednostek wysoko reaktywnych gdzie bodźce wywołują wyższe reakcje, gdyż mechanizm fizjologiczny wzmacnia stymulację.

Jednostki wysoko reaktywne posiadają wysoki współczynnik energetycznego przetwarzania bodźców (WEPB).

Sn --> O --> Rn - x, Wzór dla jednostek nisko reaktywnych gdzie bodźce wywołują niższe reakcje, gdyż mechanizm fizjologiczny tłumi stymulację.

Jednostki nisko reaktywne posiadają niski WEBP.

Aktywność

Aktywność jako regulator zapotrzebowania na stymulację - własna aktywność jednostki stanowi bezpośrednie źródło stymulacji na dwa sposoby:

• Aktywność fizyczna jednostki czyli wszelkiego rodzaju ruchy, które wywołują stan pobudzenia w receptorach, które dalej przekazywane jest do wyższych ośrodków nerwowych. Może mieć to na celu dostarczenie stymulacji jak i do rozładowania zbyt wysokiego pobudzenia.

• Czynności, które wywołują emocje, a te z kolei wywołują pobudzenie. Są to np. czynności charakteryzujące się ryzykiem, przyjemnością, zagrożeniem.

Oprócz własnej aktywności jednostka znajduje źródła stymulacji na zewnątrz organizmu, takie jak: otoczenie, sytuacje, zadania, wszelkie bodźce środowiska charakteryzujące się określonym stopniem zmienności, nowości, intensywności, złożoności i znaczenia.

Styl działania w relacji do temperamentu

Styl działania rozwija się pod wpływem oddziaływania środowiska na gruncie wyposażenia temperamentalnego (szczególnie reaktywność i ruchliwość zachowania). Jest jednym z regulatorów zapotrzebowania na stymulację.

Podział czynności wg Tomaszewkiego

1. Czynności zasadnicze (CzZ): prowadzą bezpośrednio do osiągnięcia wyniku; modyfikują bezpośrednio wynik działania;

2. Czynności pomocnicze (CzP): organizują warunki umożliwiające wykonanie czynności zasadniczych; modyfikują pośrednio wynik działania; zapewniają wykonanie czynności zasadniczych; dzielą się na:

• przygotowawcze: modyfikacja warunków, w jakich czynność przebiega;

• zabezpieczające: jw.

• kontrolne: ustalenie stopnia zbieżności miedzy uzyskanym wynikiem wykonywanej czynności a wynikiem oczekiwanym;

• korekcyjne: modyfikacja warunków w czasie wykonywania czynności zasadniczych, bądź modyfikacja ich samych.

Hipotezy

H1

Jednostki wysoko reaktywne: CzZ < CzP

Jednostki nisko reaktywne: CzZ > CzP

Wykonując czynności pomocnicze, osoby wysoko reaktywne unikają napięć, które mogły by obniżyć efektywność działania czy wydajność. Dzięki temu jednostki wysoko reaktywne osiągają ten sam poziom wykonania co jednostki nisko reaktywne.

H2

Jednostki wysoko reaktywne: CzC < CzPr

Jednostki nisko reaktywne: CzC >= CzPr

Jednostki wysoko reaktywne przy wykonywaniu długich czynności, organizują czas w ten sposób, że stosują więcej przerw. Zapewniają więc sobie przewagę czynności przerywanych (CzPr) nad czynnościami ciągłymi (CzC).

H3

Jednostki wysoko reaktywne: CzJ < CzR

Jednostki nisko reaktywne: CzJ >= CzR

Jednostki wysoko reaktywne preferują wykonywanie czynności różnorodnych (CzR) niż wykonywanie czynności jednorodnych (CzJ). Osoby wysoko reaktywne wolą zmianę czynności na inną, pomimo nie wykonania poprzedniej.

Przykład 1. Badania poświęcone relacji miedzy poziomem reaktywności, a stylem działania kierowcy taksówki wykazały, że:

• wysoko reaktywni poświęcają dwa razy więcej czasu na przerwy w nocy niż w dzień w porównaniu z nisko reaktywnymi;

• wysoko reaktywni poświęcają więcej czasu na przegląd techniczny wozu;

• nie wykazano różnicy w efektywności pracy

Przykład 2. Badania nad grupami zawodowymi. Założono, że jednostki wysoko reaktywne wybierają zawody o niskim stopniu zagrożenia społecznego, odwrotnie niż jednostki nisko reaktywne. Badano prawników, urzędników oraz bibliotekarzy. Wyniki: przypuszczenia potwierdziły się. Zawód prawnika częściej wybierają nisko reaktywni a bibliotekarza - wysoko reaktywni.

Przykład 3. Badanie nad preferencją w sporcie czyli zagrożenie fizyczne. Badano pilotów, taterników, grupa pośrednia- siatkarze, koszykarze oraz ludzie w ogóle nie zajmujący się sportem. Wyniki: nisko reaktywni - sporty niebezpieczne, wysoko reaktywni- większość nie zajmuje się sportem.

Różnice pomiędzy temperamentem a osobowością

TEMPERAMENT	OSOBOWOŚĆ
wynik ewolucji biologicznej	wytwór warunków społeczno - historycznych
właściwy człowiekowi i zwierzętom	typowa tylko dla człowieka
obecny od urodzenia, zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy fizjologiczne, w toku rozwoju podlega zmianom pod wpływem środowiska	nie ma jej w momencie urodzenia, kształtuje się na bazie cech temperamentalnych, pod wpływem interakcji ze środowiskiem
obejmuje formalne cechy zachowania	obejmuje aspekt treściowy zachowania, w którym wyraża się stosunek do świata i samego siebie

Zależności między temperamentem a osobowością

1. Wpływ temperamentu na interakcję między jednostką a otoczeniem:

T --> S --> O

czyli: (T)emperament jednostki wywołuje zmiany w (Ś)rodowisku, które z kolei wpływają na (O)sobowość

Np. wobec małego dziecka, które wyjątkowo często reaguje wycofaniem w odpowiedzi na jakieś bodźce, stosowane będą inne środki wychowawcze, niż wobec dziecka, które w tych samych sytuacjach przejawia zaciekawienie i chęć zbliżania się do bodźca. Temperament prowokuje do takiego, a nie innego postępowania wobec jednostki.

2. Temperament jako czynnik modyfikujący wpływ środowiska na jednostkę:

S --> T --> O

czyli: środowisko wywołuje różne wpływy na jednostkę w zależności od cech temperamentalnych, wpływając pośrednio na kształtowanie się osobowości

Cechy temperamentalne modyfikują efekty wpływów środowiska (dwie różne osoby reagują inaczej na te sama sytuację

Np. określona kara odbierana będzie przez dane dziecko jako bodziec silny, jeśli charakteryzuje się ono wysoką reaktywnością, bądź jako bodziec słaby - w przypadku dziecka niskoreaktywnego.

3. Temperamentalnie uwarunkowane zapotrzebowanie na stymulację jako czynnik wpływający na kształtowanie osobowości:

T --> Az s --> O

czyli: cechy temperamentalne determinują (A)ktywność jednostki, której celem jest regulacja stymulacji poprzez wybór odpowiednich (z)achowań, będących bezpośrednim źródłem stymulacji, bądź też której celem jest organizacja (ś)rodowiska o określonej wartości stymulacyjnej. Te preferencje zachowań wpływają na rozwój osobowości.

Np. osoby wysokoreaktywne, a więc mające niskie zapotrzebowanie na stymulację, unikają zachowań ryzykownych, gdyż te wywołują w nich silne napięcie emocjonalne. Unikanie ryzyka prowadzić może u tych osób do utrwalenia się zachowań asekuracyjnych.

4. Wpływ cech osobowości na temperament:

O --> St --> T

czyli: wymiary osobowości, jeżeli maja w sobie określoną wartość (St)ymulacyjna, mogą pośrednio wpłynąć na kształtowanie się cech temperamentalnych.

Temperament a inteligencja

Wyniki badań nie są jednoznaczne!

• Thomas, Chess: badali 500 dzieci z klas 3-6 - nie stwierdzili żadnych zależności między temperamentem a inteligencją;

• Cheschlik: porównała cechy temperamentu ponad 150 dziesięciolatków wybitnie inteligentnych z cechami temperamentu dzieci o przeciętnej inteligencji - wybitnie inteligentne: mniej roztargnione, mniejsze natężenie emocji, bardziej zadaniowa orientacja, bardziej elastyczne w kontaktach osobistych i społecznych;

• Martin: porównał uczniów o wysokim IQ z uczniami o przeciętnym IQ - uczniowie o wysokim IQ: bardziej wytrwali, większa tendencja do zbliżania się, łatwość adaptacji, pozytywnego nastroju, mniejsze roztargnienie;

Wnioski:

• genetycznie uwarunkowany zakres uwagi i roztargnienie mają wpływ na tempo uczenia się;

• brak tendencji do wycofywania się w nowych sytuacjach (tendencja do zbliżania się) ułatwia kontakt z większą liczbą różnorodnych bodźców środowiskowych, co ma z kolei wpływ na tempo uczenia się;

• "poszukiwacze doznań", osoby, które nie unikają nowych bodźców, jednostki aktywne, itp. mają większe szanse i możliwości kontaktu z otaczającym światem oraz bodźcami nowymi i wieloznacznymi, niż osoby bierne, unikające nowych doświadczeń i wrażeń.

Temperament a wyuczalność

Czynniki temperamentalne i osobowościowe odpowiadają za około 1/3 wariancji osiągnięć szkolnych!

Wyuczalność, to stworzony przez nauczyciela opis "wzorowego ucznia". Mała wyuczalność w badaniach Keogh korelowała ze słabą orientacją zadaniową, małą elastycznością i wysoką reaktywnością.

Temperament a osiągnięcia szkolne

Martin: cechy takie, jak wysoka aktywność, roztargnienie czy mała wytrwałość wpływają na niższy poziom osiągnięć szkolnych oraz na niższy poziom zdolności szkolnych. Cechy te można uznać za przejawy tzw. temperamentu trudnego, ale tylko w warunkach typowych wymagań szkolnych.

Typologia temperamentu a wyniki procesu kształcenia

Barclay przeprowadził serię badań, których wyniki posłużyły do sformułowania typologii temperamentu podkreślającej funkcjonalną specyfikę temperamentu ucznia. Typologia ta uwzględnia szereg interakcji zachodzących między temperamentem a kształceniem.

1. TYP MYŚLICIELA - wysokoreaktywny, często stymulowany wewnętrznie przez procesy myślowe, mało odporny na ciągłe działanie bodźców, których dostarcza klasa.

2. TYP PRZYWÓDCY - niskoreaktywny, skłaniający się w kierunku ekstrawersji, o dużej tolerancji dwuznaczności sytuacji społecznych, lubiący stymulację społeczną, o wysokim progu stymulacji, wytrzymały.

3. TYP PODPORZĄDKOWANY - reaguje bardziej biernie na stymulację ze strony klasy, ogólnie wysokoreaktywny, nie przejawiający dużej energii ani aktywności.

4. TYP AGITATORA - niskoreaktywny, o zmiennym poziomie energii, z dużą potrzebą silnej stymulacji, a zarazem mało wytrzymały.

Barclay podkreśla, że temperament jest jednym z najważniejszych wyznaczników adaptacji szkolnej, zarówno społecznej, jak i intelektualnej, która decyduje o osiągnięciach.

Bibliografia:

Strelau, J. (1995). Temperament, osobowość, działanie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Strelau, J. (1998). Psychologia temperamentu. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe PWN.

---