Teoretyczna analiza zjawiska agresji.
1.1. Definicja pojęcia agresji.
W dobie popularyzacji techniki XXI wieku narasta problem wzajemnych relacji międzyludzkich w codziennych kontaktach interpersonalnych. Obecnie rozszerza się zakres pojęcia agresji znajdując żywe odzwierciedlenie w świecie społecznym, dyskusjach toczonych na łamach prasy, parlamentarnej legislacji czy kampaniach na rzecz przeciwdziałania agresji.
Słownik Języka Polskiego PWN definiuje agresję jako „ ... zachowanie zmierzające do wyładowania niezadowolenia lub gniewu na osobnikach lub rzeczach.”1.
W Słowniku Pedagogicznym agresja zdefiniowana jest jako „ ... działanie skierowane przeciwko ludziom lub przedmiotom wywołującym u osobnika niezadowolenie lub gniew. Celem agresji jest wyrządzenie szkody przedmiotowi agresji. Agresja fizyczna w stosunku do osób wyraża się w biciu lub znęcaniu, agresja słowna - w wymyślaniu lub wyśmiewaniu się, agresja przeniesiona jest agresją skierowaną na osoby lub przedmioty nie będące przyczyną agresji”2.
W ujęciu biologicznym agresja to „ ... zachowanie ograniczające swobodę drugiego osobnika albo skierowane przeciw jego zachowaniu lub życiu”3.
Z. Skorny z punktu widzenia psychologicznego określa agresję jako „ ... formę inicjowanego ataku wyrządzającego szkody fizyczne lub moralne określonym osobom lub grupom społecznym”4.Słownik Psychologiczny definiuje agresję jako „ ... wszelkie działanie (fizyczne lub słowne), którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej - rzeczywistej bądź symbolicznej - jakiejś osobie lub czemuś, co ją zastępuje. Rozróżniamy agresję fizyczną i agresję słowną agresję bezpośrednią - skierowaną na osobę lub rzecz wywołującą uczucie wrogości i agresję przemieszczoną - skierowaną na obiekt zastępczy oraz samoagresję - skierowaną na samego siebie”5.
A. Frączek twierdzi, że „ ... agresją nazywa się czynności mające na celu zrobienie szkody i spowodowanie utraty cenionych społecznie wartości, zadanie bólu fizycznego lub spowodowanie cierpienia moralnego innemu człowiekowi”6.
Zgodnie z definicją E.R. Hilgarda agresja rozumiana jest jako ... czynność podjęta w celu wyrządzenia krzywdy innej osobie czy to w formie rzeczywistego uszkodzenia ciała, czy też w postaci obelg lub złośliwego wyśmiewania się"7. Agresję określa się też „ ... jako każde zamierzone działanie - w formie otwartej lub symbolicznej - mające na celu wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty lub bólu”8.
Wszystkie przedstawione definicje po wnikliwej analizie wydają się być niewystarczające i niosą niebezpieczne konsekwencje gdyż termin agresji leży na pograniczu dwóch języków. Pierwszy jest językiem opisowym, którym posługują się nauki przyrodnicze i społeczne próbując definiować przemoc w odniesieniu do agresji. Drugi normatywnym, w którym formułowane są zasady odwołujące się do sfery wartości - dotyczy on prawa, etyki i moralności. „ Z jednej strony wielu badaczy stosuje zamiennie pojęcia przemocy i agresji w tym samym znaczeniu. Z drugiej strony dokonuje się rozdzielenia pomiędzy aktem przemocy, a aktem agresji, dopatrując się różnic w celach. Zakłada się, że przynajmniej jednym z głównych celów agresji zaszkodzenie ofierze, przysporzenie jej cierpienia, natomiast celem przemocy jest wywarcie pewnego rodzaju wpływu np. wymuszenie pożądanego zachowania. Wynika z tego, że przemoc nie musi być destrukcyjna, lecz może kierować się wzniosłymi pobudkami (np. sprawienie lania dziecku w trosce o jego zdrowie i bezpieczeństwo)”9.
„Z kolei w koncepcjach analitycznych agresja utożsamiana jest z popędem agresywnym i postrzegana jest dwojako: jako wyposażona we wrogość siła lub jako funkcja niewrogiego dążenia do panowania i adaptacji. Cech wrogości i destrukcji, według tego drugiego ujęcia, miałaby nabierać w reakcji na frustrację i konflikt. Konstruktywnym i kulturowo akceptowanym zastosowaniem agresji byłoby zachowanie nastawione na obronę i prezentację własnego terytorium psychologicznego w sposób nienaruszający terytorium innych osób, czyli tzw. asertywność. Odpowiadałoby to korzystaniu z mocy i siły w sposób wykluczający przełamywanie i przezwyciężanie”10.
Pojęcie agresji w oderwaniu od przemocy jest trudne do jednoznacznego zdefiniowania ponieważ dotyczą tych samych stanów i zachowań psychicznych, a różnią się co do przyczyn, skutków i skali tych negatywnych zachowań ludzi. Przemoc jest uważana za formę wyrażania agresji jednostkowej i grupowej, za mechanizm regulujący stosunki międzyludzkie w różnych grupach, instytucjach i środowiskach społecznych. Zdaniem S. Kawuli11 tego typu zachowania mają miejsce w instytucjach edukacyjnych: szkołach, placówkach opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych, a obecnie zauważa się postępujący wzrost przemocy wśród dzieci i młodzieży.
W ujęciu psychologii społecznej „ ... agresja czy przemoc interpersonalna to czynności intencjonalnie podejmowane przez ludzi (np. specyficzne zachowanie się, aranżowanie określonej sytuacji, itp.), stanowiące zagrożenie bądź powodujące szkody w fizycznym, psychicznym i społecznym dobrostanie innych osób (tj. wywołujące ból, cierpienie, destrukcję, prowadzące do utraty cenionych wartości)”12
Każda agresja zdaniem M. Chymuk13 może być skierowana:
przeciw osobie dorosłej,
przeciw komuś słabszemu
przeciw zwierzętom
przeciw roślinom
przeciw przedmiotom martwym.
Agresywność według J. Obuchowskiej14 zmienia się na przestrzeni życia człowieka wykazując największe nasilenie w młodości. Ekstremalną formą agresji jest okrucieństwo, które jest szczególnie trudnym problemem wychowawczym. Okrucieństwo występuje jako wyładowanie nagromadzonej agresji będące wynikiem wewnętrznych, kumulujących się napięć lub powtarzającej się frustracji, przez którą rozumie się „ ...przykry stan emocjonalny pojawiający się wówczas, gdy jednostka usiłując zaspokoić jakąś potrzebę, natrafia na przeszkody nie do pokonania"15. J. Lipińska definiuje agresję jako „ ... zachowanie człowieka, którego intencją jest wyrządzenie szkody, sprawienie cierpienia, ograniczenie wolności, narzucenie władzy przy wykorzystaniu własnej siły fizycznej i psychicznej”16. Z kolei J. Grochulska potraktowała agresję jako:
instynkt - „przedstawiciele instynktownej interpretacji agresji przyjmują, że powstała ona w drodze ewolucji i jest potrzebna, a nawet konieczna do utrzymania gatunku -jako napęd działania. Tak rozumiana agresja nie została oczywiście „wyuczona”, nabyta w toku życia. Człowiek rodzi się z gotowym instynktem nazywanym przez niektórych „instynktem ” i jest mu on niezbędny do życia tak jak np. instynkt głodu”17.
reakcja na frustrację - powstawanie agresji dotyczy zmian w zachowaniu się osobnika pod wpływem jego wcześniejszych doświadczeń.
Część psychologów wierzy w ścisły związek frustracji z agresją. „Frustracja powstaje - ich zdaniem - wtedy, gdy w toku realizacji jakiegoś celu człowiek natrafia na przeszkodę, udaremniając tę realizację. Według podstawowego założenia, które przyjmują, rezultatem frustracji będzie zawsze agresja. Zawsze zatem można być pewnym istnienia frustracji u człowieka, który ujawnia zachowania agresywne. Przez agresję rozumieją oni zachowania występujące w celu uszkodzenia czy zniszczenia przedmiotu (osoby), na który zostaje skierowana”18.
Agresja ta „ ... jest wyuczoną reakcją na frustrację. Zachowanie agresywne ulega wzmocnieniu, jeśli okaże się skutecznym środkiem przezwyciężania tych frustracji, które przeszkadzają zaspokojeniu popędów biologicznych czy motywów wyuczonych"19.
Zgodnie z propozycją A. Frączek 20agresywność nie jest strukturą jednorodną. Ma ona postać syndromu, w którego skład wchodzi szereg dyspozycji szczegółowych. Są nimi:
samoagresja emocjonalna (skłonność do zaniżania samooceny, samoponiżania się, kierowania wobec siebie wrogich impulsów),
samoagresja fizyczna (wrogie, szkodliwe zachowania wobec samego siebie: samouszkodzenia, próby samobójcze, zadawanie sobie bólu),
wrogość wobec otoczenia (przejawiająca się podejrzliwością, projekcją własnej wrogości, negatywnym nastawieniem wobec innych), nieuświadomione skłonności agresywne (wyrażające się manifestowaniem aktywności pozornie nieagresywnej, będącej jednak przejawem maskowanej agresji),
agresja przemieszczona (skierowana wobec obiektów zastępczych, np. przedmiotów),
agresja pośrednia (wyrażająca się w atakowaniu innych poprzez ich ośmieszanie, szkalowanie, plotki, skarżenie),
agresja słowna (kłótliwość, krzyki, przeklinanie),
agresja fizyczna (skłonność do podejmowania działań o charakterze przemocy fizycznej),
tendencje odwetowe (których istotę stanowi dążenie do subiektywnie usprawiedliwionej zemsty za doznane lub domniemane krzywdy ze strony innych ludzi).
Podsumowując agresja jest najczęściej skierowana na inne osoby występując w postaci agresji fizycznej lub słownej, a znacznie rzadziej skierowana jest na własną osobę w postaci psychicznej (emocjonalnej) lub fizycznej (autoagresja czy autodestrukcja), a ekstremalną formą agresji jest okrucieństwo czyli działanie niszczące fizycznie lub psychicznie żywą istotę. Z punktu widzenia podanych definicji agresja może być intencjonalna (celowa) lub rzadziej nieintencjonalna, zaś przemoc ma zawsze charakter intencjonalny. Trudności definicyjne zjawiska agresji wynikają najprawdopodobniej stąd, że agresja nie jest pojęciem ani klinicznym, ani naukowym, lecz politycznym i w związku z tym rozumienie agresji będzie się zmieniało wraz ze zmianą sytuacji społecznej.
1.2. Zjawisko agresji w świetle prawa.
Poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie o przyczyny występujących zjawisk agresji w Polsce, a zwłaszcza o sposoby ich likwidacji lub chociażby tylko minimalizacji zajmuje się obecnie wiele instytucji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo obywateli - policja, prokuratura i sądy. Zjawisko agresji jest problemem społecznym, który można współcześnie rozpatrywać z kilku perspektyw: społecznej, moralnej, prawnej, psychologicznej, ekonomicznej i medycznej. W ustawodawstwie polskim przepisy dotyczące agresji regulują:
Kodeks karny
Kodeks postępowania karnego
Kodeks rodzinny i opiekuńczy
Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich
Ustawa o systemie oświaty
Sięgając do przepisów kodeksu karnego22 można wyróżnić przestępstwa, które zawierają w sobie elementy agresji np. art. 156 k.k. (spowodowanie uszkodzeń ciała), art.158 k.k. (bójka lub pobicie), art. 210 k.k. (włamanie, kradzież zuchwała), art. 212 k.k. (zniszczenie mienia). Wyładowanie agresji przez sprawcę może być celem niejako samym w sobie, tak jak w przypadku pobicia, bójki, spowodowania uszkodzeń ciała, zniszczenia mienia, gdzie sprawcy chodzi przede wszystkim o zademonstrowanie przewagi. Zastosowanie agresji może być jednak tylko środkiem do osiągnięcia celu, jak w przypadku włamania, gdzie chodzi o przełamanie przeszkód zabezpieczających mienie, czy w przypadku rozboju - przełamanie oporu ofiary, aby zawładnąć jej mieniem.
W prawie karnym wiele zachowań agresywnych wyrządzających szczególnie dziecku krzywdę określonych jest mianem przestępstwa, za które sprawca w przypadku popełnienia znamion czynu ponosi odpowiedzialność karną. Wśród przestępstw popełnianych przeciwko dzieciom szczególnie w rodzinie można wymienić:
pozostawienie osoby, względem której posiada się obowiązek troszczenia się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia (art. 163 k.k.);
dopuszczenie się czynu lubieżnego względem osoby poniżej lat15 (art.176 k.k.);
kazirodztwo(art. 175 k.k.);
dopuszczenie się czynu nierządnego w obecności osoby poniżej lat 15 (art.177 k.k.);
znęcanie się fizyczne lub moralne nad członkiem rodziny lub inną osobą w stosunku zależności od sprawcy (art. 184 k.k.);
rozpijanie małoletniego (art. 185 k.k.);
niealimentacja (art. 186 k.k.);
porzucenie osoby poniżej lat 15 (art. 187 k.k.);
uprowadzenie lub zatrzymanie małoletniego (art. 188 k.k.).
Artykuł 184 kodeksu karnego stanowi:
Par.1. „Kto znęca się fizycznie lub moralnie nad członkiem swojej rodziny lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy, albo nad małoletnim lub osobą bezradną, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 5”. Par.2. „Jeżeli następstwem czynu jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat10”.
Artykuł ten jest podstawowym przepisem dla spraw dotyczących agresji i przemocy w rodzinie, który poza członkami rodziny chroni osoby w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy. Jednym z ważniejszych problemów związanych z występującą agresją w rodzinie na gruncie prawa rodzinnego i opiekuńczego jest sposób wykonywania i sprawowania przez rodziców władzy rodzicielskiej, a przede wszystkim osobistych dziecka. Prawo bardzo niechętnie ingeruje w sferę wewnętrzną stosunków rodzinnych, a wyrazem tego stanowiska jest zasada, w myśl której rodzice nie podlegają bieżącej kontroli ze strony sądu opiekuńczego.
Działaniami stanowiącymi nadużycie władzy rodzicielskiej w świetle przepisów prawa rodzinnego i opiekuńczego23 są następujące działania:
jaskrawe przekroczenie granic prawa karcenia, formy agresji i przemocy fizycznej lub psychicznej, stosowane przez rodziców, zwłaszcza nadmierne karanie, w tym przede wszystkim cielesne;
dopuszczenie się czynu nierządnego wobec dziecka;
nakłanianie dziecka do czynów przestępczych niemoralnych;
rozpijanie dziecka;
pozbawienie bezpośredniej styczności z drugim z rodziców lub wychowywanie dziecka w stosunku nienawiści do niego.
trwonienie majątku dziecka na niegodne cele;
Obowiązująca "Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich" z dnia 26.10.1982r. w art. 6 wymienia katalog środków wychowawczych i środek poprawczy, które Sąd może orzec wobec nieletniego sprawcy czynu karalnego. Nadto istnieje możliwość wydania przez Sąd zarządzeń, jakie przewiduje "Kodeks rodzinny i opiekuńczy". W komentarzach do ustawy podkreśla się, że przepisy te dają szerokie możliwości oddziaływania wychowawczego wobec nieletnich. Do dyspozycji Sądu pozostają przede wszystkim takie środki jak: upomnienie, nadzór odpowiedzialny rodziców, nadzór kuratora czy umieszczenie w placówkach czy zakładach wychowawczych (poprawczych). Problem kary jako jednej z metod wychowawczych jest niezwykle złożony. Rozważając go należy zastanowić się nad powszechnością jej stosowania, przyczyną, którą skłania rodziców do wyboru tej formy oddziaływania wychowawczego, nad tym, kto w domu rodzinnym dziecka najczęściej ją stosuje oraz nad kwestią niezwykle istotną ze względu na dalekosiężne konsekwencje psychospołeczne dla dziecka - rodzajem kar preferowanych we współczesnym świecie.
„Kara w rozumieniu pedagogicznym powinna pełnić funkcję korektywną i profilaktyczną. Celem jej powinna być poprawa wychowanka, dlatego że powinna ona budzić w nim wiarę we własne siły i możliwości rekompensaty. Jako metoda wychowawcza spełnia ona swoje funkcje, jeśli jest stosowana świadomie, konsekwentnie i jeśli ma przy tym związek z popełnionym czynem, tak, że wyzwala uczucie winy z jego powodu, zapoznaje dziecko z jego konsekwencjami oraz uczy odpowiedzialności i przewidywania rezultatów swego postępowania, a także wywołuje chęć zmiany dotychczasowego zachowania się”24.
W praktyce wychowawczej rodziców występują liczne przejawy niewłaściwego karania dzieci. Do kar niepedagogicznych należą: „ ... stresowanie dziecka, zawstydzanie go, przekupywanie, wyśmiewanie, sarkazm, poniżanie, ciągłe wytykanie wykroczeń, zbyt silne nagany, kary cielesne, pozbawianie rzeczy, do których dzieci mają prawo oraz grożenie przyszłymi karami”25.
Kary niepedagogiczne stosowane przez rodziców, jak i cały system wychowania inicjowany przez nich, a oparty na przewadze kar nad nagrodami prowadzi do tego, że „ ... dziecko spostrzega swoich rodziców jako osoby karzące, zagrażające, a nawet wrogie, co w rezultacie może całkowicie przekreślić skuteczność ich oddziaływania wychowawczego. Rodzice często karzący dziecko są przez nie spostrzegani jako osoby agresywne, częste karanie stanowi dla dziecka model zachowań agresywnych”26.
Kończąc można stwierdzić, iż prawo jest jednym z podstawowych regulatorów stosunków społecznych i spełnia ważną rolę edukacyjną. Odpowiednie zaś jego stosowanie może kształtować i zmieniać postawy obywateli. W przypadku problemu agresji i przemocy sądzę, że najważniejszą jest kwestia zmiany postaw, stereotypów i wzajemnego nastawienia ludzi oraz uwrażliwienie społeczeństwa na problem agresji i przemocy wobec dziecka w rodzinie, szkole i innych placówkach opiekuńczo-wychowawczych z uwzględnieniem korzystania z perspektywy prawnej.
1.3. Teorie agresji.
Agresja dzieci i młodzieży w dzisiejszych czasach niezmiernie ważny i trudny problem ogólnospołeczny. Istnieje wiele teorii wyjaśniających mechanizm agresji. A. Bandura i R.H. Walters27 twierdzą, że agresja jest wyuczoną reakcją na sytuacje frustracyjne, ma charakter instrumentalny i ulega wzmocnieniu, jeśli okazuje się skutecznym środkiem do uzyskania czegoś upragnionego lub pozbycia się czegoś nieprzyjemnego.
Z. Skorny28 natomiast motywu agresywnego zachowania doszukuje się w występujących w świadomości agresora stanie pobudzenia emocjonalnego, przyjmującego różne formy. Wymienia on agresję frustracyjną, instrumentalną, naśladowczą i patologiczną. Twierdzi, że w większości przypadków agresja funkcjonuje na zasadzie sprzężenia zwrotnego między agresywnym zachowaniem się danej jednostki a postępowaniem osób z jej otoczenia.
K. Pospiszyl29 przedstawia dwie grupy poglądów na temat agresji: poglądy wywodzące się z teorii frustracji oraz drugi punkt widzenia, według którego agresja powstaje jako wynik naśladownictwa (modelowania).
A. Frączek30 uważa, że agresja występuje w formie czynności fizycznych, werbalnych i symbolicznych, może być kierowana przez emocje, chęć szkodzenia sobie i innym.
Problem powstawania agresji nie jest do końca wyjaśniony. Teorie wyjaśniające to zjawisko opracowane przez J. Grochulską31 dadzą się sprowadzić zasadniczo do trzech:
teorii instynktów: agresja jest instynktem wrodzonym, człowiek z natury zachowuje się agresywnie i stosuje przemoc,
teorii dynamicznej: ludzie mają agresję w sobie i wybuch ona wtedy, kiedy frustracja osiągnie najwyższy poziom,
teoria społecznego uczenia się: ludzie uczą się zachowań agresywnych, agresja jest tylko jedną z licznych reakcji na emocjonalne pobudzenie i frustrację.
Podobnego podziału dokonała K. Kmiecik-Baran32 podając również trzy teorie agresji:
agresja jako instynkt
agresja jako popęd nabyty
agresja jako zachowanie wyuczone społecznie - jako nawyk
Brak jest jednoznacznych dowodów, że agresja u człowieka ma charakter instynktowny, jednakże przedstawiciele „ ... koncepcji instynktownej są zgodni w jednej kwestii, mianowicie uważają oni, że instynkt agresji jest wrodzony i niezmienny, natomiast zachowania agresywne, wzbudzone przez instynkt, są mniej lub bardziej podatne na wpływy zewnętrzne i mogą być modyfikowane przez wychowanie (...) Teza, iż agresja jest tendencją wrodzoną, instynktem, jest trudna zarówno do całkowitego obalenia, jak i całkowitego potwierdzenia”33.
Oceniając teorie agresji, uznające ją za instynkt należy przyznać, że „ ... zwolennicy tej teorii dostrzegali zmienność w zachowaniu się żywych istot i starali się znaleźć dla niej uzasadnienie w ramach swych teorii. (...) Mimo, że koncepcja agresji jako instynktu nie została odrzucona i nadal jest przedmiotem badań (szczególnie eto logów), nie znalazła do dziś potwierdzenia na gruncie fizjologii i zoopsychologii. Badania zoopsychologów i fizjologów wykazały wprawdzie, że agresywne zachowanie się ma swoiste podłoże fizjologiczne, nie potwierdziły jednak tezy o istnieniu instynktu agresji, który by jako czynnik endogenny pobudzał organizm do działania agresywnego”34.
Zdaniem fizjologów agresja jest popędem będącym reakcją na frustrację, a „ ... rozumienie zachowania agresywnego jako odpowiedzi na frustrację ma podstawy fizjologiczne. Fizjologowie zajmujący się tymi zagadnieniami twierdzą, że różne rodzaje reakcji, zarówno agresywnych jak i lękowych, podobnie jak różne uczucia, takie jak rozdrażnienie, gniew, strach, muszą mieć swoje odpowiedniki fizykochemiczne. Każdej sytuacji wywołującej frustrację towarzyszy występowanie określonych reakcji fizjologicznych w organizmie człowieka”35.
„Powstawanie i utrwalanie się zachowań agresywnych w wyniku frustracji można wyjaśnić opierając się na podstawowych twierdzeniach dotyczących zmian w zachowaniu się osobnika pod wpływem uprzednich doświadczeń. (...) Dziecko należy do różnych grup społecznych, w których pełni wyznaczone role społeczne. Odgrywanie tych ról stwarza pewne trudności. (...) Na skutek takich doświadczeń i negatywnych doznań emocjonalnych, towarzyszących niepowodzeniu w pokonywaniu trudności związanych z pełnieniem roli społecznej, chwiejna jeszcze równowaga procesów psychicznych dziecka zostaje zakłócona. W pewnych sytuacjach zaczyna ono reagować stanem frustracji ze wszystkimi jej negatywnymi objawami dezorganizującymi rozwój postaw społecznie pozytywnych dziecka” 36.
Analizując agresję jako zachowanie wyuczone społecznie - jako nawyk należy uwzględnić zależność agresji od osobowości człowieka, od zadatków wrodzonych, aktywności własnej, wpływów środowiska i od wychowania. Jeśli agresja istotnie jest nawykiem istotne jest likwidowanie zachowań agresywnych drogą uczenia się, a raczej oduczania się polegającym „ ... na konsekwentnym odmawianiu nagrody albo na aktywnym karaniu. Jeśli zachowanie agresywne jest ignorowane, a jednocześnie inne sposoby prowadzące do zaspokojenia potrzeb są nagradzane, to zachowanie nienagradzane będzie stopniowo zanikać. (...) Jeśli bowiem za pomocą kary zahamujemy na pewien czas występowanie zachowań agresywnych, to stworzymy sytuację sprzyjającą wystąpieniu innych, nieagresywnych sposobów dochodzenia do celu, które przez stosowanie nagród będą utrwalane”37.
Agresja według J. Ranschburg38 może przejawiać się:
w formie werbalnej - krzyk, ubliżanie, ośmieszanie, krytykowanie, poniżanie;
w zachowaniu - atak fizyczny, ograniczanie wolności, niszczenie przedmiotów
w formie symbolicznej, ukrytej - przedstawianie i oglądanie scen agresywnych, preferowanie sztuki i innych przekazów gloryfikujących przemoc.
Agresja może być skierowana na zewnątrz - jej obiektem staje się wtedy inna osoba, przedmiot lub zjawisko, lub do wewnątrz - kiedy to osoba niszczy sama siebie poprzez samokrytykę, samoponiżanie, zaniedbywanie własnych spraw, samookaleczenia i samobójstwo. Dokonując przeglądu podstawowych teorii agresji zauważyć można, ze dzielą się one na dwie główne kategorie, gdzie kryterium podziału stanowi pogląd na przyczyny i etiologię zachowań agresywnych. Jedna z nich za podstawę przyjmuje uwarunkowania biologiczne, druga psychospołeczne.
Do pierwszej kategorii przyjmującej za podstawę oddziaływanie czynników biologicznych i organicznych należą według I.Gryniuk 39
koncepcja agresji jako tendencji wrodzonej, opiera się na teoriach instynktu agresji W. McDougalla, popędach i destrukcyjnej energii psychicznej Z. Freuda oraz wrodzonej gotowości do walki umożliwiającej przetrwanie gatunku K. Lorenza;
biologiczne koncepcje zachowań agresywnych, przypisujące decydujące znaczenie organicznemu podłożu agresji: wpływom gruczołów wydzielania wewnętrznego, podwzgórza i ciała migdałkowatego oraz anomaliom chromosomowym.
Druga kategoria przyjmuje, że zachowania agresywne uwarunkowane są głównie przez czynniki psychospołeczne. Do najbardziej popularnych koncepcji zdaniem I. Gryniuk 4039 należą:
agresja jako wyuczona forma zachowania nabywana drogą uczenia się trwałych zachowań pod wpływem przebytych doświadczeń i ćwiczeń wyjaśniana przez A.H. Bussa w konwencji behawioralnej oraz A. Bandurę w konwencji społecznego uczenia;
hipoteza „frustracja-agresja”, gdzie zaistnienie sytuacji frustrującej zmusza jednostkę do podjęcia działań, które mogą mieć charakter agresywny (J. Dollard, N.E. Miller, S.Rosenzweig, L.Berkowitz);
ujęcie przystosowawczej, konstruktywnej roli agresji umożliwiającej człowiekowi satysfakcjonujące istnienie, bez szkody dla otoczenia. Ujęcie takie spotykane jest w interpersonalnej teorii osobowości T. Leary*ego oraz koncepcji funkcjonowania terytorialnego C.B.Bakera i M.K.Bakker-Rabdau.
Istnieją też badania wskazujące na ścisły związek agresji z patologicznymi zachowaniami społecznymi i zjawiskiem uzależnień alkoholowych oraz lekowych. W najnowszych badaniach główny nacisk kładzie się na profilaktykę i terapię. Obecnie równie ważna jak identyfikacja przyczyn agresji staje się wczesna diagnoza i umiejętność rozpoznawania czynników zapowiadających możliwość wystąpienia aktów agresji i przemocy, zarówno u jednostek jak i w grupach społecznych.
Poznanie teorii i rodzajów agresji oraz źródeł i przyczyn powstawania agresji doprowadziło naukowców i wychowawców do opracowania programów walki z agresją i stworzenia podstawowej zasady wychowawczej przeciwko agresji, która polega przede wszystkim na nie wzmacnianiu jej, ale wyraźnie wyznacza pozytywne wzmacnianie innych sposobów reagowania dziecka na trudności. Bardzo istotne stało się takie oddziaływanie wychowawcze, które uczy konstruktywnych zachowań w sytuacji frustracji, rozwijania samokontroli poprzez stawianie odpowiedzialnych zadań. Głównym instrumentem hamowania agresji jest nawiązywanie właściwych stosunków międzyludzkich opartych na przyjaznych kontaktach interpersonalnych połączonych z treningiem asertywności polegającej na korzystaniu z osobistych praw bez naruszania praw innych osób żyjących razem z nami w danej społeczności ludzkiej.
1.4.Rodzaje i przejawy agresji wśród młodzieży.
Wzrost zainteresowania problematyką agresji, jaki nastąpił w ostatnim czasie skłania do zastanowienia się nad mechanizmami powstawania i eliminacji zachowania agresywnego, aby tym sposobem poznać i maksymalnie wyeliminować w procesie wychowania dzieci i młodzieży czynniki powodujące agresję. Współcześnie w literaturze psychologicznej agresję rozpatruje się przede wszystkim w kontekście teorii wyjaśniających agresywne zachowanie u ludzi oraz czynników modyfikujących jej poziom; jak również jej skutków dla otoczenia. Agresja zaczyna funkcjonować w działaniu człowieka uzależniając jej nasilenie od wielu czynników: wieku, płci, umiejętności samokontroli zachowania, czy pochodzenia społecznego. W wielu pracach psychologicznych autorzy rozróżniają dwa pojęcia ściśle ze sobą związane, jakkolwiek posiadające różne znaczenia i różne skutki społeczne. Są to: agresja i agresywność, przy czym agresję rozumie się najczęściej jako czynność, a agresywność - jako właściwość.
A. Frączek41 czynność agresywną ujmuje jako konkretny, izolowany akt zachowania, występujący w formie czynności fizycznych, werbalnych, symbolicznych, których celem jest szkodzenie innym. Akcentowana jest szczególnie intencja oraz cel, do którego zachowanie zmierza. Ponadto wyróżnia wiele typów agresji w zależności od przyjętych kryteriów klasyfikacji, najczęściej wskazując na:
formę w jakiej zachowanie jest manifestowane,
przedmiot, na który agresja została skierowana,
motyw wywołujący zachowanie.
Pierwsze kryterium podziału agresji pozwala na wydzielenie dwóch zasadniczych kategorii: agresję fizyczną - skoncentrowaną na atakowaniu drugiego człowieka, wyrządzającą mu ból i cierpienie oraz agresję słowną (werbalną) - polegającą na kierowaniu pod adresem drugiego człowieka przykrych słów (w formie poniżania, odrzucania lub wrogich uwag). Uwzględniając przedmiot, na który agresja została skierowana, wyróżnia agresję bezpośrednią - oznaczającą atak skierowany na drugą osobę lub na przeszkody będące źródłem sfrustrowania, oraz agresję przemieszczoną - czyli agresję skierowaną na inne osoby bądź przedmioty związane w jakiś sposób z rzeczywistym obiektem agresji. Natomiast agresywność jest pojmowana jako potrzeba, postawa wrogości wobec innych ludzi, skłonności do negatywnych ocen oraz podejrzliwości, jak również jako rodzaj napięcia emocjonalnego powstałego w wypadku konfliktowych struktur osobowości. Agresywność bywa mechanizmem umożliwiającym przystosowanie się do otoczenia, jak również jako cecha osobowości, oznaczająca pewną stałą gotowość do reagowania zachowaniem agresywnym w danej sytuacji życiowej.
Ze względu na różne funkcje, jakie może spełniać agresja, da się wyróżnić zdaniem M. Chymuk 42 kilka jej rodzajów:
agresja impulsywna nazywana często gniewną, gdyż u swoich podstaw ma irytację, złość, gniew. Jej przyczyną może być czyjeś oddziaływanie godzące w poczucie własnej wartości agresora, np. obrażanie, poniżanie, krytykowanie. Jej bezpośrednim celem jest redukcja napięcia,
w agresji instrumentalnej "zimnej" nie chodzi o zadanie komuś cierpienia, ale ma ona służyć realizacji jakiejś potrzeby,
bywa też agresja zadaniowa wynikająca z pełnionego stanowiska. Służy ona przede wszystkim wymuszeniu na podwładnych wykonania poleceń,
agresję spontaniczną "gorącą" nazywamy agresję dla przyjemności, która zawarta jest w samym akcie agresywnego zachowania, co już staje się nagrodą samą w sobie. Jej podstawowym celem jest wykonanie agresji przez spowodowanie bólu, uszkodzenie osoby lub rzeczy,
jest też agresja naśladowcza, polegająca na identyfikacji z agresorem. Według Z. Skornego43 w badaniach psychologicznych wykryto cztery rodzaje agresji: Ÿ frustracyjną
naśladowczą
instrumentalną
patologiczną
Agresja frustracyjna uwzględnia zależności między agresją a frustracją, tzn. agresja jest następstwem frustracji, z kolei frustracja prowadzi do różnych form agresji. Na skutek negatywnych doznań emocjonalnych, towarzyszących niepowodzeniom w pokonywaniu barier związanych z pełnieniem określonych ról społecznych dziecko zaczyna reagować stanami frustracji z ich negatywnymi objawami, które to niekiedy uniemożliwiają rozwój pozytywnych postaw dziecka. „W przypadku gniewu zachowania agresywne nie stosowane początkowo intencjonalnie mogą doprowadzić do osiągnięcia celu przez uzyskaną w ten sposób nagrodę utrwalić się jako stały rodzaj zachowania”44.
Agresja naśladowcza jest wyrazem naśladownictwa agresywnego zachowania się, z którym dana jednostka ma styczność w swym najbliższym środowisku.
Agresja instrumentalna jest narzędziem umożliwiającym osiągnięcie założonego celu. Kiedy następuje konflikt dwóch tendencji - oczekiwanie nagrody bądź przewidywanie kary za określone zachowanie zauważymy powstawanie popędów agresji i zależności. Te nabyte popędy rozwijające się na podłożu zachowań instrumentalnych znajdują wzmocnienie w zainteresowaniu i pomocy osób dorosłych. „Zachowania instrumentalne typu zależnościowego to objawy niezaradności, bezsilnośći, cichy płacz, skarga, prośba itp. Zachowania instrumentalne typu agresywnego to krzyk, głośny płacz, gwałtowne nieskoordynowane ruchy, hałasowanie, uderzanie przedmiotów, kopanie ich, szarpanie i uderzanie opiekunów itp. Jedne i drugie mają na celu zwrócenie uwagi opiekunów oraz znajdują wzmocnienie w ich zainteresowaniu i okazywanej pomocy w zaspokojeniu aktualnych potrzeb dziecka”45.
Z kolei podłożem agresji patologicznej są procesy chorobowe zachodzące w układzie nerwowym. Człowiek nie jest w stanie nadążyć za ewolucją całokształtu życia społecznego. „Człowiek z takim nasileniem popędu agresji, jaki potrzebny był mu (z natury rzeczy) w okresie, kiedy jego narzędzia walki o byt były jeszcze prymitywne, uzyskuje zbyt szybko narzędzie walki takie, jak bomba wodorowa, i może jej użyć przeciwko własnemu gatunkowi”46. M. Łobocki47 wśród czynników wpływających na rozwój agresji w środowisku rodzinnym zwraca szczególny nacisk na:
warunki materialne rodziny (ciasnota mieszkaniowa, niskie zarobki rodziców, brak pracy itp.)
sytuacja życiowa dziecka w rodzinie (wynika ona ze struktury rodziny, jej składu osobowego, występujących w niej wydarzeń losowych)
W dobie obecnych przemian społeczno-kulturowo-ekonomicznych, problemy współczesnej młodzieży zajmują miejsce w dyskusjach i badaniach z zakresu wielu różnych dziedzin nauki. Szybko zmieniające się warunki życia -gwałtowny wzrost poziomu stawianych wymagań, przepływu i dostępności informacji oraz wzrostu możliwości wyboru, w połączeniu z szybkością zmian, brakiem umiejętności interpersonalnych oraz niedostatecznym wsparciem i pomocą ze strony rodziny i szkoły wywołują chaos, poczucie bezradności oraz nasilenie działań destrukcyjnych. Głównymi problemami młodzieży stają się trudności w określeniu swojej tożsamości i znalezienie sposobu na życie, przejawem tego są coraz częściej spotykane akty agresji i przemocy, rosnąca przestępczość nieletnich i ciągle rosnąca stopa bezrobocia. Zjawiska agresji i przemocy wśród dzieci i młodzieży stają się coraz powszedniejsze i coraz częściej alarmują rodziców, wychowawców i opinię społeczną.
1 M. Szymczak. Słownik Języka Polskiego. PWN, tom I, W-wa 1988, s.17.
2 W. Okoń. Słownik Pedagogiczny. PWN, W-wa 1981, s.13.
3 B.Sadowski, J.Chmurzyński.Biologiczne mechanizmy zachowania się.PWN, W-wa 1989, s.432.
4 Z. Skorny. Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się. PWN, W-wa 1968, s.114.
5 Wł. Szewczuk. Słownik psychologiczny. W-wa 1985, s.11-12.
6 A. Frączek (red.), Studia nad psychologicznymi mechanizmami czynności agresywnych, PAN, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979, s.13.
7 E.R. Hilgard. Wprowadzenie do psychologii. W-wa 1967, s.960-961.
8 Wł. Szewczuk. Słownik psychologiczny. W-wa 1985, s.11-12.
9 J. Ranschburg. Lęk, gniew, agresja, WSiP, W-wa 1980, s. 77.
10 B. E. Moore. Słownik psychoanalizy. Wyd. Jacek Santorski, W-wa 1996, s. 7-8.
11 S. Kawula. Agresja a dysonans społeczny. Między przemocą a syntonią w szkole. Edukacja 1,1996.
12 A. Frączek. Agresja i przemoc wśród dzieci i młodzieży jako zjawisko społeczne. [W]: A. Frączek, I. Pufal-Struzik (red.): Agresja wśród dzieci i młodzieży. Perspektywa psychoedukacyjna. Kielce 1996.
13 M. Chymuk. Przestępczość i patologie społeczne wśród młodzieży [W:] J. Kuźma, Z. Szarota (red.): Agresja i przemoc we współczesnym świecie (tom I - Agresja i przemoc wśród młodzieży oraz w instytucjach społeczno-opiekuńczych). WSP Kraków 1998, s.219.
14 J. Obuchowska. Agresja [W:] W. Pomykało (red.): Encyklopedia pedagogiczna, W-wa 1993.s.7.
15 W. Okoń. Słownik pedagogiczny, PWN, W-wa 1981, s.83.
16 J. Lipińska. Przemoc i agresja w społeczności uczniów w okresie dorastania. Opieka -wychowanie -terapia 1997, nr 2, s.7.
17 J. Grochulska. Reedukacja dzieci agresywnych W-wa 1989, WSiP, s.7.
18 Grochulska. Reedukacja dzieci agresywnych W-wa 1989, WSiP, s.13.
19 A. Bandura, R.H.Walters. Agresja w okresie dorastania, PWN, W-wa 1968, s.90.
20 A. Frączek, H. Zumkely (red.): Socjalizacja a agresja. Instytut Psychologii PAN, WSPS im. M. Grzegorzewskiej, W-wa 1993.
22 Kodeks karny - ustawa z 19.IV.1969r. (Dz.U.1969,nr 13, późniejsze zmiany).
23 Kodeks rodzinny i opiekuńczy - ustawa z 25.II.1964r. (Dz.U.1964, nr 9, późniejsze zmiany).
24 Grochociński M.: Kultura pedagogiczna rodziców [W:] Maria Ziemska (red.); Rodzina i dziecko. PWN, W-wa 1979, s. 329
25 Grochociński M.: Kultura pedagogiczna rodziców [W:] Maria Ziemska (red.); Rodzina i dziecko. PWN, W-wa 1979, s. 328.
26 Jacuńska M.: Wychowanie małego dziecka w rodzinie [W:] Maria Ziemska (red.); Rodzina i dziecko. PWN, W-wa 1979, s. 358.
27 A. Bandura. Walters R.H.: Agresja w okresie dorastania. PWN, W-wa 1968.
28 Z. Skorny. Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się. PWN, W-wa 1968.
29 K. Pospiszyl. E. Żabczyńska. Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie. PWN, W-wa 1980.
30 A. Frączek.(red.): Studia nad uwarukowaniem i regulacją agresji interpersonalnej. PAN, 1968.
31 J. Grochulska. Reedukacja dzieci agresywnych. WSiP, W-wa 1981.
32 K. Kmiecik-Baran. Młodzież i przemoc. Mechanizmy socjologiczno-psychologiczne. PWN, W-wa 2000.
33 K. Kmiecik-Baran. Młodzież i przemoc. Mechanizmy socjologiczno-psychologiczne. PWN, W-wa 2000, s.16
34 Grochulska. Reedukacja dzieci agresywnych. WSiP, W-wa 1982, s.11.
35 Tamże, s. 15.
37 Grochulska. Reedukacja dzieci agresywnych. WSiP, W-wa 1982, s.11-13.
38 J. Ranschburg. Lęk, gniew, agresja. WSiP. W-wa 1993.
39 I. Gryniuk.: Diagnoza poziomu agresji w szkole przy wykorzystaniu testu psychorysunkowego „Mój nauczyciel” [W:] Z. Brańka, M. Szymański (red.): Agresja i przemoc we współczesnym świecie (tom II - Agresja i przemoc w instytucjach wychowawczych). WSP Kraków 1998, s.173.
40 I. Gryniuk.: Diagnoza poziomu agresji w szkole przy wykorzystaniu testu psychorysunkowego „Mój nauczyciel” [W:] Z. Brańka, M. Szymański (red.): Agresja i przemoc we współczesnym świecie (tom II - Agresja i przemoc w instytucjach wychowawczych). WSP Kraków 1998, s.173-174
41 A. Frączek. Agresja - psychologiczny punkt widzenia [W:] A. Frączek (red.): Z zagadnień psychologii agresji. Wyd. WSPS, W-wa 1980.
42 M. Chymuk. Przestępczość i patologie społeczne wśród młodzieży [W:] J. Kuźma, Z. Szarota (red.): Agresja i przemoc we współczesnym świecie (tom I - Agresja i przemoc wśród młodzieży oraz w instytucjach społeczno-opiekuńczych). WSP Kraków 1998, s.218-219.
43 Z. Skorny. Proces socjalizacji dzieci i młodzieży. W-wa 1976, WSiP, s.211-219
44 J. Grochulska. Reedukacja dzieci agresywnych. W-wa 1982, WSiP, s.13.
45 J. Grochulska. Reedukacja dzieci agresywnych. W-wa 1982, WsiP, s.19.
46 J. Grochulska. Reedukacja dzieci agresywnych. W-wa 1982, WsiP, s.10.
47 M. Łobocki. Trudności wychowawcze w szkole. W-wa 1989, WSiP, s.43.