Barok epoka przeciwieństw
Bardzo często o baroku, mówimy, iż jest on epoką przeciwieństw. W istocie jest to czas sensualizmu, emocjonalizmu, dominacji patronatu Dionizosa, niejednorodności myśli i prądów literackich. Zwykle nadejście kolejnej epoki wiąże się z kryzysem wartości reprezentowanych przez epokę poprzednią. I tak jest też w owym przypadku, gdy idee humanizmu, oraz renesansowe przekonanie o ładzie i harmonii tego świata, o tym, że człowiek potrafi pogodzić wartości ziemskie i wieczne okazały się niewystarczające.
Człowiek baroku nie umie już odnaleźć prostych odpowiedzi na pytania o sens świata i życia, odczuwa napięcie i niepokój. W baroku relacja człowiek - Bóg staje się skomplikowana bo sama epoka jest niejednorodna światopoglądowo. Poza tym człowiek przerażony jest swoją kruchością i nieskonczonością świata. Połączenie idei Boga średniowiecznego i renesansowego najlepiej widać w poezji M.Sępa-Szarzyńskiego. Poeta potrafi określić swoje miejsce na ziemi, z pełną świadomością jego nietrwałości. Jest on w stanie zanalizować swoje słabości i walczyć z nimi, jednak jest też przerażony złożonością swej natury. Wiersze jego mówią o wyborach człowieka i tego konsekwencjach. Należy jednak zaznaczyć, iż poza poezją metafizyczną religia w baroku jest traktowana dość dosłownie, na zasadzie ideologii, a Bóg odbierany często w sposób realistyczny tak jest np. w „Pamiętnikach” Paska, któremu obca jest idea połączenia z Bogiem jak u Sępa.
Co więcej barok w Polsce wywodził się z rozmaitych nurtów kulturowych, tendencje baroku europejskiego współigrały z żywymi wciąż ideami renesansowymi (nurt tradycji czarnoleskiej) a także z cechami kultury sarmackiej. Polska literatura epoki baroku jest niejednorodna. Jest ona zróznicowana i pod względem formalnym i tematycznym. Możemy jednak wyróżnić trzy główne jej typy: poezja metafizyczna, poezja dworska, zwana inaczej poezją światowych rozkoszy i literatura sarmacka (nie poezja właśnie, bo pamiętniki Paska to epika)
Poezja metafizyczna to liryka intelektualna, w której twórca wymaga udziału czytelnika, stawiając przed nim wielkie problemy, wielkie pytania. Jednym z jej przedst. Jest poeta przełomu Mikołaj Sęp-Szarzyński, choć trudno uznać go jednoznacznie za twórcę barokowego! (Pamiętajcie o tym, jeśli trafi wam się to pytanie). Drugim poetą jest Sebastian Grabowiecki, który również jest poetą trudnym, intelektualnym. Szuka on wyzwolenia się od lęku przed uciekającym czasem. W jego utworach jednak maleje znaczenie człowieka, wzrasta Boga i losu. W wyborze właściwej drogi pomóc człowiekowi może tylko Bóg.
Poezja dworska zajmuje się tematyką przyjemną oraz lekką, ale to nie znaczy, że zostaje pozbawiona istotnych treści. Wyróżniamy w niej dążenie do perfekcji w posługiwaniu się różnorodnymi środkami wyrazu. Są to wiersze błyskotliwe, o tematyce głównie miłosnej, dotyczą one życia dworskiego, kunszt słowa. Przedstawicielem jest oczywiście J.A Morsztyn, a także Daniel Naborowski (choć ten miesza wątki p.metafizycznej i dworskiej).
Literatura sarmacka - sarmatyzm to oczywiście wykształcona w końcu XVI w formacja kulturowa obejmująca ideologię, obyczajowośc i kulturę szlachty polskiej do połowy XVIII w. Przekonanie, że w starożytności ziemie ówczesnej RP zamieszkiwało waleczne plemię Sarmatów i od nich miała wywodzić się szlachta polska. W barokowej literaturze XVII w. literaturę sarmacją reprezentuja Jan Chryzostom Pasek i Wacław Potocki. „Pamietniki”- w pierwszej części Pasek opisuje walki oddziałów Czarnieckiego ze Szwedami, wojny z Moskwą, a także inne wydarzenia hist. Druga część to przede wszystkim źródło wiedzy o codziennym sarmackim życiu szlachty, o jej zwyczajach i upodobaniach. Jednak wszystkie relacje są mocno wyolbrzymione, autory koloryzuje ich znaczenie.
Z kolei, poezję Wacława Potockiego charakteryzuje obawa poety o przyszłość RP. To prawdziwy sarmata, który broni swej ideologii, Polak światły, rozumny patriota, który porusza tematyke zgodną z rzeczywistością Polski. Jego spojrzenie ma charakt. Moralizatorski i krytyczny. W „Transakcję wojny chocimskiej” wplecione są liczne dygresje(liryczne i satyryczne) prezentujace poglądy Potockiego.
Należy też pamiętać, że barok to wiek rękopisów, czyli poeta pisze nie dla ogółu, ale dla wąskiego grona odbiorców, poezja nie jest sposobem na zarobek, ale przyjemnością.
Istnieje wielu poetów i każdy z nich pisze o czym innym, np. Zbigniew Morsztyn i jego liryka żołnierska, antywojenna, ukazuje życie codzienne żołnierzy, i ich skargę na ten los. Przeciwieństwem jest W. Kochowski, który misję narodu widzi w obronie chrześcijańskiej Europy przed napaścią turecką.