PRAWO RZYMSKIE PUBLICZNE

1.Podział ustroju Rzymu.

Historię ustroju Rzymu dzieli się na cztery okresy:

1. okres królewski- trwał od założenia Rzymu (753) przez Romulusa aż do wypędzenia królów etruskich, tj. do 510 (509) roku przed Chrystusem;

2. republika istniała do 27 roku przed Chrystusem;

3. pryncypat kończy się objęciem rządów przez Dioklecjana w 284 roku;

4. dominat.

2.Ustrój królewski.

a)Początki Rzymu.

Początków Rzymu należy upatrywać w rozwoju kultury i państwowości Etrusków. Etruskowie najprawdopodobniej przybyli na Półwysep Apeniński ok. X wieku przed Chrystusem ze Wschodu, żyli głównie w miastach i byli ludem pochodzenia indoeuropejskiego. Głównym miastem dla tego narodu było Orvietto, gdzie znajdowało się centrum kultu religijnego. Poszczególnymi miastami zarządzali królowie lub zarządcy, którzy nie posiadali władzy absolutnej. Etruskowie dominowali nad Rzymianami.

Miasto Rzym było zorganizowane na wzór greckich polis. Pierwotny obszar miasta nazywany był ager Romanus lub antiquus.

W 524 roku Etruskowie zaatakowali Greków pod Cumae w Kampanii, ponosząc klęskę. W ten sposób została złamana dominacja Etrusków nad Rzymianami. Prawdopodobnie Rzymianie zawarli przymierze z Grekami przeciwko Etruskom, wskutek czego doszło do wypędzenia królów czy zarządców z Rzymu. Rozwijająca się cywilizacja rzymska dosyć szybko wchłonęła kulturę i naród etruski. Ostateczne zjednoczenie Etrusków z Rzymianami nastąpiło w połowie IV wieku przed Chrystusem.

Gospodarka tego okresu oparta była głównie na rolnictwie i hodowli, w związku z czym dominowała wymiana towarowa. Podstawową siłą roboczą byli niewolnicy. Głównym źródłem niewoli było zrodzenie z matki niewolnicy, niewola wojenna i niewola za długi.

Przypuszczalnie pod koniec okresu królewskiego pojawili się też pierwsi urzędnicy. Za takich uważano m.in. powoływanych przez króla dowódcę jazdy (praefectus celerum) czy praefectus urbi pełniącego obowiązki przełożonego miasta podczas nieobecności króla w Rzymie oraz quaestores parricidi (sędziów w sprawach kryminalnych).

Ludność Rzymu dzieliła się na trzy różne etniczne plemiona (tribus): Ramnes (ludność pochodzenia latyńskiego), Tities (ludność pochodzenia sabinskiego) i Luceres (pochodzenia etruskiego).

b)Król

Najwyższa władzę - imperium, sprawował król- rex, który wspierany był przez senat. Do króla należała władza nad wojskiem, nad wymiarem sprawiedliwości, ponadto sprawował też władzę kapłańską. Nie była to władza absolutna. Władza królewska nie była dziedziczna , lecz obieralna. Stąd też królowie rzymscy nie byli uważani za bogów, posiadali jedynie prawo odczytywania znaków dawanych przez bogów na podstawie auspicjów.

Urząd królewski mógł zostać opróżniony jedynie w wyniku śmierci króla. Po śmierci króla następca był wybierany podczas zgromadzenia ludowego- comitia curiata. W okresie bezkrólewia senat powoływał co 5 dni interrexa, aż do czasu wyboru nowego króla. Podczas bezkrólewia część władzy królewskiej przechodziła w ten sposób na patres , czyli na głowy poszczególnych rodów- gens, tworzących senat. Wraz z wyborem króla patres, a wraz z nimi pozostali poddani dobrowolnie godzili się na poddanie imperium królewskiemu.

Król sprawował funkcję najwyższego kapłana w Rzymie. Funkcja ta jednak ograniczała się do sprawowania kultu publicznego, król nie mógł wchodzić w sferę kultu prywatnego czy poszczególnych grup społecznych. Funkcje wojskowe króla miały największe znaczenie podczas wojny. Wówczas do jego zadań należało ogłoszenie poboru i dowodzenie wojskiem. Król miał prawo pobierać daniny na potrzeby prowadzonej wojny. W zakresie wymiaru sprawiedliwości do imperium króla należało rozstrzyganie spraw karnych i niektórych sporów prywatnych. Zawierał on także umowy międzynarodowe oraz podejmował decyzje w sprawie wojny i pokoju. W zakresie prawa publicznego król miał również prawo przyjmowania i wysyłania poselstw.

c)Senat

Członkami senatu byli pater familias stojacy na czele rodów- gens. Jednak nie wszyscy pater familias wchodzili do senatu, lecz tylko ci, którzy zostali wybrani przez króla. Najprawdopodobniej senat był organem doradczym. Przyjmuje się, iż do jego kompetencji należało zatwierdzanie uchwał zgromadzeń kurialnych- auctoritas patrum- oraz troska o przestrzeganie zasad moralnych przez obywateli- mores maiorum. Ponadto senat dokonywał wyboru, co 5 dni, zastępcy króla- interrex, w okresie bezkrólewia. Z biegiem czasu senat zyskiwał coraz większe uprawnienia, miedzy innymi prawo do mianowania niektórych urzędników.

d)Zgromadzenia kurialne

Łaciński termin curia pochodzi od słowa co- viria i oznacza zgromadzenie lub związek ludzi. Prawdopodobnie termin ten pierwotnie oznaczał zgromadzenie dokonywane wewnątrz wielkiej rodziny- gens, dla potrzeb religijnych. Z czasem termin ten stosowano zarówno na oznaczenie grupy społecznej, jak i na określenie jednostek podziału terytorialnego miasta, dokonanego dla potrzeb zwoływania zgromadzeń ludowych. Stopniowo, gdy podział społeczeństwa na rody zaczął tracić na znaczeniu, rangi nabrał podział na mniejsze jednostki społeczne, tj. kurie. Zgromadzenia społeczeństwa według kurii zyskały uprawnienia religijne, administracyjne i militarne. Zgromadzeniom kurialnym przewodniczył curio maximus, a same zgromadzenia nazywano zgromadzeniami kurialnymi- comitia curiata. Zgromadzenia kurialne straciły na znaczeniu w początkach republiki.

Podstawowym zadaniem zgromadzeń ludowych było uchwalanie ustaw- lex- oraz dokonywanie niektórych czynności cywilnoprawnych. Na zgromadzeniu kurialnym sporządzano testament, dokonywano emancypacji, czy jednej z form rzymskiej adopcji.

e)Klasy społeczne

Najstarsze społeczeństwo rzymskie dzieliło się na patrycjuszy i plebejuszy. Patrycjusze stanowili uprzywilejowaną warstwę społeczną. Członkowie tej grupy mogli piastować najwyższe stanowiska w kraju.

Społeczeństwo patrycjuszowskie dzieliło się na trzy tribus: Romanes- Latynowie, Luceres- Etruskowie i Tities- Sabinowie. Każda tribus dzieliła się na 10 kurii, w skład których wchodziło po 10 rodów.

Pod koniec okresu królewskiego król Serwiusz Tuliusz dokonał nowego podziału społeczeństwa, który obejmował patrycjuszy i plebejuszy. Podstawowym kryterium podziału stał się cenzus majątkowy. Społeczeństwo zostało podzielone na 5 klas majątkowych, zaś każda z tych klas na centurie. W pierwszej klasie znaleźli się obywatele, którzy posiadali co najmniej 20 jugerów ziemi lub 100 000 asów. Klasa ta liczyła 80 centurii. Do drugiej klasy zaliczano obywateli posiadających więcej niż 15 jugerów ziemi lub majątek szacowany pomiędzy 75 000 a 100 000 asów. Klasa ta dzieliła się na 20 centurii. Do trzeciej klasy zaliczani byli ci, którzy posiadali więcej niż 10 jugerów ziemi lub ich majątek był wart więcej niż 50 000 asów. Klasa ta liczyła 20 centurii. Do czwartej klasy zaliczono tych, którzy posiadali więcej niż 5 jugerów ziemi lub mieli majątek większy niż 25 000 asów. W tej klasie było również 20 centurii. W piątej klasie znaleźli się ci obywatele, którzy posiadali więcej niż 2 jugery ziemi lub mieli majątek szacowany na co najmniej 11 000 asów- podzielono ich na 30 centurii. Reszta społeczeństwa zaliczana była do jednej centurii. Poza tymi klasami znajdowało się 18 centurii złożonych z najbogatszych obywateli.

3.Ustrój republikański

Okres republikański obejmuje lata po wypędzeniu królów tj. od 510 (lub 509) przed Chrystusem do początku pryncypatu, tj. do 27 roku przed Chrystusem. Charakterystyczny dla tego okres był ogromny dynamizm rozwojowy Rzymu pod względem terytorialnym, demograficznym, ustrojowym i politycznym. Władza była sprawowana przez urzędników kadencyjnie- zasada jednoroczności (annuitas), zazwyczaj bezpłatnie, a dobro ojczyzny było dobrem najwyższym. Wykonywanie władzy opirało się ponadto na zasadzie kolegialności (collegialitas), tzn. urząd sprawowało przynajmniej dwóch urzędników wyposażonych w te same uprawnienia. Wyjątek stanowiły tu trzy nadzwyczajne urzędy: dictator, interrex, praefectus urbi.

Rys historyczny

Okres republikański można podzielić na trzy etapy: pierwszy, trwający od upadku królestwa do wojen punickich, drugi- zakończony śmiercią Gaiusza Semproniusza, oraz trzeci, trwający do upadku republiki.

a)Od wypędzenia królów do wojen punickich.

Okres ten charakteryzował się powolnym wzrostem gospodarczym, terytorialnym i demograficznym Rzymu, a gospodarka nadal była związana z rolnictwem, stąd też handel był ograniczony głównie do wymiany dóbr podstawowych.

Rzymianie podbili Lacjum. Z ważniejszych bitew tego okresu był podbój etruskiego miasta Weje w 396 r.

Nowym impulsem do rozwoju Rzymu były wojny z Galami, którzy ok. 386 r. wkroczyli na Nizinę Padańską a następnie złupili miasto. Klęska ta spowodowała, że Rzymianie wybudowali obronny mur wokół Rzymu. Kolejnym konfliktem tego okresu była wojna z Latynami, która zakończyła się w 338 r. zwycięstwem Rzymu i rozwiązaniem Związku Latyńskiego.

W tym okresie nowym przeciwnikiem Rzymu stała się Wielka Grecja. Po licznych bitwach Wielka Grecja, obejmująca południe Półwyspu Apenińskiego, w 272 r. przestała istnieć, zaś Rzym rozciągnął panowanie prawie na cały Półwysep Apeniński.

b)Walka plebejuszy o równe prawa z patrycjuszami.

Plebejusze, a zwłaszcza ich przywódcy- trybuni ludowi dążyli do równouprawnienia z patrycjuszami. Doprowadziło to najpierw do spisania prawa, które zostało nazwane ustawą XII tablic. Pięć lat później została przyjęta uchwała zgromadzenia plebejskiego lex Canuleia de conubio patrum et plebis. Na mocy tego plebiscytu stało się możliwe zawieranie legalnych małżeństw- iustum matrimonium, między reprezentantami tych warstw społecznych.

Plebejusze dążyli również do równouprawnienia w dziedzinie prawa publicznego. Jednym z sukcesów tej walki było uzyskanie dostępu do urzędów dotychczas zarezerwowanych dla członków rodów patrycjuszowskich. W 367 r. przed Chrystusem została uchwalona ustawa lex Licinia Sextia de consule plebeio, która przedstawicielom plebejuszy otworzyła drogę do najważniejszego urzędu w ustroju republikańskim, tj. konsulatu.

Plebejusze zbierali się na zgromadzeniach plebejskich. Ustanowili również własnego najwyższego urzędnika zwanego trybunem plebejskim. Prawo stanowione na zgromadzeniach plebejskich obowiązywało początkowo jedynie samych plebejuszy, z wyjątkiem tych ustaw plebejskich- plebiscita, które otrzymały aprobatę senatu- auctoritas patrum. Te bowiem obowiązywały cały naród- populus. Dopiero na podstawie lex Hortensia de plebiscitis z 286 r. przed Chrystusem plebiscitia zostały zrównane z ustawami uchwalanymi przez zgromadzenia ludowe, nadając im taką samą moc obowiązujacą.

c)Od wojen punickich do Grakchów.

Drugi okres republiki obejmuje wydarzenia od wojen punickich aż do reform braci Grakchów. Jest to czas wielkich podbojów terytorialnych Rzymu i daleko idących przeobrażeń życia społecznego, politycznego i ekonomicznego. W skład nowej grupy rządzącej wchodzili już nie tylko rody patrycjuszowskiego, ale również rody plebejskie, które zyskały silna pozycję ekonomiczną.

Okres wojen punickich przyniósł ze sobą podbój nowych terenów i rozrost demograficzny. Pierwsza wojna prowadzona z Kartaginą dała Rzymowi Sycylię, a następnie kolejne- Sardynię i Korsykę. Dwadzieścia lat później wybuchła druga wojna punicka, podczas której młody P. Scypion pokonał ostatecznie wojska kartagińskie w Hiszpanii. W rezultacie wojna ta przyniosła Rzymowi szeroki pas nadbrzeżny we wschodniej i południowej Hiszpanii oraz znaczną część północnej Afryki. Kolejne wojny rozszerzyły panowanie Rzymu na Grecję i Azję Mniejszą na północ od gór Taurus.

Kupcy rzymscy zajmowali się przede wszystkim transportem zboża z Egiptu, Hiszpanii czy Sycylii do Rzymu. Wyruszając na szlaki handlowe, zabierali ze sobą te przedmioty, które były wytwarzane w Rzymie, zwłaszcza narzędzia czy zbroje. Przywozili do Rzymu kosztowności lub drogocenne sukno. Tym samym Rzym stał się też miejscem dużej wymiany handlowej. Dla jej potrzeb został powołany specjalny magistratus- praetor peregrinus, mający rozstrzygać spory powstałe miedzy przybyszami lub przybyszami a obywatelami rzymskimi.

Zbyt długie wojny doprowadziły drobnych właścicieli ziemskich do ruiny. Zadłużeni rolnicy pozbywali się swojej ziemi często po cenach symbolicznych. Była to okazja, szczególnie dla senatorów, zainwestowania pieniędzy w skupowanie ziemi. W ten sposób doszło do powstania wielkich posiadłości ziemskich zwanych latyfundiami. Koncentrowano się głównie na uprawie winogron i oliwek. Dominującą siłą roboczą w latyfundiach byli niewolnicy, co miło wpływ na niskie ceny produktów spożywczych.

Na przełomie III i II wieku przed Chrystusem dokonał się nowy podział społeczeństwa. Obok nobilów wyrosła nowa grupa społeczna, zwana ekwitami. Jej członkowie byli pochodzenia plebejskiego. Doprowadzili oni do uchwalenia plebiscytu lex Claudia de senatoribus, na mocy którego został ograniczony handel zamorski, prowadzony przez stan senatorski.

d)Od Grakchów do upadku republiki.

Trzeci okres republiki to czas wojen domowych wywołanych problemami strukturalnymi. Najważniejszym z nich był ogromny rozrost terytorialny Rzymu i rozwój demograficzny. To powodowało niewydolność instytucji republikańskich w rozwiązywaniu nowych problemów społecznych, politycznych i ekonomicznych.

Wewnątrz arystokracji dokonał się nowy podział społeczny- na optymatów i popularów. Ci pierwsi byli za utrzymaniem dotychczasowego ustroju w stanie niezmiennym, zwłaszcza zachowując swój stan posiadania. Popularzy natomiast postulowali daleko idące reformy społeczne. Do najbardziej znaczących działań popularów należy zaliczyć reformy agrarne.

Obejmując urząd trybuna ludowego w 133 r. przed Chrystusem Tyberiusz S. Grakchus stanął wobec nierozwiązanego problemu wzrastającej liczebności plebsu wiejskiego. Wielu drobnych właścicieli ziemskich zostało w bardzo krótkim czasie pozbawionych swoich posiadłości. Rosnąca masa bezrobotnych zaczęła stanowić pewne zagrożenie dla istniejącego porządku społecznego. Rozwiązanie tego problemu Grakchus widział w konieczności przeprowadzenia reformy rolnej. Jej teoretyczne założenia zostały zawarte w lex Sempronia agraria. Natomiast realizacja praktyczna tej ustawy została powierzona trzyosobowej komisji. Główną przeszkodą w przeprowadzeniu reformy był brak funduszy na jej realizację oraz śmierć Tyberiusza Grakchusa. Również później były podejmowane liczne reformy agrarne.

Znaczącą inicjatywą popularów, mającą na celu rozwiązanie problemu plebsu miejskiego, były leges frumentariae. Za ich pomocą ustalano zasady taniej sprzedaży zboża, a nawet darmowego rozdawnictwa. Tego rodzaju polityka popularów wywołała sprzeciw optymatów. Ostatecznie w 81 r., za dyktatury Sulli, została uchwalona ustawa lex Cornelia frumentaria, na mocy której odwołano darmowe rozdawanie zboża.

Nowością było odejście od głosowania jawnego na rzecz głosowania tajnego. W ten sposób zamierzano uniezależnić klientelę od jej patronów podczas głosowania na zgromadzeniach ludowych.

Innym cennym przedsięwzięciem popularów było uchwalenie leges de provocatione.

Wewnątrz stanu kapłańskiego walka między popularami a nobilami skoncentrowała się wokół problemu związanego z uzupełnianiem wolnych miejsc w kolegiach kapłańskich. Ci pierwsi próbowali przeprowadzić nowa regułę wyboru zaproponowaną przez Krassusa podczas zgromadzenia ludowego w 145 r. przed Chrystusem. Według niego uzupełnienie wolnego miejsca w kolegium kapłańskim powinno nastąpić w trybie wyboru przez zgromadzenie ludowe.

Dla popularów najważniejsza stała się idea wolności libertas. Według zamierzeń popularów wolnością ma cieszyć się nie tylko arystokracja, ale i cała rzesza klienteli tak w mieście, jak i na wsi. W tym celu podejmowano cały szereg inicjatyw ustawodawczych, mających gwarantować ową wolność.

Organy władzy w republice.

System polityczny okresu republikańskiego należy określić jako demokracja bezpośrednia z elementami demokracji pośredniej. O najważniejszych sprawach naród mógł decydować podczas zgromadzeń ludowych. Populus romanus decydował również o wyborze urzędników na poszczególne urzędy, którzy później wykonywali władzę w imieniu narodu. Naród zatem był zarazem podmiotem i przedmiotem tej władzy. Naród był suwerenny w podejmowaniu decyzji, a jedynie na podstawie wyborów władzę przekazywano w ręce jednostek.

Władza nie koncentrowała się w jednym ręku, lecz była ona podzielona między senat, obieralnych urzędników i zgromadzenia ludowe.

Urzędy sprawowane były kadencyjnie- najczęściej była to kadencje roczne. W Rzymie, w okresie po wojnach punickich wypracowano zasady kariery urzędniczej- cursus honorum. Do tych zasad zaliczano: wejscie do senatu jedynie poprzez sprawowanie określonych urzędów, zachowanie ustalonej hierarchii urzędów, zachowanie odstępu czasowego pomiędzy sprawowaniem poszczególnych urzędów, posiadanie określonego wieku przez kandydata na dany urząd. W okresie Cycerona cursus honorum przebiegał następująco: pierwszym urzędem była kwestura, kandydat na ten urząd winien mieć ukończone 31 lat. Następny stopień kariery- edylat- musiał być przedzielony dwuletnią przerwą. Kandydat na ten urząd winien był mieć ukończone 37 lat. Następnym stopniem kariery była pretura. Kandydat na ten urząd musiał mieć minimum 40 lat. Karierę wieńczył urząd konsula. Od kandydata na ten urząd wymagano ukończonych 43 lat życia.

Urzędnikiem mógł zostać każdy obywatel rzymski cieszący się nieposzlakowaną opinią i niezależny materialnie. Kandydat na urzędnika miał prawo do noszenia specjalnego stroju- toga candida.

Sposób wykonywania władzy był tak określony, aby urzędnicy nie mogli przekształcić republiki w tyranię. Stąd też urzędy sprawowano kadencyjnie, kadencja trwała jeden rok, a sam urząd w tym czasie sprawowali przynajmniej dwaj magistratus. Decyzje podejmowane przez któregokolwiek z urzędników musiały być uzgodnione z drugim. Jeden wobec drugiego posiadał prawo sprzeciwu, czyli intercessio. W przypadku sprzeciwu, decyzja nie mogła być wykonana. Urzędy sprawowano honorowo, czyli nieodpłatnie. Urzędnicy ponosili odpowiedzialność cywilną i karną za szkody wyrządzone podczas wykonywania powierzonej im władzy, również wobec osób prywatnych. Do odpowiedzialności mogli zostać pociągnięci podczas kadencji z wyjątkiem konsula i cenzora. Ci urzędnicy mogli być pociągnięci do odpowiedzialności dopiero po zakończonej kadencji.

Swoje czynności magistratus sprawowali przy pomocy niższego aparatu urzędniczego.

Zakres władzy urzędników wyrażany był poprzez pojęcia potestas lub imperium. Ten drugi termin oznaczał władzę konsula, pretora, dyktatora i magister equitum. Zaś termin potestas oznaczał władzę wszystkich urzędników. Urzędnicy posiadający potestas mieli prawo wydawania edyktów- ius edicendi, prawo zwoływania zgromadzeń ludowych i plebejskich- ius agendi cum populo, prawo zwoływania senatu- ius agendi cum patribus, prawo nakładania kar pieniężnych- ius mulctae dictionis. Urzędnicy posiadający władzę określoną mianem imperium posiadali dodatkowe uprawnienia, m.in. mogli stosować środki bezpośredniego przymusu wobec obywateli.

Magistratus dzielili się na urzędników wyższych- magistratus maiores i niższych- magistratus minores. Do tych pierwszych zaliczano konsula, pretora i dyktatora. Wszyscy pozostali zaliczani byli do magistratus minores.

Magistratus maiores

Do urzędników wyższych zaliczano: dyktatora, konsula i pretora. Posiadali oni prawo wydawania edyktów- ius edicendi, prawo wnoszenia projektów ustaw pod obrady zgromadzeń ludowych- ius rogandi. Ich władza była określana mianem imperium.

a)Dictator

Dictator był urzędnikiem nadzwyczajnym, powoływanym jedynie w sytuacjach zagrożenia państwa, jednak nie dłużej niż na 6 miesięcy, z wyjątkiem zadań specjalnych. Z biegiem czasu jednak zdarzały się przypadki dłuższego trwania dyktatury, nawet ponad rok, jak w przypadku Sulli. Dyktator był wybierany zasadniczo spośród konsulów, a aktu nominacji dokonywał jego kolega- dictatorem dicere. Nominacja musiała być następnie zatwierdzona przez senat.

Władza dyktatora była określana mianem imperium maius i mógł ją wykonywać dopiero po udzieleniu mu lex curiata, z wyjątkiem mianowania dyktatora na polu walki. W tym przypadku formalność nie była konieczna, aby dyktatora wyposażyć w imperium.

Władza dyktatora prawdopodobnie nie była ograniczona do zadań militarnych, posiadał on zatem uprawnienia cywilne, administracyjne czy sądownicze. Dyktator podejmował decyzje samodzielnie, stąd w czasie jego rządów wszyscy urzędnicy byli mu podporządkowani. Zakres władzy dyktatora odzwierciedlał także jego ubiór i liczba przysługujących mu liktorów. Posiadał on prawo do orszaku złożonego z 24 liktorów.

b)Consul

Kadencja konsula trwała jeden rok, a urząd ten sprawowało jednocześnie dwóch urzędników posiadających te same uprawnienia. Wybór konsula dokonywał się na zgromadzeniach centurialnych, którym przewodniczył urzędnik rangą wyższą lub taką samą, a więc to mógł być albo dyktator, albo konsul. W przypadku zwolnienia urzędu przez jednego z konsulów, jego kolega mógł zwołać zgromadzenie centurialne w celu wybrania nowego. Uzupełnienie wolnego miejsca nie było jednak ustawowym obowiązkiem, stąd konsul pozostały w urzędzie mógł samodzielnie sprawować władzę do końca swojej kadencji.

Władza konsula była określana mianem imperium i obejmowała uprawnienia z zakresu władzy wojskowej, cywilnej i sadowniczej- iurisdictio. W zakresie władzy sadowniczej konsulów ograniczało tzw. provocatio ad populum, tzn. iż obywatele rzymscy mogli odwołać się od wydanych przez nich wyroków śmierci czy orzeczonych kar chłosty do zgromadzeń ludowych. W pewnych wypadkach konsulowie mogli być też wyposażeni w kompetencje quasi- policyjne.

Imiona wszystkich konsulów były zapisywane w fasti consulares, umieszczone na Forum Romanum. Konsulowie mieli prawo zwoływania zgromadzeń ludowych i posiedzeń senatu- ius agendi cum populo i cum patrinus oraz im przewodniczyli.

Podstawowa zasadą władzy konsularnej była kolegialność. Każdy z nich posiadał pełnię władzy i mógł ją wykonywać bez konsultowania się z drugim konsulem, który mógł jedynie wystąpić z intercessio, tj. wyrazić sprzeciw wobec decyzji współurzędującego. Jednak ze względu na ważne sprawy państwa już w IV wieku przed Chrystusem zmodyfikowano ten sposób wykonywania władzy konsulów poprzez wprowadzenie praktyki samodzielnego sprawowania władzy przez okres jednego miesiąca.

Konsul nosił purpurowa togę, taka samą jak król, z tym jednak wyjątkiem, że konsulowie mieli prawo noszenia togi jedynie w największe uroczystości państwowe i religijne, na co dzień zaś byli ubrani w tunica praetexta z purpurowym szlakiem. Ponadto mieli prawo zasiadania na sella curulis oraz do eskorty złożonej z dwunastu liktorów niosących fasces.

c)Praetor

W starożytnym Rzymie istniały dwa rodzaje urzędów pretorskich, tj. praetor urbanus i praetor peregrinus. Pretor miejski był zaliczany do urzędników wyższych, stad posiadał pełnię władzy sadowniczej, wojskowej, administracyjnej i cywilnej, podobnie jak konsul czy dyktator, mimo że był uważany za urzędnika im podporządkowanego- collega minor.

Kadencja urzędu pretora trwała jeden rok, jedynie pod koniec republiki okres ten uległ skróceniu. Miał on prawo noszenia ubrania z purpury w dniach poświęconych bogowi Apollo lub w dniach, w których odbywał się wjazd tryumfalny. Ponadto przysługiwało mu uprawnienie do zasiadania na krześle z kości słoniowej stella curulis i do posiadania orszaku liktorów niosących wiązki rózg- fasci.

Do zakresu władzy pretora zależały uprawnienia władzy wojskowej- imperium militare, prawo przewodniczenia wyborczym zgromadzeniom ludowym przy wyborach niższych magistratus- ius agendi cum populo, a pod nieobecność konsulów pretor mógł zwoływać posiedzenia senatu- ius agendi cum patribus. Najważniejszym uprawnieniem pretora była władza sądownicza. Pretor miał prawo wydawania edyktu na podstawie ius edicendi. W edykcie każdy pretor, obejmując urząd wskazywał sytuacje, które znajdą ochronę prawną przed jego sądem. Dzięki edyktowi pretor mógł wspomagać dawne prawo cywilne- ius quiritium, uzupełniać je, korygować, czyli dostosowywać do współczesnych potrzeb. Pretor mógł również decydować o wszczęciu procesu lub odrzuceniu pozwu. Władza sądownicza pretora ograniczała się zasadniczo do Miasta Rzymu, stad też procesy dzielono na te, które odbywają się w granicach Miasta- iudicia legitima i na procesy odbywające się poza Miastem, oparte jedynie na uprawnieniach urzędnika- iudicia, quae imperio continentur.

W 242 r. dla rozstrzygania sporów pomiędzy samymi obcokrajowcami- peregrines, lub między peregrynami a obywatelami rzymskimi- cives romanorum, powołany został nowy urząd pretora peregrynów- praetor peregrinus.

Magistratus minores

Do grupy urzędników niższych zaliczano w okresie republikańskim m.in.: kwestorów, cenzorów, edylów. Byli to urzędnicy bez imperium i bez prawa wydawania edyktów, z wyjątkiem edyla kurulnego.

a)Quaestores

Urząd kwestora istniał już w okresie królewskim. Byli urzędnikami mianowanymi, a od 447 r. przed Chrystusem obieralnymi na zgromadzeniach trybusowych- comitia tributa. Urząd ten był pierwszym stopniem kariery politycznej - cursus honorum.

Pierwotnie kwestorzy zajmowali się prowadzeniem procesów przeciwko oskarżonym o popełnienie morderstwa, stąd też ich nazwa- quaestores parricidii. Takie zadania były im również przypisane w ustawie XII tablic. W tym okresie było dwóch kwestorów, a od 421 r. czterech. Odtąd też zwani byli kwestorami miejskimi- quaestores urbani. W tym okresie kwestorem został dodany nowy obowiązek, polegający na trzymaniu pieczy nad państwowa kasą- aerarium Saturni, w szczególności nad przychodami i wydatkami senatu. Pod opieka kwestora znajdowały się również teksty uchwalonych ustaw i uchwał senatu.

Miano kwestor posiadali również urzędnicy wysyłani przez senat do prowincji- provinciae quaestoriae. Odrębnym urzędem był quaesotr Ostiensis, którego zadaniem było nadzorowanie rozładunku towarów w Ostii przeznaczonych dla Miasta Rzymu. Istnieli również inni kwestorzy, zajmujący się np. pieczą nad akweduktami- quaestores aquarii lub administracją w wojsku- quaestores militares.

W zakresie wykonywania swojej władzy kwestorzy byli odpowiedzialni przed konsulami.

Od III wieku przed Chrystusem liczba kwestorów została zwiększona do 8, a za czasów Sulli- do 20. Juliusz Cezar liczbę kwestorów podniósł do 40. Od czasów Sulli kwestorzy po zakończonej służbie stawali się automatycznie członkami senatu.

b)Cesores

Urząd cenzora został powołany w 443 r. w celu utworzenia rejestracji własności. Cenzorzy, w liczbie dwóch, byli wybierani co pięć lat na okres półtoraroczny. Wyboru cenzorów dokonywano na zgromadzeniach centurialnych. Pierwotnie urząd ten był dostępny jedynie dla przedstawicieli patrycjuszy, jednak od 367 r. przed Chrystusem , na podstawie leges Liciniae Sextiae, jeden z cenzorów był zawsze plebejuszem. Urząd cenzora sprawowany był według zasady kolegialności.

Podstawowym zadaniem cenzorów był census populi, czyli spis ludności. Efekty spisu ludności przedstawiane były następnie senatorom oraz wyższym urzędnikom, którzy aktualnie w Rzymie sprawowali swoje urzędy. Taki spis zawierał przede wszystkim stan posiadania majątkowego każdego obywatela, a w związku z tym i zobowiązania fiskalne wobec skarbu państwa. Ponadto spis ludności dostarczał informacji dotyczących liczby osób zaliczanych do sui iuris, osób zobowiązanych do służby wojskowej, osób uprawnionych do uczestniczenia w zgromadzeniach ludowych. Spis obejmował również wykaz dzieci ślubnych i pozamałżeńskich. Rezultaty spisu umieszczane były na polu marsowym, na którym odbywały się zgromadzenia ludowe.

Do zadań cenzorów należała również troska o morale społeczeństwa, a w szczególności o przestrzeganie starych zwyczajów. Instrumentem wspomagającym były wystąpienia w formie edyktów adresowane do społeczeństwa. W swych wystąpieniach cenzorzy wskazywali zasady moralne, respektowane przez poprzednie pokolenia. Za nierespektowanie norm moralnych wskazanych przez cenzora groziła sprawcy nota cenzorska, a w konsekwencji ignominia, czyli niesława. Osoba taka traktowana była przez społeczeństwo jako niegodna zaufania, stąd też nie była dopuszczana do tych czynności prawnych, przy dokonywaniu których wymagana była dobra wiara. Ponadto nie miała ona dostępu do kariery politycznej. W okresie późniejszym funkcję określania sławy bądź niesławy jednostki przejął na siebie pretor.

Osobnym zadaniem cenzora było układanie i przeglądanie listy senatorów- lectio senatus. Takie uprawnienie cenzorzy uzyskali na podstawie plebiscitum Ovinium z 312 r. przed Chrystusem. Cenzorzy posiadając wiedzę o stanie majątkowym jednostki i wiedzę o jej życiu moralnym, mogli najlepiej wskazać osoby godne wpisania na listę senatorów.

c)Aediles

Słowo aediles pochodzi od aedes, tj. świątynia. Początki tego urzędu związane są z początkami republiki. W 494 r. przed Chrystusem tribuni plebei powołali właśnie dwóch urzędników do pomocy w zarządzaniu świątynią bogini Cery. W 367 r. wraz z dopuszczeniem plebejuszy do wyższych urzędów w państwie, patrycjusze zażądali ustanowienia dwóch nowych urzędów edylskich, zwanych edylami kurulnymi, dostępnych tylko dla patrycjuszy. Tym urzędnikom powierzono pieczę nad bezpieczeństwem na targowiskach, ulicach i placach miejskich. Urzędnicy ci zostali wyposażeni we władzę policyjną, stąd mieli możliwość stosowania przymusu bezpośredniego- coercitio. Na targowiskach edylowie byli uprawnieni do sprawdzania wag i miar. Zakazywali gier hazardowych, organizowali zabawy i gry publiczne, również w teatrach i zajmowali się finansowaniem występów. Istotnym instrumentem władzy edylów kurulnych był edykt, w którym wskazywali fakty mające ochronę prawną. Edylowie kurulni posiadali również uprawnienia sądownicze w przypadku rozstrzygania sporów na targowiskach.

Trybuni ludowi

Początki tego urzędu sięgają okresu między 494 a 471 r. przed Chrystusem. Powołanie tego urzędu wiązało się ze stopniowym organizowaniem życia plebejskiego i jego obrony przed patrycjuszami. Trybuni plebejscy byli wybierani przez zgromadzenie plebejskie, zwane concilia plebis. Prawdopodobnie liczba trybunów zależała od potrzeb mas plebejskich.

Do zadań trybuna należała obrona plebejuszy przed nadużyciami władzy ze strony najwyższych urzędników. Ponadto trybuni wyposażeni byli w coercitio, pozwalające im na aresztowanie obywatela i umieszczenie go w swoim więzieniu. Mogli występować przeciwko byłym urzędnikom z oskarżeniami za popełnione czyny w czasie sprawowania przez nich urzędów. Mogli również proponować na zgromadzeniach plebejskich projekty ustaw- plebiscita, czy skazywać obywateli na kary pieniężne, tak plebejuszy jak i patrycjuszy.

Senat

Senat w okresie republikańskim był organem doradczym i decyzyjnym. Przyjmuje się, że senatorami zostawali byli urzędnicy sprawujący wcześniej urzędy edyla kurulnego, trybuna wojskowego, decemwira, i inne. Sytuacja ta została ujednolicona w lex Ovinia z 312 r. przed Chrystusem, w której prawo doboru kandydatów na senatorów przekazane zostało cenzorom. Senatorów wpisywano na specjalną listę (album) , kolejność wpisu na liście zależała od zajmowanego wcześniej stanowiska: konsula, pretora, edyla, trybuna, kwestora.

Do zadań senatu należało podejmowanie decyzji w sprawach kultu państwowego, finansów publicznych, poboru do wojska, wypowiedzenie wojny, administrowanie Italią i prowincjami. W zakresie kultu państwowego do zadań senatu należało inspirowanie kolegiów kapłańskich do wydawania stosownych dekretów, ustalanie kalendarza. Uprawnienia senatu obejmowały sprawy finansów publicznych, jak wprowadzenie podatków, zapewnienie wpływów do kasy państwowej, czy zarządzanie majątkiem państwowym. Senat był uprawniony do udzielania zgody na publiczne wydatki. Najważniejszą funkcją senatu było udzielanie auctoritas patrum, zwane później senatus auctoritas. Pojęcie to oznaczało akt uznania przez senat czynności prawnych podejmowanych przez funkcjonariuszy publicznych lub niektóre organy. Jednak od II wieku przed Chrystusem senatus auctoritas oznaczało prawne rozstrzygnięcia podejmowane przez senat. W zakresie władzy wojskowej senat posiadał uprawnienia do mianowania dowódców legionów i wyznaczania ich miejsca pobytu. Podczas operacji wojskowych senat wysyłał swoich wysłanników w celu kontrolowania działań podejmowanych przez dowódców wojskowych. Wysłannicy ci byli zobowiązani do przesyłania raportów do senatu. Senat wyrażał zgodę na tryumfalny wjazd zwycięskiego wodza do Rzymu lub też odmawiał mu tego prawa.

Senatorowie i członkowie ich rodzin powinni wieść życie zgodnie z normami moralnymi oraz dbać o dobre imię. Zobowiązani byli do brania udziału w posiedzeniach senatu. W czasie obrad senatu, senatorowie winni byli unikać wszelkich kłótni i niepotrzebnych dyskusji. Nie powinni byli również zabiegać o przywileje dla siebie, przyjmować ani dawać prezentów, zarówno w okresie ubiegania się o urząd, jak i w okresie jego sprawowania. Mieli pilnować przestrzegania przepisów prawnych.

Senat miał prawo przyjmowania i wysyłania posłów. Senatus consultum ustalała normy i zasady, według których dobierano posłów. Posłowie zwani legati (wybrańcy) i oratores (mówcy) wybierani byli przez konsula lub pretora, który w danym dniu przewodniczył w senacie. Czasami rozstrzygało losowanie. Posłów wybierano zazwyczaj spośród stanu senatorskiego. Poselstwa rzymskie nigdy nie były jednoosobowe. Delegacje składały się z 2- 5, a nawet 10 osób. Wszystkie poselstwa miały przewodniczącego, zazwyczaj zostawał nim senator posiadający najwyższą rangę wśród wybranych. Posłów zaopatrywano w potrzebne rzeczy (odzież, pościel, naczynia), dodatkowo posłom towarzyszyli urzędnicy i służba. Po zakończeniu misji dyplomatycznej posłowie składali sprawozdanie senatowi, tzw. legationem referre lub renuntiare.

Posłów z obcych krajów przyjmowano, w zależności od rangi, albo w świątyni Bellony, poza granicami miasta (w przypadku poselstw od krajów o nieprzyjaznym do Rzymu nastawieniu), albo w kurii senatu (poselstwa z krajów zaprzyjaźnionych).

Zgromadzenia ludowe- comitia

W republice istniały trzy typy zgromadzeń: kurialne- comitia curiata, trybusowe- comitia tributa i centurialne- comitia centuriata.

a)Comitia curiata

W początkach republiki zgromadzenie to pełniło istotną rolę w procesie podejmowania najważniejszych decyzji dla państwa, jak np. ogłoszenie wojny czy pokoju, tworzenie prawa , wybór najwyższych urzędników. Przed tymi zgromadzeniami dokonywane były również najważniejsze akty prawne, jak adrogatio czy sporządzanie testamentu. Ponadto zgromadzenie to posiadało również pewne uprawnienia sakralne.

Zgromadzenia według kurii zwoływane były przez urzędników posiadających imperium, tj. konsulów, pretorów i dyktatorów. Początkowo w zgromadzeniach tych brali udział obywatele, z biegiem czasu przedstawiciele poszczególnych kurii- lictores w liczbie 30.

b)Comitia centuriata

Ten rodzaj zgromadzeń ludowych powiązany był z podziałem społeczeństwa na centurie, dokonanym przez Serwiusza Tulliusza. Przynależność do poszczególnych klas społecznych uzależniona została od posiadanych środków majątkowych wyliczonych właśnie w pieniądzu- census. Jednak podział społeczeństwa na centurie miał charakter przede wszystkim militarny, status majątkowy jedynie wskazywał na możliwości uzbrojenia się danej jednostki na potrzeby wojska.

Podział społeczeństwa na klasy majątkowe dla potrzeb militarnych z czasem stał się podstawą dla nowych zgromadzeń o charakterze politycznym, zwanych comitia centuriata.

W odróżnieniu od comitia curiata, w comitia centuriata brali udział również plebejusze, przynajmniej w późniejszym okresie. Zgromadzenia te zbierały się poza miastem w szyku bojowym na polu marsowym. Posiadały one różne uprawnienia w zakresie podejmowania ustaw- leges centuriatae, sprawowania wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, dla których przewidziana była sankcja kary śmierci, dokonywania wyboru urzędników wyższych. Ponadto zgromadzenia te wyposażono również w uprawnienia religijno- sakralne.

c)Comitia tributa

Podstawa przynależności do tribus było miejsce zamieszkania obywatela.

Pierwotnie comitia tributa posiadały prawo dokonywania wyboru niższych urzędników- magistratus minores- edylów i kwestorów. Zgromadzenia te były wyposażone w uprawnienia ustawodawcze, ale w niewielkim zakresie, oraz prawo nakładania kar pieniężnych. Comitia tributa były zwoływane przez magistratus maiores, tj. przez konsula lub pretora. Zgromadzenia trybusowe zbierały się pierwotnie na forum, z czasem jednak używano również innych miejsc. Głosowanie odbywało się najpierw wewnątrz poszczególnych tribus, a następnie głosowały poszczególne tribus.

Zgromadzenia plebejskie- concilia plebis

Plebejusze, mając ograniczony dostęp do zgromadzeń ludowych, wywalczyli sobie prawo zwoływania własnych zgromadzeń zwanych concilia plebis.

Zgromadzenia plebejskie wybierały urzędników plebejskich takich jak: tribuni, aediles plebis i inni urzędnicy. Tworzyły prawa pierwotnie dla plebejuszy, a od lex Hortensia z 287 r. przed Chrystusem również dla patrycjuszy. Zgromadzenia plebejskie posiadały również prawo do sprawowania wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych mniejszej wagi.

Concilia plebis zwoływał i prowadził trybun ludowy, same zgromadzenia odbywały się w Rzymie lub w jego okręgu jednomilowym, podlegającym władzy trybunów.

Podział terytorialny

Rzymianie nigdy nie utworzyli jednolitej administracji dla Italii. Pozostała ona luźna federacją silnie uzależnioną od Rzymu. Sam Rzym zachował formy ustrojowe miasta- państwa. Podstawową zasada, obowiązującą w okresie republikańskim, była dwutorowość administrowania terytoriami zależnymi od Rzymu. Inne zasady rządzenia obowiązywały w Italii, inne zaś w tzw. prowincjach.

a)Administrowanie Italią

Miasta w Lacjum, a od IV wieku również w całej Italii powiązane były ze sobą różnego rodzaju przymierzami- foedus. Podstawowym celem tychże związków miedzy miastami było utrzymanie pokoju. Rzymianie zawierali przymierza z innymi narodami italskimi na podstawie prawa sakralnego. Celebracja była powierzona kapłanom zwanym fetialami. Przymierze zawierano w oparciu o dobrą wiarę obu stron co do pokojowych intencji takiego przymierza- fides. Początkowo strony przymierza były sobie równe, jednak wraz ze wzrostem potęgi militarnej i politycznej Rzymu, przymierze stało się instrumentem uzależniania poszczególnych narodów od Rzymu. Tego rodzaju przymierza określano mianem foedera iniquum. Momentem przełomowym były zwycięskie wojny Rzymu ze związkiem państw latyńskich toczone miedzy 340 a 338 r. przed Chrystusem. W ich konsekwencji zaczęła się tworzyć wspólnota- socii, narodów zależnych od Rzymu, posiadających jednak pewna autonomię. Stopień zależności był różny i zależał od treści przymierza. W zależności od woli narodu rzymskiego, a w rzeczywistości od senatu, poszczególne narody mogły otrzymywać prawo zawierania małżeństw uznawanych przez prawo rzymskie, prawo do dokonywania czynności prawnych z Rzymianami czy prawo do nabycia nowego obywatelstwa poprzez zwykłe przesiedlenie się.

Narody, które nie chciały zawierać przymierza z Rzymem, wstępowały na drogę wojny. Po pokonaniu takiego narodu, jego członkowie byli traktowani jak niewolnicy, pozbawieni własnych praw i autonomii i określani mianem peregrini dediticii.

W III wieku przed Chrystusem rozpoczął się proces nowej organizacji Italii. Miasta położone wokół Rzymu zwłaszcza w Lacjum, były administracyjnie włączone do Rzymu lub tez zachowywały częściowo swoja autonomię, zwłaszcza w zakresie administrowania miastem. Takie właśnie miejscowości zaczęto nazywać municypiami. Municypia zachowywały częściowo swoja dawną organizację, wzbogaconą jednak o nowe urządzenia tworzone na wzór tych, które istniały w Rzymie. Stąd w municypiach powstających na terytoriach wcześniej należących do Etrusków istniał urząd dyktatora, w innych zaś, na wzór rzymskich konsulów, utworzono urząd duowirów. W każdym municypium funkcjonował senat, curia lub ordo decurionum. Municypia tworzone były na podstawie odpowiedniej ustawy - lex municipalis. Sytuacja prawna poszczególnych municypiów była zróżnicowana.

Innym typem kolonizacji Italii były coloniae, a więc miasta tworzone od początku. Kolonie mogły być tworzone z obywateli rzymskich, którzy byli wywożeni z Rzymu, lub z mieszkańców Lacjum. Tylko w pierwszym przypadku mieszkańcy zachowywali pełne obywatelstwo rzymskie. Kolonie posiadały organizację konstruowaną na wzór Rzymu.

b)Administrowanie prowincjami

Wojny punickie przyniosły Rzymowi posiadłości zamorskie oraz nowe terytoria, znajdujące się poza Italią. Taki stan rzeczy wymagał nowych rozwiązań politycznych i administracyjnych, a tych początkowo brakowało. Organizacja prowincjami pojawiła się wraz z podbiciem państw, w których panowały rządy tyranów lub jednowładców rządzących większym terytorium. Sam termin prowincja oznaczał zakres władzy urzędnika, jego obowiązków i zadań mu powierzonych, stąd zakres uprawnień pretora określano mianem provincia urbana. Natomiast w języku politycznym prowincja oznaczała terytorium pozaitalskie, poddane władzy urzędnika rzymskiego. Prowincje rzymskie były powoływane do życia na podstawie ustawy- lex data, sformułowanej przez 10- osobową komisje, ukonstytuowaną przez senat. Na podstawie takiego aktu prawnego znoszono autonomię poszczególnych narodów wchodzących w skład danej prowincji, wprowadzając w to miejsce organizację jednolitą dla danego terytorium. Nie było to jednak regułą, bowiem w wielu miejscach granice prowincji były dopasowywane do wcześniejszych granic i podziałów, z zachowaniem nawet lokalnych organów władzy. Pierwszymi w pełni zorganizowanymi prowincjami rzymskimi była Sycylia i Sardynia.

Na czele prowincji pierwotnie stał konsul lub pretor piastujący urząd w Rzymie. Z czasem zaczęto powierzać władzę nad prowincjami ex-konsulom i ex-pretorom, a w okresie późniejszym nawet ex-kwestorom. Zarządca prowincji wyposażony był w imperium militiae , czyli posiadał uprawnienia w zakresie władzy wojskowej, administracyjnej, sądowniczej w zakresie spraw cywilnych i karnych, nie mógł jednak wymierzać kary śmierci obywatelom rzymskim. Instrumentem polityki zarządcy prowincji był edykt, zawierający wszystkie jego uprawnienia.

Zarządca prowincji wspierany był przez legatów wysyłanych przez senat, których zadaniem była kontrola władzy zarządcy i przesyłanie do senatu sprawozdań. Legatem była zawsze osoba należąca do stanu senatorskiego. Zarządcy pomagali kwestorzy z uprawnieniami fiskalnymi oraz inni urzędnicy, zwani apparitores . Do tych ostatnich zaliczano pisarzy czy archiwistów. Zarządca posiadał również consilium , składające się z zacniejszych obywateli, wybranych przez niego samego.

4.Pryncypat

Ostatni wiek republiki był okresem wojny domowej, w której stronami byli z jednej strony zwolennicy władzy silnej ręki, dostosowanej do nowych wymogów politycznych, społecznych i gospodarczych, z drugiej zaś strony znaleźli się zwolennicy starego ustroju. W wyniku bratobójczych walk między różnymi dowódcami wojskowymi na polu walki pozostał najmłodszy z nich - Oktawian. Okazał się on wybitnym taktykiem wojskowym i doskonałym politykiem. Po pokonaniu ostatniego wroga republiki, Antoniusza, pod Akcjum w 31 r. przed Chrystusem pozostał jedynym pretendentem do najwyższego urzędu w państwie. Oktawian przyjął zaproponowane mu przez senat stanowisko princepsa. Faktycznie jednak była to władza absolutna.

Momentem przełomowym dla powstania pryncypatu była data 16 stycznia 27 r. przed Chrystusem, kiedy to Oktawian otrzymał przydomek Augustus.

Charakterystyczna cecha pryncypatu było istnienie podwójnej administracji państwa; obok dawnej, republikańskiej, powstała nowa administracja, zależna od cesarza. Dalej powoływano magistratus, z tym jednak, że tytuł konsula często przyjmował sam cesarz. Jednocześnie princeps stworzył własna administrację, wzorowana na administracji wojskowej. Stworzono sądownictwo cesarskie oraz zastąpiono urzędników wybieralnych urzędnikami mianowanymi.

Charakterystyka władzy princepsa.

Władza została stopniowa scentralizowana i skupiona całkowicie w ręku cesarza i jego administracji. Proces ten zakończył się likwidacją administracji republikańskiej przez Dioklecjana i wprowadzeniem rządów absolutnych, zwanych dominatem. Podstawy władzy cesarskiej zostały zbudowane jednak za Augustyna. Pierwszym krokiem do zdobycia władzy absolutnej było przyznanie mu przez senat władzy cenzorskiej. Tym samym August uzyskał prawo układania listy senatorów. Następnie, w 19 r. przed Chrystusem otrzymał uprawnienia trybuna ludowego- tribunicia potestas. Dzięki temu uzyskał nietykalność osobistą, możność zwoływania zgromadzeń ludowych i występowania na nich z wnioskami, prawo sprzeciwu wobec uchwał senatu, komicjów i decyzji innych urzędników oraz prawo do stosowania środków przymusu bezpośredniego- coercitio, w celu zmuszenia poddanych do podporządkowania się jego decyzjom. August uzyskał również nowe uprawnienia, np. stanowienie o pokoju i wojnie, zakładanie kolonii, określanie ich statusu prawnego, modyfikowanie dotychczasowych statutów, przyznawanie całym społecznościom jak i pojedynczym osobom obywatelstwa rzymskiego, udzielania wyzwoleńcom statusu wolnourodzonego, tworzenie prawa- constitutiones. Ponadto August uzyskał prawo mianowania kandydatów na urzędy republikańskie, którzy następnie byli wybierani formalnie przez senat.

W 23 r. przed Chrystusem senat przyznał Augustowi władzę prokonsularną, a więc taka , jaka mieli zarządcy prowincji, z tym że władza Augusta nie dotyczyła jednej prowincji, lecz wszystkich. W ten sposób August objął władzę nad całym terytorium znajdującym się pod władaniem Rzymu. Z tego tytułu zyskał prawo zawierania sojuszów oraz traktatów. Oktawian mianował zarządców prowincji cesarskich, których wybierał według uznania spośród senatorów. W 12 r. przed Chrystusem August został najwyższym kapłanem- pontifex maximus, przez co uzyskał również władzę sakralną.

Władzę Augusta określano mianem imperium maius infinitum.

Władza cesarska była dziedziczna. Instrumentem mającym zapewnić ciągłość dziedziczenia władzy w ramach tej samej rodziny była adopcja. W okresie późniejszym instrumentem przekazania władzy było rozciągnięcie uprawnień cesarza na następcę.

Urzędnicy republikańscy

W okresie pryncypatu zostały zachowane w większości urzędy republikańskie. Zniknął urząd cenzora, co było skutkiem przejęcia jego uprawnień przez princepsa. Zachowano natomiast urzędy konsula, pretora, zaś z urzędników niższych zniesiono urzędy, których obowiązkiem była troska o czystość ulic i dróg podmiejskich. Zmienione zostały również zasady cursus honorum, a mianowicie pierwszym etapem kariery była kwestura, którą można było osiągnąć w wieku 25 lat, następnie należało pełnić inne pomniejsze urzędy, jak urząd trybuna wojskowego, następnie trybuna ludowego lub edyla. Po przekroczeniu 30 lat można było ubiegać się o urząd pretora, a w wieku 33 lat o urząd konsula.

Konsul został pozbawiony władzy wojskowej, która przeszła na princepsa. Mimo wszystko konsul nadal był najwyższym przedstawicielem państwa podczas nieobecności princepsa, posiadał prawo zwoływania zgromadzeń ludowych, przewodniczenia posiedzeniom senatu i inne. Stopniowo i te uprawnienia konsula były ograniczane. Urząd konsula zachował jednoroczną kadencyjność, lecz z czasem stał się on dwumiesięczny. Nierzadko urząd konsula był obejmowany przez samego cesarza.

Najmniejszych przemian doznał urząd pretora. Zatem aż do 130 roku mógł on co roku wydawać edykt, a to oznacza, że mógł wykonywać swoje dotychczasowe uprawnienia. Jednak już w czasach Klaudiusza liczba pretorów została zwiększona do 18, co spowodowało zmniejszenie obszaru kompetencji.

Trybuni ludowi, mimo ograniczenia ich uprawnień nadal istnieli w liczbie 10. Zachowali prawo zwoływania posiedzeń senatu, prawo do nakładania kar pieniężnych. Ponadto istniał urząd edyla kurulnego i edyla plebejskiego. Do ich kompetencji należała troska o ulice, budynki publiczne.

Władza senatu również została ograniczona. Z zakresu jego uprawnień wyłączono politykę zagraniczną i wojskową, a ograniczono nadzór nad prowincjami i skarbem państwa. Natomiast senat zyskał uprawnienie, przynajmniej nominalnie, mianowania princepsa, a praktycznie zatwierdzenie już wybranego. Senat miał też prawo, na podstawie prośby cesarza, dokonania damnatio memoriae wobec poprzednika, co oznaczało unieważnienie wszystkich jego czynności, zakaz pochówku i wyeliminowanie go z pamięci. Tym samym osoba taka traktowana była jako wróg narodu rzymskiego. Senat miał również niektóre uprawnienia sakralne, m.in. prawo wydawania dekretów na cześć cesarza lub słynnych dowódców wojskowych, łącznie z uznaniem cesarza za boga. Ważną funkcją senatu było stanowienie prawa w formie uchwał, zwanych senatus consulta. To prawo jednak senat utracił w drugiej połowie II wieku po Chrystusie. Przez pewien czas senat zachował również ograniczone uprawnienia jurysdykcyjne, łącznie z prawe łaski, zwłaszcza w odniesieniu do osób pochodzenia senatorskiego. Jednak również i te uprawnienia z czasem były ograniczone przez cesarzy, a pod koniec pryncypatu senat utracił je bezpowrotnie.

W początkach pryncypatu zgromadzenia ludowe były rzadkością, a w końcu przestały funkcjonować. Funkcję reprezentanta narodu przejął na siebie senat.

Administracja cesarska

W skład administracji cesarskiej wchodziła spora liczba urzędników pomocniczych. Byli to pisarze, archiwiści, woźni i inni.

a)Curatores

Poszczególni curatores odpowiadali za jakiś fragment administracji, i tak curatores viarum odpowiadali za stan i bezpieczeństwo na głównych drogach tranzytowych w Italii, curatores operum publicorum- za budowle publiczne, w szczególności za świątynie i inne obiekty użyteczności publicznej, curatores riparum et cloacarum w liczbie 5 - za utrzymanie bezpieczeństwa nad Tybrem i za stan kanalizacji w mieście, zaś curatores frumenti odpowiadali za aprowizację Rzymu, jednak jeszcze sam August urząd ten zastąpił przez praefectus annonae.

Wszyscy curatores tworzyli kolegium, stowarzyszenie, w którym obowiązywała odpowiednia hierarchia. Pochodzili oni ze stanu senatorskiego. Najwyższą rangą był curatores aquarum, odpowiedzialny za aprowizację miasta w wodę pitną, za nim szli curatores riparum, curatores operum i curatores viarum. Curatores mieli prawo noszenia togi, zasiadania na krześle z kości słoniowej i byli poprzedzani w mieście przez apparitores, tj. urzędników pomocniczych, a poza miastem przez liktorów.

b)Praefecti

Wybierani byli spośród ekwitów. Praefecti Saturni byli mianowani przez princepsa w liczbie trzech w celu sprawowania pieczy nad kasą państwową. Praefectus urbi reprezentował cesarza w sprawach bezpieczeństwa w mieście, sprawował zatem najwyższa władzę policyjną w Rzymie i jego okolicy. Dowodził on czterema kohortami uzbrojonych ludzi, których zadaniem było zagwarantowanie bezpieczeństwa w mieście. Miał prawo zastosować przymus bezpośredni oraz wyposażony był w niewielkie uprawnienia jurysdykcyjne w ramach procesu nadzwyczajnego- extra ordinem, w sprawach cywilnych i karnych. Prefekt miasta miał prawo wyzwalania niewolników, którzy schronili się przy postumencie cesarza, deportacji, rozstrzygania kwestii należących wcześniej do postępowania interdyktalnego de vi aut clam i unde vi. Mógł również usunąć nieuczciwego tutora z pełnionej funkcji, sprawował kontrolę nad bankierami i ich czynnościami.

Praefectus vigilum odpowiadał za zorganizowanie systemu gaszenia pożarów w Rzymie i za bezpieczeństwo miasta w nocy. W zakresie swoich uprawnień podlegał praefectus urbi. Dowodził 7 kohortami strażaków. Posiadał uprawnienia jurysdykcyjne, tzn. mógł ścigać sprawców podpaleń i niepokojów ulicznych w nocy. Jednak posiadał jedynie władzę wstępnego rozpoznania sprawy, a następnie przekazywał ją prefektowi miasta. Praefectus vigilum zajmował się również ściganiem sprawców włamań do mieszkań, sklepów lub magazynów. Schwytanych na gorącym uczynku włamywaczy mógł karać na miejscu poprzez chłostę.

Praefectus annonae odpowiadał za dostawy żywności do Rzymu, a w szczególności kontrolował rynek zbożowy, zajmował się dystrybucją taniego lub darmowego zboża. Miał do dyspozycji licznych urzędników pomocniczych, jak: audiutores, mensores, horrearii i innych.

Praefectus Aegypti, który w imieniu cesarza zarządzał Egiptem, posiadał dosyć szerokie uprawnienia, w tym również jurysdykcyjne. Pod jego władzą znajdował się procurator Alexadriae, urzędnik zajmujący się administracją fiskalną w Egipcie i dwóch praefecti castrorum, dowodzących legionami stacjonującymi w Egipcie.

Praefectus praetorio odpowiadał za bezpieczeństwo osobiste cesarza. Prefekt pretorianów dowodził wojskami stacjonującymi w Italii. Od II wieku po Chrystusie urzędnik ten otrzymał również uprawnienia sądownicze. Stał się pierwszą instancją w procesach toczonych w Italii, zaś w sprawach dotyczących prowincji był instancja apelacyjną, czyli zastępcą cesarza.

c)Legati Augusti pro praetore

Legati Augusti pro praetore reprezentowali władzę cesarza w poszczególnych prowincjach, do których zostali posłani. Pierwotnie funkcję tę sprawowały osoby należące do stanu senatorskiego, później również ekwici a nawet wyzwoleńcy. Byli mianowani i odwoływani przez cesarza. Posiadali władzę delegowaną im przez princepsa w konstytucji zwanej mandatem. Posiadali prawo wydawania edyktów. Edykty te zawierały przepisy prawne o charakterze generalnym i abstrakcyjnym oraz o charakterze administracyjnym. Mieli uprawnienia sadownicze, byli bowiem instancja apelacyjną dla wyroków wydanych przez sądy municypalne czy przez podległych im urzędników. Uprawnienia te dotyczyły również spraw karnych. Legati mogli zatem wymierzać kary, łącznie z karą śmierci, z wyjątkiem obywateli rzymskich, ci bowiem mieli prawo odwołania się do cesarza w sprawach grożących im karą śmierci. Ponadto do jego kompetencji należały uprawnienia odnośnie do kultu publicznego, sprawowanego w prowincji, zarządzania administracja publiczna i inne.

d)Kancelaria cesarska

Najważniejszą część administracji cesarskiej stanowili comites oraz kancelaria cesarska.

Kancelaria cesarska była urzędem bezpośrednio wspierającym wykonywanie władzy przez cesarza, a zatem zajmowała się przygotowywaniem wszystkich czynności cesarza tak prywatnych, jak i publicznych. Poszczególni urzędnicy kancelarii byli mianowani przez cesarza, również od cesarza zależała długość ich urzędowania. Urzędnicy kancelarii cesarskiej często byli mianowani spośród wyzwoleńców cesarskich lub ekwitów. Kancelaria cesarska przemieszczała się wraz z cesarzem.

Do comites zaliczani byli niżsi urzędnicy należący do personelu pomocniczego. W pryncypacie wchodzili do orszaku cesarskiego. W dominacie comites stali się wysokimi urzędnikami cywilnymi i wojskowymi.

Kancelaria cesarska dzieliła się na siedem departamentów: a rationibus, ab epistulis Latinis, ab epistulis Graecis, a libellis, a cognitionibus, a studiis, a commentariis. Najbardziej rozbudowany był pierwszy z departamentów, który zajmował się finansami publicznymi państwa. W skład tego departamentu wchodziły cztery wydziały: fiscus Caesaris- zajmujący się podatkami gruntowymi, poborem cła, biciem pieniądza, przedsiębiorstwami państwowymi; patrimonium Caesaris- zajmujący się majątkiem związanym z urzędem cesarza; res familiaris- zajmujący się majątkiem prywatnym cesarza; aerarium militare- zajmujący się poborem podatków od spadków i sprzedaży.

Departament a epistulis Latinis lub Graecis zajmował się oficjalną korespondencją cesarza, dyplomatyczną i utrzymywał kontakty z wysokimi urzędnikami, w szczególności z zarządcami prowincji. Kancelaria a libellis zajmowała się listami i prośbami osób prywatnych, które zwróciły się listownie do cesarza. Kancelaria a cognitionibus zajmowała się przygotowywaniem projektów konstytucji cesarskich oraz ich archiwizowaniem. Kancelaria a studiis i a commentariis zajmowały się sprawami bieżącymi cesarza.

e)Consilia principum

Skład członków consilium był zmienny i zależał od rodzaju sprawy. Cesarza za każdym razem mógł powołać innych członków, stosownie do sprawy. W consilia principum zasiadali przedstawiciele senatu, ekwitów, najbliższej rodziny cesarza, a także eksperci z danej dziedziny. Consilia odbywały się w różnych miejscach, zasadniczo decydował o tym sam cesarz. Zadaniem consilia było doradzanie cesarzowi oraz wydawanie wyroków, które musiały być jeszcze potwierdzone przez cesarza. Członkowie consilia mogli również wychodzić z propozycją konstytucji.

Podział terytorialny i zarząd prowincjami.

W pryncypacie zasadniczo zachowano podział terytorium zależnego od Rzymu na Italię i na prowincje.

a)Italia

W Italii zachowany został republikański podział terytorialny oraz republikański styl zarządzania tymi terenami, z wyjątkiem powołania nowych urzędników, którym powierzono obowiązki z zakresu administracji. Zarząd nad Italia należał bezpośrednio do cesarza, który jednak swoją władzę wykonywał poprzez urzędników wybieranych spośród senatorów lub poprzez urzędników piastujących urzędy w samym Rzymie. W zakresie spraw karnych jurysdykcje posiadał praefectus urbi, a od II wieku po Chrystusie praefectus praetorio. Za sprawy cywilne odpowiadał praetor urbanus. August podzielił Italie na 11 regionów.

b)Prowincje

Tereny znajdujące się poza Italią zachowały podział na prowincje. August podzielił prowincje na senackie i cesarskie. Do tych pierwszych zaliczano tzw. stare prowincje republikańskie, zaś do cesarskich wszystkie nowe prowincje, w których stacjonowały legiony. Na czele prowincji senackich stali propraetores, natomiast proconsules przewodzili prowincjom azjatyckim i afrykańskim. Istniał obowiązek zachowania 5- letniego okresu przerwy pomiędzy piastowaniem urzędu w Rzymie a objęciem urzędu na prowincji. August ustanowił wynagrodzenie- stipendium, dla zarządców prowincji oraz wprowadził wizytacje. Cesarze posiadający imperium maius, dokonywali wizytacji poszczególnych prowincji. Kadencja namiestnika w randze propraetores czy proconsules początkowo trwała jeden rok, a od III wieku funkcja ta sprawowana była tak długo, dopóki nie przybył następca. Zarządcy prowincji senatorskich wybierani byli drogą losowania spośród byłych urzędników republikańskich, sprawujących swoje urzędy w Rzymie. Losowanie zaczynano od najstarszych rangą, zaś od czasów Sewerów wybierano spośród ex- urzędników wskazanych przez cesarza.

August zrezygnował z bezwzględnej eksploatacji prowincji na rzecz rozwoju ekonomicznego. Temu celowi służyć miała intensywna urbanizacja prowincji.

5.Władza absolutna- dominat.

Dominat został wprowadzony przez Dioklecjana. W systemie tym cesarz występował jako dominus wszystkich mieszkańców państwa, na wzór monarchii wschodnich. Jako wcielenie bóstwa odbierał cześć boską, ustanowił rządy czterech cesarzy (tetrarchia). Imperium rzymskie uległo podziałowi na część wschodnia i zachodnią. Dawne urzędy republikańskie konsulów, pretorów, kwestorów zachowały charakter wyłącznie honorowy.

Cesarz

Cesarz uważany był za władcę i boga. Dominus- władca pokazywał się publicznie tylko w purpurowej szacie haftowanej złotem, nosił insygnia władzy cesarskiej, zwłaszcza diadem. Zbliżający się do cesarza powinni byli przyjąć postawę klęczącą. Sytuacja zmieniła się w okresie panowania cesarzy chrześcijańskich. Cesarz nie był już bogiem, lecz panował z łaski Bożej.

U boku cesarza istniała przyboczna rada cesarska- sacrum consistorium. Na konsystorzu rozpatrywano różne sprawy administracyjne, sadowe, gdy wyrok musiał być wydany przez cesarza, a także dyskutowano nad projektami konstytucji cesarskich. Rady udzielane przez konsystorz nie były wiążące dla cesarza.

Urzędnicy

Administracja została zreformowana i oparta na zasadach centralizmu i biurokratyzmu. Administracja wojskowa została oddzielona od cywilnej. Siedzibą administracji centralnej był dwór cesarski. Przeprowadzono podział urzędów na centralne- dignitates, czyli pałacowe, i lokalne. Urzędnicy zostali podzieleni na rangi, przy czym urzędnicy niżsi byli podporządkowani urzędnikom wyższym. Została wprowadzona hierarchizacja administracji cywilnej. Od decyzji niższego urzędnika można było się odwołać do wyższego. Urzędnicy mieli swoje kancelarie zwane officia.

Do każdej rangi urzędniczej przyporządkowane były tytuły urzędowe. Wyżsi urzędnicy zostali podzieleni na trzy klasy: illustres, spectabiles, clarissimi. Tytuł illustres nosili urzędnicy najwyżsi rangą. Rangę spectabiles posiadali urzędnicy średniej klasy. Tytuł clarissimus uzyskali w V w. namiestnicy prowincji.

Istniała też możliwość wyróżnienia urzędnika przez cesarza poprzez nadanie mu zaszczytnego tytułu comes, który również miał kilka stopni. Od czasów Konstantyna Wielkiego zasłużonym urzędnikom pierwszej rangi cesarze nadawali honorowa godność patricius z tytułem magnificus, co symbolizowało szlachectwo osobiste. Czwartą i piątą klasę stanowili perfectissimi i egregii, mogli do nich dojść niżsi urzędnicy.

W czasach cesarstwa urzędnicy otrzymywali wynagrodzenie, jednak nie dawało im to uprawnień do emerytury. Urzędników wyższych mianował cesarz, z reguły na okres jednej kadencji, po czy, mogli oni być mianowani ponownie na ten sam lub inny urząd, lub tez pozostać do dyspozycji. Nominacja na czas ograniczony dotyczyła tylko urzędników cywilnych, przy urzędach wojskowych mogła być czasowo nieograniczona.

Nominacja następowała przez wpisanie do matricula nazwiska mianowanego i wręczenie mu odpowiedniego dekretu, zwanego codicillus. Mianowany urzędnik musiał uiścić dość wysoką opłatę zwaną sportula.

W IV wieku uległ ograniczeniu, kosztem władzy cesarskiej, samorząd miast. Skutkiem wyodrębnienia się na mocy przywilejów cesarskich dóbr należących do senatorów wraz z zamieszkałą tam ludnością z municipiów i zmniejszenia się przez to liczby ludności płacącej podatki, w municypiach nastąpiło osłabienie gospodarcze miast. Wielcy latyfundyści otrzymali od cesarza zwolnienie od podatków z ich dóbr, z równoczesnym przyznaniem prawa do pobierania podatku we własnych dobrach i odsyłania zebranych sum bezpośrednio namiestnikom prowincji.

Urzędy centralne

Do najwyższych urzędników w administracji cesarskiej należeli: magister officiorum, który był szefem kancelarii cesarskiej (officia). Ponadto urzędnik ten pełnił funkcje mistrza ceremonii, był dowódcą gwardii przybocznej, kierował polityką zagraniczną i sprawował nadzór nad całą administracją lokalna przy pomocy agentes in rebus. Quaestor sacri paltii opracowywał projekty ustaw, kontrasygnował rozporządzenia cesarskie, przygotowywał odpowiedzi na pisma skierowane do cesarza, przewodniczył sądowi cesarskiemu w sprawach apelacyjnych. Comes sacrarum largitionum sprawował też sądownictwo w sprawach skarbowych. Od jego wyroku nie można było odwołać się do cesarza. Minister domes był naczelnym zarządcą prywatnego majątku cesarskiego. Praepositus sacri cubiculi był zarządcą dworu cesarskiego.

Każdy z tych wyższych urzędników miał swoje officium.

Duże znaczenie posiadali tribuni et notarii, zatrudnieni w kancelariach cesarskich. Na ich czele stał primicerius notariorum.

Agentes in rebus byli zorganizowani na wzór oddziałów wojskowych i stanowili korpus posłańców konnych. Początkowo zajmowali się przekazywaniem cesarskich listów i rozkazów, później sprawowali nadzór nad cursus publicus. Informują dwór cesarski o swoich spostrzeżeniach z obszarów prowincji. W ten sposób urzędnicy ci zaczęli tworzyć policję państwową, a w szczególności służby bezpieczeństwa. Jednym z ich zadań było śledzenie urzędników. Podlegali albo magister officiorum, albo praefectus praetorio.

Cursus publicus - poczta państwowa, obejmowała dwie służby: pocztę ekspresowa, przeznaczoną do przewozu osób, dokumentów państwowych i materiałów o dużej wartości i pocztę zwaną cursus clabularis, której głównym zadaniem był transport towarów. Najwyższym zwierzchnikiem cursus publicus był cesarz, jego bezpośrednim rozkazom podlegali urzędnicy, tacy jak prefekci, namiestnicy czy inspektorzy- którym powierzono kierowanie i nadzór nad pocztą. W Cesarstwie Wschodnim przełożonym wszystkich urzędników był magister officiorum.

Urzędy władzy terytorialnej

Dioklecjan dokonał podziału Cesarstwa na Wschodnie i Zachodnie oraz wprowadził nowy podział terytorialny, likwidujący dotychczasowy podział na prowincje cesarskie i senackie. Odtąd każda część imperium miała własną administrację wojskową i cywilną oraz prowadziła samodzielną politykę zagraniczną. Te reformy wymusiły powołanie nowych urzędników lokalnych.

Na czele każdej z prefektur stał mianowany przez cesarza i w każdej chwili odwołany prefectus praetorio z szeroką władzą administracyjną i sądowniczą oraz prawodawczą. Poszczególni prefekci nosili tytuły związane z podległą im prefekturą. Jako najwyżsi urzędnicy posiadali rangę illustres.

Prefektury dzieliły się na diecezje, na których czele stali mianowani przez cesarza vicarii, którzy mieli rangę urzędniczą spectabiles. Godność wikariuszy została zniesiona po roku 535. Diecezje dzieliły się na prowincje, na których czele stał mianowany przez cesarza na wniosek prefekta namiestnik z tytułem praeses provinciae lub rector provinciae w randze clarissimi. Dodatkowo trzy prowincje: Azja, Afryka i Achaja zarządzane były przez prokonsulów z rangą spectabiles. Prokonsulowie Azji i Afryki podlegali bezpośrednio cesarzowi, zaś prokonsul Achai podlegał prefektowi Ilirii.

Każdy z tych urzędników posiadał uprawnienia z zakresu administracji i uprawnienia sądowe. Możliwe było odwołanie się od decyzji urzędnika niższego rzędu do urzędnika wyższego. Apelacje wniesioną od wyroku wikariusza kierowano wprost do cesarza.

Władzę wojskową sprawował dux stojący na czele okręgu wojskowego, który obejmował jedną lub kilka prowincji.

Urzędy w Rzymie i Konstantynopolu

Rzym i Konstantynopol tworzyły odrębne jednostki administracyjne, z podległymi bezpośrednio cesarzowi prefektem Rzymu i prefektem Konstantynopola. Prefektowi Rzymu podlegali: prefectus annonae zajmujacy się aprowizacją Rzymu, prefectus vigilium- dowódca straży pożarnej i policji municypalnej, comes formarum- zarządca wodociągów, magister census- prowadził listę senatorów wraz z wykazem ich majątków oraz miał nadzór nad studiującą w Rzymie młodzieżą, comes portus sprawujący nadzór nad żeglugą na Tybrze oraz

Nad portami na północ i południe od ujścia Tybru. Prefekt Rzymu sprawował też sądownictwo w sprawach cywilnych i karnych nad senatorami i członkami ich rodzin, nad członkami cechów oraz mieszkańcami Rzymu i okręgu. Ponadto rozpatrywał apelację od wyroków zapadłych przed sądami sprawowanymi przez podległych jemu urzędników.

Na Wschodzie Dioklecjan za rezydencję obrał sobie Nikomedię. Konstantyn Wielki przeniósł stolicę państwa do Konstantynopola. Organizacja miasta i jego administracja była wzorowana na rozwiązaniach w Rzymie. Administracyjnie Konstantynopol podzielono początkowo na 7 dzielnic symbolizujących siedem wzgórz, z czasem było ich już 14. Urząd prefekta miasta Konstantynopola wzorowany był na urzędzie prefekta miasta Rzymu i miał analogiczne uprawnienia. Prefekt stał na czele zarządu, sprawował sądownictwo oraz kontrolę nad handlem i rzemiosłem w stolicy oraz był odpowiedzialny za jej należytą aprowizację.

Ochrona przed nadużyciami urzędników

a)Defensor civitatis

Urząd ten został powołany na początku IV wieku w celu ochrony uboższych przed nadużyciami ze strony urzędników i ludzi zamożnych. Początkowo mianował go prefectus praetorio spośród byłych namiestników prowincji i byłych adwokatów. Później, od początku V wieku, był wybierany spośród senatorów przez miejscowego biskupa, niższy kler, wybitnych obywateli, posesorów i kuriałów. Wybór zatwierdzał prefectus praetorio. W II połowie V wieku wprowadzono wybór przez całą ludność miasta, jednak taki wybór musiał być zatwierdzony przez cesarza. Do zadań defensorów należało przyjmowanie skarg od ludności na nadużycia urzędników i przedstawianie ich namiestnikom. Sprawowali też sądownictwo w drobnych sprawach cywilnych oraz karnych. Od końca V wieku urząd ten stracił na znaczeniu.

b)Odpowiedzialność urzędników

Odpowiedzialność o charakterze dyscyplinarnym, upomnienia jako forma odpowiedzialności stopniowo zaczęły zanikać. Od czasów Justyniana zaczęto też korzystać z pomocy miejscowych biskupów, którzy napominali urzędników.

Odpowiedzialność o charakterze karnym groziła głównie za wymuszenia, przekupstwo. Obowiązywały następujące kary: kara grzywny, usunięcie ze stanowiska w połączeniu z grzywną, dla dowódców wojskowych nawet kara śmierci, tortury wraz z konfiskatą majątku i wygnaniem, chłosta w połączeniu z wygnaniem, konfiskata majątku i torturami.

Senat i dawni urzędnicy

Obok istniejącego senatu w Rzymie, Konstantyn utworzył drugi w Konstantynopolu. Posiadał on początkowo niewielkie znaczenie. Zrównanie w prawach senatu rzymskiego i konstantynopolitańskiego nastąpiło za panowania cesarza Juliana. Jednak swoją pozycję senat w Konstantynopolu ugruntował za panowania Justyniana. Na znaczeniu zaczął tracić senat rzymski, który stopniowo schodził do roli rady municypalnej.

Godność senatora nabywało się bądź przez urodzenie z ojca senatora, bądź też w drodze nominacji cesarskiej. Senatorowie dzielili się na dwie kategorie- senatorów rzeczywistych, mających prawo udziału w posiedzeniach senatu i głosowania oraz tych, którzy posiadali jedynie tytuł senatora nadany przez cesarza jako wyróżnienie bez wcześniej wspomnianych praw.

Z dawnych urzędów zachował się urząd konsulów, mianowanych w liczbie dwóch przez cesarza na jeden rok, jeden konsul we wschodniej, drugi w zachodniej części cesarstwa. Konsulowie ci nie posiadali jednak żadnych uprawnień, był to urząd honorowy. Pretorzy wybierani przez senat z grona senatorów, mieli pewne uprawnienia sądowe w sprawach niespornych i w drobnych sprawach spornych. Do ich obowiązków należało urządzanie igrzysk. Kwestorzy przekształcili się w zarządców kas obu stolic. Inni magistratus (np. edylowie, trybuni ludowi) przestali istnieć, a ich kompetencje zostały ostatecznie przejęte przez administracje cesarską.

Podział terytorialny i zarząd prowincjami

Zerwanie ze starym podziałem na prowincje senackie i cesarskie, zwiększył liczbę prowincji do 110, tworząc z nich jednostki mniejsze. Dioklecjan włączył też Italię do ogólnego systemu administracyjnego. Podstawowy podział państwa oparty został na kryterium terytorialnym. Każda część, składająca się z poszczególnych prowincji, miała własną administrację wojskową i cywilną i prowadziła samodzielną politykę zagraniczną. Do 395 r. utrzymało się też wspólne ustawodawstwo.

Na czele każdej prowincji stali praesides lub correctores, albo consulares bądź correctores rangi senatorskiej, mianowani przez cesarza. Bezpośrednio cesarzowi podlegali trzej proconsules rangi senatorskiej stojący na czele prowincji Azja, Afryka i Achaja. Zwierzchnikami pozostałych namiestników prowincji byli vicarii.

Diecezji było 13. Na czele każdej diecezji stał vicarius, mający do pomocy rationalis i magister rei privatae (dwóch urzędników do spraw finansowych).

Za panowania Konstantyna powstała silna, scentralizowana administracja cesarska. Najwyżsi urzędnicy byli stale do jego dyspozycji, im zaś podlegała administracja prowincji. Państwo zostało podzielone na 3 prefektury, jednak ich liczba i zasięg terytorialny ulegały zmianom w ciągu IV wieku. Ostatecznie w 395 r. część prowincji illiryjskich została oddana władzy cesarza Wschodu- Arkadiusza. Powstały zatem 4 prefektury: 2 we wschodniej i 2 w zachodniej części państwa. Na czele prefektury stał praefectus praetorio jako cywilny zastępca cesarza. Prefektura dzieliła się na 12 diecezji, na których czele stali wikariusze. Podlegali oni zarządcom prefektur. Diecezje dzieliły się na prowincje, na ich czele stali namiestnicy prowincji. W system ten włączono także Italię.

6.Prawo municypalne

Szczególny rodzaj autonomii lokalnych społeczności stanowiły municypia czy kolonie. Municypia powstawały na bazie istniejących miast, z częściowym zachowaniem istniejących wcześniej, władz lokalnych. Natomiast kolonie były budowane od początku.

Od czasów Augusta rozróżnienie na kolonie i municypia ulega powolnemu zatarciu. Przyczyniły się do tego ustawy municypalne, wprowadzające prawie jednolitą organizacje municypiów wzorowaną na administracji republikańskiej. Do urzędników municypalnych zaliczano: duoviri lub quattuorviri iure dicundo, duoviri aediles i quaestores. Urzędnikami nadzwyczajnymi byli prefekci. Każde miast miało swój senat, składający się zazwyczaj ze stu członków określanych mianem decuriones. Na dekurionach spoczywały liczne obowiązki: troska o drogi publiczne, żywność, bezpieczeństwo lokalne, budynki publiczne itp.

Ustrój poszczególnych miast regulowany był na podstawie ustaw municypalnych. Najstarsza z nich była lex Julia municipalis. Ustawy municypalne zostały wyryte na kamieniu lub na tablicach z brązu.

Ordo decurionum

a)Ogólna charakterystyka dekurionów

Piastowanie urzędów publicznych miało charakter honorowy. Stąd też kandydaci na dekurionów musieli mieć odpowiednie przymioty. Dekurionem mogła zostać osoba wolno urodzona, posiadająca odpowiedni cenzus majątkowy, odpowiednią pozycję społeczna oraz określony wiek. Sytuacja urzędników w miastach prowincjalnych uległa stopniowemu pogorszeniu w okresie Sewerów. Wówczas bowiem prowadzone wojny zmusiły panujących do nakładania na społeczeństwo coraz większych obciążeń fiskalnych. Odpowiedzialnością za realizację tych zobowiązań obciążani byli głównie lokalni urzędnicy, zwłaszcza dekurioni. Musieli oni często pokrywać koszty związane z pełnionym urzędem z własnej kieszeni. Taka sytuacja sprawiła, ze ich ranga społeczna malała, a sam urząd nie stanowił przywileju, lecz obciążenie. Dochodziło do porzucania urzędów, wprowadzania sankcji zmuszających dekurionów do pozostawania na urzędach, ograniczania władzy jurysdykcyjnej urzędników cesarskich wobec urzędników municypalnych. Z tego powodu dopuszczono możliwość wyboru na wolne stanowiska dekurionów osoby nie posiadającej wymaganego statusu majątkowego.

b)Stanowienie prawa

Podstawowym zadaniem dekurionów było stanowienie prawa lokalnego w formie dekretów. Debata nad projektem dekretu odbywała się publicznie, a udział w dyskusji brali zarówno zwolennicy, jak i przeciwnicy tego projektu. Po przyjęciu dekretu przez zwykłą większość głosów, musiał on być zatwierdzony przez jednego z duowirów.

Głosy dekurionów były zbierane zgodnie z ich przynależnością do właściwego ordo, a następnie w zależności od liczby dzieci zrodzonych w iustum matrimonium. Dekurionowie posiadający obywatelstwo rzymskie, niezależnie od liczby posiadanych dzieci, zaliczani byli do grupy dekurionów posiadających najwięcej dzieci zrodzonych z legalnego małżeństwa.

Dekrety dekurionów były publikowane poprzez publiczne ich odczytanie. Obowiązek publicznego obwieszczenia tekstu dekretu należał do jednego z duowirów lub jego zastępcy w obecności dekurionów. Odczytanie dekretu następowało tego samego dnia, w którym został on zatwierdzony, gdyby jednak tego dnia nie został odczytany, należało to uczynić na początku najbliższego posiedzenia dekurionów. Następnie, po zatwierdzeniu go i publicznym obwieszczeniu, dekret w ciągu kolejnych 10 dni należało umieścić w archiwum municypalnym.

Wydawane dekrety dotyczyły takich kwestii jak: religia, organizacja administracji municypalnej, finanse, wybór niektórych urzędników municypalnych, przyznawanie odznaczeń i tytułów czy naturalizacja obcokrajowców. Prawo lokalne tworzone przez dekurionów nie mogło być sprzeczne z ustawami, plebiscytami, senatus consulta, edyktami, dekretami czy innymi konstytucjami cesarskimi.

c)Powołanie i odwołanie dekurionów

Dekurionowie byli wybierani przez cooptatio, czyli dobieranie. Zatem o wyborze danego kandydata na urząd dekuriona decydowali inni dekurionowie, aktualnie urzędujący. Kandydat na dekuriona musiał być obywatelem oraz legitymować się odpowiednim cenzusem majątkowym. Dekurionem można było również zostać niejako z urzędu. Takie prawo bowiem przysługiwało byłym urzędnikom municypalnym. Nie każdy jednak urzędnik automatycznie po zakończeniu urzędowania, stawał się dekurionem. Konieczny był tzw. lectio, czyli wybór dokonany przez dekurionów. Kandydat na dekuriona powinien ponadto być wolno urodzonym i być pełnoletni, tj. mieć 25 lat.

Z ordo decurionum można było zostać wydalonym za: kradzież, na podstawie skazania z actio depositi, actio socii, actio mandati, actio iniuria. Urzędu dekuriona nie mógł sprawować ten, kto był gladiatorem czy też wykonywał inny zawód infamujący. Również osoba skazana na podstawie venditio bonorum, czyli taka, która została zlicytowana, nie mogła piastować tego urzędu.

Magistratus

a)Duoviri iure dicundo

Duowirowie byli najwyższym organem wykonawczym w municypium. Urząd ten odpowiadał urzędowi konsula w Rzymie. Duowirowie byli wybierani spośród dekurionów na jeden rok. Odpowiedzialni byli za bieżące prowadzenie spraw publicznych. Mogli wziąć dwa razy w roku urlop, tj. w okresie żniw i winobrania. Przerwa ta nie mogła być częstsza niż dwa razy w roku, po 30 dni za każdym razem. Termin urlopu powinien być wcześniej uzgodniony z dekurionami. W tym okresie nie były rozstrzygane żadne sprawy publiczne, ani nie podejmowano żadnych decyzji. Okres urlopowy duowirów powinien być podany do wiadomości publicznej. W tych dniach duowirowie nie zwoływali zebrania dekurionów ani zgromadzeń ludowych, chyba że chodziło o podjecie decyzji w sprawie, w której podejmuje się decyzje również w Rzymie, pomimo okresu żniw i winobrania. W tym okresie nie rozstrzygano sporów, chyba że wszyscy, których dotyczył spór- wraz z sędzia- wyrazili na to zgodę.

Jednym z podstawowych zadań duowirów było sprawowanie pieczy nad dzierżawami publicznymi. W ramach tego uprawnienia duowirowie mieli prawo udzielania koncesji na dzierżawę podatków, prac publicznych lub innych usług, które musiały być wykonywane na rzecz mieszkańców municipium. Ten z duowirów, który udzielił koncesji, zobowiązany był do umieszczenia w archiwum municipium informacji o tym fakcie, o warunkach, na jakich udzielił koncesji, wysokości opłat za dzierżawę, o rodzajach gwarancji, jaki zostały ustanowione, o gruntach, jakie zostały wyznaczone w celu ustanowienia zabezpieczenia hipotecznego, i o obowiązkach, jakie zostały nałożone na koncesjonariusza. Ponadto informacje te powinny zostać podane do publicznej wiadomości poprzez umieszczenie ich w miejscu publicznym wyznaczonym przez dekurionów, tak, aby każdy mógł je przeczytać. Informacje te powinny znajdować się tam przez cały okres pełnienia funkcji przez udzielającego koncesji.

b)Aediles

Ustrój municypalny przewidywał dwóch edylów. Pierwsi edylowie byli mianowani zawsze przez cesarza na podstawie edyktu, następni zaś byli wyznaczani przez dwuowirów. Do ich kompetencji należało sprawowanie kontroli nad dostarczaniem produktów żywnościowych, sprawowanie pieczy nad budynkami sakralnymi, miejscami świętymi i kultem, murami miejskimi, drogami, dzielnicami, ściekami miejskimi, łaźniami miejskimi, targowiskami, systemem miar i wag oraz nad bezpieczeństwem publicznym. Zakres obowiązków edylów mógł zostać poszerzony przez dekurionów, którzy mogli im powierzyć nowe zadania do realizacji. Ponadto edylowie byli uprawnieni do mianowania sędziów jednostkowych i sądów kolegialnych- do rozstrzygania spraw o wartości nie wyższej niż 1000 sesterców, należących do kompetencji duowirów.

c)Questores

Pierwsi kwestorowie municipium mianowani byli na podstawie dekretu lub edyktu cesarza, następni natomiast byli mianowani zgodnie z przepisami ustawy municypalnej. Głównym zadaniem kwestorów była troska o skarbiec municypalny. Ponadto kwestorzy, za aprobatą duowirów, sprawowali pieczę nad kultem, publicznymi pracami i publiczna rozrywką. Ponadto mieli prawo pobierać podatki, dysponować środkami publicznymi, strzec ich i administrować nimi. Główne źródło dochodu do skarbca municypalnego stanowiły podatki- vegtigalia- pobierane od dzierżawców gruntów miejskich, od użytkowników pastwisk miejskich, kary nakładane przez magistratus i opłaty wnoszone przez wybranych urzędników. W wypełnianiu powierzonych zadań kwestorzy mogli posługiwać się niewolnikami publicznymi, należącymi do tegoż municipium.

d)Praefectus

Prefekci byli urzędnikami nadzwyczajnymi, ustanawianymi tylko w specyficznych przypadkach, zasadniczo w celu zastąpienia duowirów. Praefectus iure dicundo mianowany był przez pretora w celu bezpośredniego zarządzania niektórymi miastami italskimi. Praefectus Caesaris quinquennalis- był mianowany przez cesarza, najczęściej pochodził z rodziny cesarskiej, w celu reprezentowania go w urzędzie w danym municipium. Praefecti ex lege Petronia był wybierany przez dekurionów w celu zastąpienia najwyższych urzędników, którzy nie zostali wybrani na urząd z dniem 1 stycznia. W przypadku chwilowej nieobecności w municipium jednego z duowirów, urzędników mogli mianować praefecti municipio relicti. Osoba mająca pełnić funkcję praefecti municipio relicti musiała mieć ukończone 35 lat i być wybrana spośród dekurionów. Ponadto powinna złożyć przysięgę na Jowisza, boskiego Augusta i na bogów domowych. Mianowany prefekt, dopóki nie powrócił któryś z duowirów, miał te same uprawnienia co duowirowie, z wyjątkiem mianowania drugiego prefekta lub nadania obywatelstwa rzymskiego. Uprawnienia te należały wyłącznie do kompetencji duowirów. Prefekt nie mógł opuszczać municipium na dłużej niż jeden dzień.

e)Przysięga składana przez duowirów, edylów i kwestorów

Duowirowie, edylowie i prefekci po dokonanym wyborze lub po mianowaniu a przed objęciem urzędu, w ciągu 5 dni, powinni złożyć przysięgę na Jowisza, boskiego Augusta i innych cesarzy, że spoczywające na nich obowiązki zapisane w ustawie municypalnej oraz sprawy należące do dobra wspólnego municipium będą wypełniali uczciwie oraz że nie będą podejmowali działań podstępnych przeciwko prawu oraz dobru wspólnemu municipium. Na podstawie tej przysięgi byli oni zobowiązani do uniemożliwienia innym urzędnikom- magistratus podejmowania decyzji, wyrażania opinii czy wydawania wyroków niezgodnych z ustawą municypalną lub dobrem wspólnym mieszkańców tego municypium. W konsekwencji duowirom, edylom i kwestorom przysługiwało prawo veta wobec decyzji kolegi w urzędzie, gdy ten wydałby decyzję niewłaściwą lub z naruszeniem prawa. Nie można jednak było w tej samej sprawie wnosić więcej niż jeden sprzeciw.

Urzędnik, który nie złożył przysięgi, był karany karą grzywny, a pieniądze te przekazywane były do kasy municypalnej. Prawo oskarżenia urzędnika, który nie dopełnił obowiązku złożenia przysięgi posiadał każdy mieszkaniec municypium, nawet ten, który nie był obywatelem, lecz tylko mieszkańcem.

f)Konieczność złożenia zabezpieczenia przez ubiegających się o urzędy publiczne.

Kandydaci ubiegający się o urząd duowira, edyla lub kwestora w dniu zwołania zgromadzenia ludowego, a przed rozpoczęciem procedury głosowania, zobowiązani byli do złożenia zabezpieczenia w kasie municipium. Zabezpieczenie to stanowiło gwarancję bezpieczeństwa dla środków publicznych, którymi dany urzędnik miał dysponować w okresie pełnienia funkcji. Zabezpieczenie można było ustanowić również na nieruchomościach kandydata. Brak zabezpieczenia mógł skutkować tym, że prowadzący zgromadzenie nie uznał wyboru kandydata na urząd.

g)Pełnomocnicy municipium

Reprezentacja municipium w sprawach sądowych należała do kompetencji dekurionów. Mogli oni jednak to zadanie powierzyć któremuś z dekurionów lub też ustanowić legata. Istniała również możliwość ustanowienia pełnomocnika municipium do spraw procesowych. Prawo ustanowienia takiego pełnomocnika mieli dekurionowie. Jego zadaniem było podejmowanie czynności procesowych oraz występowanie z powództwami do sadów lub też reprezentowania municipium w procesach wytoczonych przeciwko miastu.

Ustanowienie pełnomocnika musiało być dokonane na podstawie uchwały dekurionów, podjętej większością głosów w obecności przynajmniej 2/3 z nich. Osoby ubiegające się o funkcję pełnomocnika musiały cieszyć się zaufaniem społecznym. Funkcja pełnomocnika była odpłatna.

h)Urzędnicy pomocniczy

W municypiach, oprócz magistratus maiores, istniał aparat administracyjny, czyli urząd wraz z tzw. średnim personelem. Do tej grupy urzędników zaliczano scribae, czyli pisarzy i apparitores, do których zaliczano pozostałych urzędników.

Scribae byli mianowani na podstawie uchwały dekurionów. Głównym ich zadaniem było czuwanie nad poprawnością redagowanych dokumentów i sprawozdań. Sprawowali też pieczę nad archiwum municypalnym. Przed objęciem funkcji zobowiązani byli do złożenia przysięgi.

Apparitores z kolei byli to pozostali urzędnicy, jak np. woźni.

Apparitores i scribae za swoja pracę otrzymywali wynagrodzenie.

Zadania publiczne

Pieczę nad realizacją zadań publicznych sprawowali duowirowie. Do zadań publicznych municipium zaliczano sprawy związane z budową lub przebudową ulic, dróg publicznych, oczyszczaniem rzek, fos czy kanalizacji. Ci, którzy zamieszkiwali w municipium lub tylko w jego granicach, bądź posiadali grunt, zobowiązani byli do świadczenia pracy przy budowlach obronnych. Świadczenie pracy na cele publiczne nie powinno przekraczać pięciu dni w roku na każdego municipes (obywatel municypium) lub incolae (mieszkaniec municypium) oraz na każdą parę wołów, znajdujących się w obrębie granic tego municipium. Obowiązek wykonywania robót publicznych dotyczył osób, które ukończyły 15, a nie ukończyły 60 lat.

Bezpośredni nadzór nad robotami publicznymi sprawowali edylowie oraz ci, którym powierzono te zadania na podstawie dekretu dekurionów.

W przypadku nieposłuszeństwa ze strony obywateli, tj. niestawienia się do robót publicznych- mimo wezwania- lub nieudostępnienia narzędzi, groziła kara grzywny.

Zgromadzenia ludowe- comitia

Obok dekurionów, organem kolegialnym municypiów były zgromadzenia ludowe. Zgromadzenia te odbywały się według podziału lokalnej społeczności na kurie, który dokonywany był przez duowirów. Jednym z głównych zadań zgromadzeń ludowych był wybór magistratus. Wyboru nowych magistratus dokonywano albo po upływie kadencji, albo w przypadku opróżnienia urzędu w trakcie kadencji. Procedura rozpoczynała się od ustalenia listy kandydatów podczas zgromadzenia ludowego. Po ustaleniu listy kandydatów odbywała się publiczna prezentacja, której dokonywał ten, kto posiadał prawo zwoływania zgromadzenia. Podczas tej prezentacji należało podać do publicznej wiadomości imiona i nazwiska kandydatów oraz ich kwalifikacje.

a)Prowadzący zgromadzenia ludowe

Wyborczym zgromadzeniom ludowym przewodniczył najstarszy wiekiem z urzędujących duowirów, a jeśliby zaistniała jakaś przeszkoda, uniemożliwiająca mu prowadzenie zgromadzenia ludowego, to obowiązek zwołania zgromadzenia i przewodniczenia spoczywał na drugim z nich. Głosowania odbywały się zgodnie z podziałem na kurie. Do głosowania służyły tabliczki. Ci, którzy zostali wybrani, obejmowali urząd na jeden rok. Natomiast w przypadku wyborów uzupełniających, wybrany pozostawał na urzędzie jedynie do końca kadencji.

b)Przebieg głosowania

Urzędnik mający prawo zwoływania zgromadzenia ludowego wzywał obywateli municypium do oddania głosu według kurii tak, aby na podstawie jednego wezwania zgłosiły się wszystkie kurie do głosowania, zaś każda osoba powinna mieć możliwość oddania głosu zapisanego oddzielnie na tabliczce. Głosowania były tajne. Przy każdej urnie wyborczej znajdowało się trzech mieszkańców z danego municipium, ale z różnych kurii, którzy czuwali nad prawidłowym przebiegiem głosowania. Osoby stojące przy urnie przed objęciem funkcji składały przysięgę zobowiązującą ich do uczciwości. Po wyborach mieli obowiązek złożyć z nich sprawozdanie.

W przypadku uzyskania równej liczby głosów przez poszczególnych kandydatów, decydującym kryterium o wyborze był stan cywilny kandydata, a więc to, czy był żonaty lub tylko zaręczony. Mężczyzna żonaty wyprzedzał zaręczonego, ten z kolei wyprzedzał zupełnie wolnego. Spośród kandydatów żonatych pierwszeństwo miał ten, który miał najwięcej dzieci. Do posiadanych dzieci zaliczano również te, które zmarły. Gdyby jednak zdarzyło się, że dwóch lub więcej kandydatów miało tę samą liczbę głosów, przy tych samych kwalifikacjach, o wyborze kandydata decydowało losowanie.

Finanse publiczne municipium

Odpowiedzialny za stan finansów publicznych był kwestor. Sprawował bezpośrednią pieczę nad kasą gminną.

a)Obowiązek rozliczenia się ze środków publicznych.

Ten, kto znajdował się w posiadaniu publicznych pieniędzy, jego dziedzic, a nawet ten, kto wszedł w ich posiadanie przypadkiem, powinien w ciągu kolejnych 30 dni rozliczyć się z nich wobec kasy gminnej. Ponadto osoba taka była zobowiązana w ciągu kolejnych 30 dni- licząc od dnia zakończenia zarządu finansami publicznymi czy wykonywania zadań publicznych- złożyć sprawozdanie dekurionom lub osobie, która na mocy dekretu dekurionów uchwalonego w obecności co najmniej 2/3 z nich, została przez nich wskazana. W przypadku zawinionej niemożności zwrócenia środków publicznych do kasy gminnej, osoba taka podlegała karze grzywny. Gdyby zaś pieniądze publiczne znalazły się w ręku osób trzecich, każdy obywatel municypium miał prawo wystąpienia z roszczeniem o zwrot tych środków do kasy publicznej.

b)Wydatki publiczne

Wydatki publiczne przeznaczone były przede wszystkim na utrzymanie urządzeń publicznych, takich jak drogi gminne, wiadukty, akwedukty, budynki publiczne. Wśród wydatków publicznych szczególne miejsce zajmowały wydatki na rzecz kultu, zabaw publicznych oraz na rzecz zorganizowania systemu darmowego żywienia dla najuboższych. Ilość środków, które powinny być wydatkowane na ten cel, ustalali duowirowie. Wielkość wydatków publicznych oraz sposób rozdysponowania tych środków musiał być przedłożony dekurionom. Następnie w tej sprawie dekurionowie podejmowali uchwałę zwykłą większością głosów.

Duowirowie byli zobowiązani do konsultowania z dekurionami decyzji dotyczących dystrybucji, podziału czy rozdzielania środków publicznych między mieszkańców- municipes. Ponadto duowirowie nie mogli samodzielnie dysponować, a zwłaszcza nie mogli sprzedawać dóbr municypalnych lub też w jakikolwiek inny sposób uszczuplać majątku municypium. Nie mogli również udzielać pożyczek z kasy municypium, bądź umarzać długów osobom zobowiązanym do wniesienia określonej należności pieniężnej na rzecz gminy. Propozycje takie mogły być jedynie wniesione przez duowirów na posiedzenie dekurionów, a decyzja mogła zapaść w obecności przynajmniej ¾ wszystkich dekurionów.

c)zaciągnięcie długu publicznego

Na realizację zadań publicznych municypium, istniała możliwość zaciągnięcia pożyczki publicznej od mieszkańców. Decyzję o zaciągnięciu pożyczki publicznej podejmowali dekurionowie na podstawie uchwały powziętej w obecności przynajmniej 1/3 z nich po uprzednim złożeniu przysięgi i głosowaniu per tabulam. W dekrecie tym ustalano również zasady spłaty. Stałą zasadą było coroczne spłacanie zaciągniętych zobowiązań. Zawieszenie spłat długu publicznego mogło mieć charakter wyjątkowy.

d)Kontrola nad finansami publicznymi

Kontrola nad finansami publicznymi należała przede wszystkim do dekurionów i duowirów. Jednak duowir, mający prawo zwoływania posiedzenia dekurionów, mógł zaproponować dekurionom osoby pełniące funkcje kontrolerów czy rewizorów, którzy mogli sprawować nadzór nad zarządem finansami publicznymi. Wybór takiej osoby dokonywał się na podstawie uchwały dekurionów, podjętej głosami co najmniej 2/3 wszystkich obecnych. Wybrana osoba była zobowiązana do złożenia przysięgi rzetelnego wykonywania swoich obowiązków.

Organizacja wymiaru sprawiedliwości

Organizacja wymiaru sprawiedliwości w municypiach opierała się na wzorach rzymskich. Podstawową cechą tego wymiaru sprawiedliwości było rozgraniczenie spraw podlegających organom lokalnym, najczęściej duowirom, od spraw zarezerwowanych dla namiestników prowincji, czyli Rzymowi. Organem sprawującym nadzór nad przebiegiem wymiaru sprawiedliwości byli duoviri iure dicundo, którzy wyznaczali sędziów dla poszczególnych procesów.

a)Zakres właściwości sądów municypalnych

Przed sądami municypalnymi mogły toczyć się wyłącznie sprawy prywatne, mające miejsce pomiędzy municipes lub incolae, mieszkającymi w danym municypium. Sąd danego municypium musiał być właściwy ze względu na przedmiot sporu, a więc rozstrzygać mógł tylko te sprawy, które wydarzyły się w granicach tego municypium, oraz ze względu na wartość przedmiotu sporu. Sądy municypalne rozstrzygały spory o mniejszej wartości ekonomicznej.

Przed sądem municypalnym nie mogły toczyć się sprawy mające rozstrzygać o czyjejś wolności lub niewoli, sprawy, których wartość przekraczała 1000 sesterców, sprawy, w których została uczyniona sponsio, sprawy karne związane z użyciem siły, sprawy wynikające ze spółki, sprawy dotyczące czynności fiducjarnych lub mandatu, jeżeli jednej ze stron stawiany był zarzut podstępu, sprawy dotyczące nadużyć przy umowie depozytu czy opieki. Ponadto wyłączenia dotyczyły spraw związanych z zarzutem podstępu, fałszu lub kradzieży wobec osoby wolnej lub niewolnika, gdy odpowiedzialność za ten czyn spadała na jego właściciela, spraw należących do iniuria popełnionej przez osobę wolną. Wyłączenie miało miejsce również wówczas, gdy godziły się na to obie strony procesu.

b)Kwalifikacje sędziów

Sędziowie, arbitrzy lub recuperatores byli wyznaczani przez duowirów iure dicundo. Wyboru dokonywano z listy sędziów znajdującej się w municypium. Tak wybrany sędzia mógł rozpocząć proces. W sprawach dotyczących sporów, powstałych na rynku, sędziego mógł wyznaczyć edyl.

W każdym municypium istniał album sędziów. Wyboru sędziów do albumu dokonywali duowirowie w ciągu 5 kolejnych dni, poczynając od dnia, w którym obejmowali urząd i zyskiwali władzę nad wymiarem sprawiedliwości. Sędziowie byli wybierani spośród dekurionów w liczbie ustalonej przez namiestnika prowincji. Wybrani na sędziów dekurionowie nie powinni w danym roku wykonywać innych zadań na rzecz wspólnoty. Na sędziów mogli być wybrani również municipes.

Kandydat na sędziego powinien mieć ukończone co najmniej 25 lat oraz posiadać odpowiedni majątek w wysokości nie mniejszej niż 5000 sesterców, przy czym nie musiał go posiadać osobiście. Majątek ten miał być gwarancją niezależności sędziego w wydawanych wyrokach. Ponadto kandydaci na sędziów powinni cieszyć się odpowiednim zdrowiem, tak aby choroba nie przeszkadzała im w prowadzeniu procesów. Dlatego też kandydat na sędziego nie powinien mieć więcej niż 60 lat. Kandydat na sędziego nie mógł jednocześnie ubiegać się o urząd edyla lub kwestora lub sprawować innych obowiązków publicznych.

Wybrani sędziowie zobowiązani byli do złożenia przysięgi w obecności przynajmniej 10 dekurionów, że będą rzetelnie wypełniali swoje obowiązki. Następnie duowirowie dzielili ich po równo na trzy kurie. Dopiero wtedy sędziowie ci byli uprawnieni do rozstrzygania w procesach prywatnych toczonych w municypium.

Tak przygotowany wykaz sędziów powinien być wywieszony w miejscu urzędowania duowirów. Z tej listy strony prowadzące spór miały prawo samodzielnego wyboru sędziego.

c)Zasady wyboru sędziego

Jeżeli miedzy dwiema osobami toczył się spór w ramach procesu prywatnego, dla którego należało ustanowić sędziego lub arbitra, zaś strony nie były zgodne co do wyboru osoby, wówczas duowir powinien zaproponować stronom procedurę odrzucenia najpierw kurii, a później poszczególnych sędziów. Jako pierwszy odrzucenia dokonywał ten, który procesował się o większą wartość.

W przypadku, gdyby jedna ze stron nie chciała zastosować procedury odrzucenia kurii, a później sędziów, sędzią lub arbitrem mógł zostać wybrany ten, który został wskazany przez stronę przeciwną spośród sędziów znajdujących się w wykazie lub nawet spośród mieszkańców. Taka osoba nie mogła jednak być duowirem, edylem czy kwestorem. Ponadto osoba taka nie mogła cierpieć na chorobę, która uniemożliwiałaby jej wykonywanie zadań należących do sędziego i nie mogła mieć więcej niż 65 lat. Osoba taka powinna wyrazić zgodę na przyjęcie rozstrzygnięcia tej sprawy.

d)Zawieszenie procesów

Duowir odpowiedzialny za wymiar sprawiedliwości powinien określić dni, w które można było toczyć procesy. Wykaz tych dni powinien być sporządzony na piśmie i umieszczony w miejscu, w którym sprawuje swój urząd przez większą część dnia, w taki sposób, aby każdy mógł go przeczytać. Zakaz prowadzenia procesów w dni zakazane nie był absolutny. Jeżeli bowiem sędzia, arbiter lub rekuperatorzy oraz strony godzili się na podejmowanie czynności procesowych w tych dniach, mogli ich dokonywać.

7. Prawo

Definicja prawa

Na określenie prawa Rzymianie stosowali określenia ius albo lex. Pierwsze z nich było szersze treściowo i oznaczało cały system prawa rzymskiego albo jego poszczególne części, np. prawo narodów, prawo cywilne. Natomiast za pomocą terminu lex okreslano konkretne normy prawne, np. uchwalone przez zgromadzenie ludowe lub wydane przez cesarza. Pojęcie fas oznaczało prawo religijne, prawo boskie. Przeciwstawieniem pojęcia ius była iniuria, a wiec postępowanie niezgodne z prawem czy też działanie bezprawne, natomiast przeciwstawieniem fas było nefas, czyli postępowanie świętokradcze, naruszające normy prawa religijnego.

Prawnicy rzymscy uważali, ze pojecie prawa jest samo przez się zrozumiałe i jako takie nie wymaga definiowania. Jednak dla potrzeb dydaktycznych takie definicje tworzono.

Definicja prawa według Celsusa brzmi: Prawem nazywamy sztukę czynienia tego co dobre i słuszne. Według Celsusa zatem prawo jest regułą zachowania się jednostki zgodnie z systemem wartości moralnych, zwłaszcza dobrem i sprawiedliwością.

Z kolei prawnik Ulpian upatruje źródła prawa w pojęciu sprawiedliwości. Mianowicie mówi, że: Sprawiedliwością nazywamy niezmienną wolę przestrzegania wszystkich praw człowieka. Człowiek sprawiedliwy żyje uczciwie, nikomu nie szkodzi oraz respektuje prawa innych.

Papinian mówi, że ustawa jest to reguła powszechnie obowiązująca i akceptowana przez powszechne przyzwolenie. Potwierdzenie tego poglądu znajdujemy u Ulpiana, który pisał, że prawa nie stanowi się dla pojedynczych osób, lecz dla ogółu społeczeństwa. Normy prawne mają zatem charakter generalny lub abstrakcyjny. Nie każdy jednak przejaw działalności władzy ustawodawczej należy odczytywać jako akt stanowienia prawa.

Rzymianie przykładali wagę do właściwego rozumienia przepisów prawnych. Instrumentem pomocnym do realizacji tego zamiaru była interpretacja prawa.

Prawo naturalne a prawo pozytywne

Prawo powinno być dostosowane do formy ustrojowej. Norm prawnych nie powinno się ograniczać wyłącznie do prawa pisanego, bowiem wypływają one również z prawa zwyczajowego, które jest odbiciem prawa naturalnego. Normy prawne tworzą system prawa. Już Cyceron zauważył, że system prawa powinien być spójny. Gwarancją takiej spójności jest według Arpinaty ścisłe powiązanie prawa stanowionego z prawem przyrodzonym.

W prawie naturalnym odzwierciedla się najwyższy rozum, tzn. można powiedzieć najdoskonalsza logika, która nakazuje czynić dobrze a unikać złych postępków. Cyceron zauważa, że to prawo naturalne, choć jest wspólne wszystkim ludziom, to jednak przez poszczególnych ludzi może być różnie odbierane. Grecy uważali, że prawo naturalne nakazuje przede wszystkim oddać każdemu, co mu się słusznie należy, a wiec istotą prawa naturalnego jest słuszność, natomiast w prawie rzymskim chodzi o właściwe wybieranie norm prawa naturalnego.

Prawo stanowione jednak jest domeną właściwą wyłącznie człowiekowi, z tej racji, że tylko człowiek posiada rozum, dzięki któremu jest on w stanie odkryć prawdy odwieczne, którymi rządzi się samoistnie natura.

Odkrywanie praw natury i budowanie w oparciu o nie systemu prawa pozytywnego daje możliwość budowania przez człowieka społeczności. Jednostki żyjące w niej są powiązane ze sobą więzami prawa.

Cyceron mówi, że prawo jest wspólne dla wszystkich ludzi, niezależnie od obywatelstwa. Stad też wszyscy złoczyńcy, po popełnionej zbrodni odczuwają ból i cierpienie nie z powodu grożących im kar, lecz z powodu wyrzutów sumienia. Sama kara ustanawiana przez człowieka nie jest w stanie powstrzymać złoczyńców od niegodziwego działania.

Ważnym elementem powiązania prawa pozytywnego z naturalnym jest pytanie o jakość prawa stanowionego. Cyceron uważa, że nierozsądkiem byłoby uważać, że prawo stanowione na zgromadzeniach ludowych jest zawsze sprawiedliwe. Stad nie można utożsamiać sprawiedliwości z uległością wobec prawa pozytywnego, bowiem wielu mogłoby dokonywać wyboru norm prawnych, które im odpowiadają, w tym złych, a innymi wzgardzić także dobrymi. Dlatego też sprawiedliwość musi mieć swoje źródło w prawie naturalnym.

Sprawiedliwość, ustanowiona przez prawy rozum naturalny, tworzy ponadczasowe normy postępowania i pozwala na rozróżnianie prawa dobrego od złego. Zatem sam człowiek własnym rozumem nie jest w stanie do końca poznać ani sprawiedliwości, ani prawa naturalnego. Taki stan rzeczy wynika z faktu, ze rozum ludzki poddawany jest zmysłom i namiętnościom.

Cyceron uważa, że prawo naturalne, niezależnie, czy zostało ono spisane, powinno być pożądane przez każdego człowieka i to nie w oczekiwaniu na pochwałę lub nagrodę, ale ze względu na nie same. Człowiek postępujący według norm prawa naturalnego i wynikającej z niego sprawiedliwości jest człowiekiem prawym, zachowującym normy prawne ze względu na nie same. Zaliczany jest on do osób kierujących się w swoim życiu cnotami. Zaś człowiek cnotliwy unika rozgłosu i pochwały z racji przestrzegania prawa, bowiem gdyby prawa przestrzegał jedynie z lęku przed hańbą lub sądami, nie byłby człowiekiem cnotliwym.

Prawo pozytywne

Według Cycerona prawo pozytywne zostało wynalezione w celu zapewnienia ludziom bezpieczeństwa, a państwu pomyślności. Prawo stanowione jest swego rodzaju sztuką polegającą na wybieraniu tego, co sprawiedliwe i słuszne od tego, co jest dla człowieka zgubne.

Prawo stanowione powinno obowiązywać wszystkich obywateli, a zatem nie powinno zawierać przywilejów dla jakichkolwiek grup społecznych czy pojedynczych osób.

Prawo pozytywne reguluje różne dziedziny życia człowieka, życia społecznego czy państwowego. Najstarszym działem prawa pozytywnego jest prawo sakralne.

Sprawiedliwość

Sprawiedliwość sprawia, że ludzie stają się prawi, tzn. nie szkodzą sobie nawzajem, chyba że ktoś byłby do tego zmuszony przez wyrządzoną krzywdę. Sprawiedliwość powoduje, że ludzie szanują również zasady własności. Rzeczy wspólne traktują tak jak wspólne, a rzeczy prywatne pozostawiają do wyłącznej dyspozycji właściciela.

Podstawą sprawiedliwości jest rzetelność, to jest stałość i prawość w przyrzeczeniach i umowach. Działania przeciwne są niesprawiedliwością, która może mieć dwojakie źródło, mianowicie w celowym, zamierzonym działaniu sprawcy lub w zaniechaniu działania, do którego był zobowiązany. Nieprawość powoduje u człowieka różnego rodzaju żądze. Największa z nich, według Cycerona, to żądza bogactwa, a w dalszej kolejności żądza władzy i zaszczytów.

Niesprawiedliwość wywołana zaniechaniem działania ma różne przyczyny. Może to być chęć zachowania przyjaźni, czy też niechęć brania na siebie kosztów lub trudów. Przyczyną niesprawiedliwości może być również opieszałość, gnuśność, lenistwo lub inne subiektywne powody.

Szczególnym rodzajem niesprawiedliwości jest zaniechanie działania dobrowolnego, inaczej mówiąc obowiązki wykonywane są tylko pod przymusem.

Niesprawiedliwością nie jest natomiast niedotrzymanie umów, których nie można było wypełnić z przyczyn niezależnych od działającego lub też były one zawarte z naruszeniem prawa, np. pod przymusem czy podstępem. Takich umów można nie dotrzymać i nie jest to przejaw niesprawiedliwości.

Zasady sprawiedliwości należy przestrzegać również w prawie międzynarodowym. Oznacza to, że państwo zobowiązane jest do zachowania zawartych umów, a zwłaszcza reguł wojny. Cyceron uważał, że wojna powinna być ostatecznością, mianowicie jest usprawiedliwiona wówczas, gdy zawiodły mediacje i nie da się przywrócić pokoju w inny sposób.

Pojęcie prawa rzymskiego

Przez pojęcie prawo rzymskie rozumie się przede wszystkim system prawa obowiązujący w Starożytnym Rzymie, tj. od jego początków do końca panowania Justyniana.

Pojęcie prawo rzymskie może oznaczać dyscyplinę prawno- naukową oraz przedmiot wykładany na wydziałach prawa. Nauczanie prawa rzymskiego zostało zapoczątkowane już w Starożytnym Rzymie, jako prawa obowiązującego.

Charakterystyka prawa

Najbardziej charakterystyczną cechą prawa rzymskiego jest jego kauzalność. Przez większą część historii antycznego Rzymu regulacje prawne były stanowione przez różne organy ustawodawcze ze względu na doraźna potrzebę, wymagającą prawnego rozstrzygnięcia, i stad przyjęło się mówić o kazuistyce prawa rzymskiego. Kazuistyczny charakter prawa rzymskiego uwidacznia się w fakcie, że często inicjatywa ustawodawcza podejmowana była nie tylko ze względu na konkretny przypadek, ale również dla rozstrzygnięcia tylko tego przypadku. Konsekwencją kazuistyki był brak przejrzystości i spójności prawa rzymskiego.

Wpływ filozofii greckiej sprawił, iż prawnicy sami zaczęli systematyzować dotychczasowe prawo i definiować pojęcia, istotne dla całego systemu. Niewątpliwie przyczyniło się to do zwiększenia przejrzystości prawa.

W zakresie ustaw uchwalanych na zgromadzeniach ludowych wypracowano pewne mechanizmy porządkowania systemu prawnego. Podstawowym mechanizmem była abrogacja, czyli uchylenie dawnego aktu prawnego po wydaniu nowego. Abrogacja była jednak aktem wyjątkowym i rzadko stosowanym. Abrogacja mogła dotyczyć całego aktu prawnego albo jego części, wówczas mówiło się o subrogacji.

W przypadku konstytucji cesarskich wprowadzenie nowej konstytucji uchylało wcześniejszą.

Podział prawa rzymskiego

Istnieje kilka podziałów prawa rzymskiego. Najbardziej ogólne to podział prawa na publiczne i prywatne. Prawo prywatne zawiera normy prawne regulujące stosunki między obywatelami, prawo publiczne natomiast zawiera normy ustrojowe państwa. Do prawa publicznego zaliczano prawo sakralne, prawo kapłańskie i prawo dotyczące urzędów i urzędników. Na prawo prywatne z kolei składają się normy prawne pochodzące z prawa naturalnego, prawa narodów lub prawa cywilnego.

Prawem naturalnym Ulpian nazywa reguły zachowania wspólne wszystkim bytom ożywionym, w tym i człowiekowi.

Prawo natury charakteryzuje się tym, że jego normy prawne stosowane są przez wszystkie narody, a wiec można spotkać je w różnych systemach prawnych.

Prawo cywilne było właściwe wyłącznie dla obywateli rzymskich. Do niego należały te normy, które nie były zaliczane ani do prawa naturalnego, ani do prawa narodów.

Systematyzacja prawa rzymskiego

Najbardziej znanym podziałem systematyzującym prawo rzymskie był podział prawa przekazany przez Gajusa. Według niego prawo odnosi się albo do osób, albo do rzeczy, albo do postępowań lub powództw.

Prawo dotyczące osób zawiera normy prawne określające przede wszystkim sytuację prawną człowieka. Określa ono, kogo można uważać za wolnego, a kogo za niewolnika. Prawo dotyczące osób reguluje również sposoby wyzwalania niewolników, określa sposoby nabycia obywatelstwa, zasady podległości władzy ojcowskiej, legitymację dzieci, zasady pokrewieństwa i powinowactwa, zasady zawierania małżeństw, przeprowadzania rozwodów, sporządzenia testamentu, zakres władzy ojcowskiej i władzy męża nad żoną, zasady opieki nad nieletnimi, kobietami i cudzoziemcami. Prawo dotyczące osób znajdowało się w pierwszej księdze Instytucji.

Prawo dotyczące rzeczy obejmowało drugą i trzecią księgę Instytucji. Ta część prawa obejmowała prawo rzeczowe i zobowiązania. Znalazło się tam wyjaśnienie takich pojęć jak rzecz, prawo własności, posiadanie, prawa rzeczowe, zobowiązanie, kontrakty, delikty, odpowiedzialność kontraktowa i deliktowa i inne.

W ostatniej księdze Instytucji była mowa o prawie procesowym, o skargach. W tej części podane zostały formuły procesowe, zasady ich wytaczania i wiele innych procesowych problemów.

Oprócz Gajusowskiej systematyki prawa istniała jeszcze systematyka edyktalna, wprowadzona w edykcie pretora. Edykt pretora zawierał różnego rodzaju postanowienia administracyjne czy porządkowe. Najważniejszą jednak część stanowiły przepisy prawne. Przepisy prawne były podzielone na cztery części. W pierwszej znalazły się przepisy dotyczące okresu przedprocesowego, a więc były tam przepisy dotyczące praw poszczególnych stron. W drugiej części znalazły się przepisy regulujące postępowanie procesowe przed wydaniem wyroku. W trzeciej części była mowa o środkach procesowych, które można było wnieść w trakcie procesu, w szczególności zarzuty procesowe. Część czwarta natomiast odnosiła się do postępowania egzekucyjnego.

Periodyzacja historii prawa rzymskiego

Przyjmuje się podział prawa rzymskiego na trzy okresy: prawo rzymskie przedklasyczne, klasyczne i poklasyczne.

a)Rzymskie prawo przedklasyczne

Prawo rzymskie przedklasyczne należy umieścić pomiędzy początkami Rzymu a końcem republiki, ok. 30 roku przed Chrystusem. Było powiązane z gospodarką rolno- towarową. Okres ten należy podzielić jeszcze na dwa podokresy. Pierwszy podokres to wojny punickie, czyli III wiek. W tym pierwszym podokresie gospodarka była dość prosta, niewymagająca zbyt skomplikowanych rozwiązań prawnych. Najważniejszą potrzebą było zapewnienie bezpieczeństwa prawnego.

Momentem przełomowym dla rozwoju prawa rzymskiego w tym pierwszym okresie były wojny punickie, które toczyły się w III wieku przed Chrystusem. Wojny te doprowadziły nie tylko do rozszerzenia granic panowania Rzymu czy wzrostu demograficznego, ale również do wzrostu gospodarczego. Rzym stał się centrum handlowym i finansowym. Konieczne zatem było nowe prawo, dostosowane do wymogów ekonomicznych. Zaczęto stopniowo odrzucać koncepcję powiązania systemu prawa świeckiego z prawem sakralnym.

b)Rzymskie prawo klasyczne

Okres prawa rzymskiego klasycznego, który trwał od początków pryncypatu do końca epoki Sewerów, charakteryzował się wysokim rozwojem myśli prawniczej. W tym okresie istniały cztery główne źródła tworzące prawo, tj. pretor, senat, cesarz i prawnicy.

Wysoki poziom prawa był niewątpliwie efektem jego dobrej znajomości przez organy stosujące prawo, zwłaszcza przez sądy. Już na początku okresu klasycznego powstawały szkoły prawa. Dla potrzeb dydaktyki pisano podręczniki prawa zwane Instytucjami.

c)Rzymskie prawo poklasyczne

Okres poklasyczny charakteryzował się przede wszystkim znacznym obniżeniem poziomu znajomości prawa przez organy stosujące prawo, zwłaszcza przez sądy. Dlatego prawo to zwane jest również wulgarnym, czyli pospolitym, dostosowanym do poziomu przeciętnego obywatela. Przyczyn takiego stanu rzeczy było wiele. Najważniejsza z nich to nadanie przez Karakallę w 212 r. obywatelstwa wszystkim mieszkańcom imperium. Konsekwencja tego edyktu było obowiązkowe stosowanie prawa rzymskiego przez wszystkich mieszkańców, nawet tych, którzy mieszkali w odległych prowincjach. Inna przyczyną były naleciałości, a mianowicie ludy mieszkające w odległych prowincjach, które dalej stosowały swoje prawo, dostosowując je nieco do prawa rzymskiego.

d)Prawo justyniańskie

Nową epoka w okresie prawa poklasycznego było panowanie Justyniana, który postanowił przywrócić prawu rzymskiemu jego klasyczna postać. W tym celu powołał komisję złożoną z najwybitniejszych profesorów prawa oraz z prawników praktyków. Komisja miała skodyfikować prawo cesarskie oraz zebrać w jedną całość dzieła jurysprudencji. Owocem pracy tej komisji w latach 527- 534 były: Instytucje Justyniańskie, podręcznik do prawa, Digesta, zbiór pisma prawników, Kodeks Justyniański, zbiór konstytucji od Hadriana do Justyniana, i Nowele- zbiór konstytucji justyniańskich, które ukazały się po 534 r.

8. Źródła prawa rzymskiego

Źródła poznania

Źródła prawa dzieli się na źródła poznania prawa i źródła powstawania prawa. Głównym źródłem poznania prawa rzymskiego są źródła pisane, tak prawnicze, jak i literackie. Wśród źródeł prawniczych należy na pierwszym miejscu wymienić kodyfikację Justyniańską, składającą się z Instytucji, Digestów, Kodeksu i Nowel. Ponadto są to: Instytucje Gajusa, Kodeks Teodozjański, Nowele Teodozjańskie. Szczególnym źródłem poznania prawa rzymskiego są zbiory prawa tworzone od IV wieku po Chrystusie.

Prawo rzymskie może być poznawane również z inskrypcji.

Źródłem poznania prawa rzymskiego są też papirusy, zawierające opisy czynności prawnych czy teksty prawne.

Źródła stanowiące prawo

Źródła stanowienia prawa mówią o organach stanowiących prawo oraz o formach stanowienia prawa.

Najstarszym organem stanowiącym prawo były zgromadzenia kurialne, które uchwalały ustawy. Na początku republiki pojawiły się nowe organy stanowiące prawo, a byli nimi pretorzy czy konsulowie oraz cenzorzy, mający prawo wydawania edyktów. Następnie uprawnienia ustawodawcze zdobyły nowe zgromadzenia ludowe, jak zgromadzenia centurialne i trybusowe. Obok zgromadzeń ludowych prawo tworzyły również zgromadzenia plebejskie. Koniec działalności zgromadzeń ludowych i plebejskich przypada na koniec republiki wraz z kryzysem ustroju republikańskiego. Uprawnienia ustawodawcze przeszły tym samym na senat. Ustawodawcza działalność senatu została znacząco ograniczona dopiero za czasów Sewerów. Wraz z nastaniem pryncypatu uprawnienia legislacyjne nabył sam cesarz, wydający konstytucje. Jednocześnie w połowie II wieku po Chrystusie Hadrian kazał skodyfikować edykt pretorski, kończąc tym samym działalność prawotwórczą pretorów. W okresie poklasycznym właściwie jedynym źródłem stanowienia prawa pozostał cesarz wraz ze swoją kancelarią.

Ustawy- leges

Projekt ustawy przygotowywany był przez urzędnika posiadającego uprawnienie zwoływania zgromadzenia ludowego lub przez jego consilium. Możliwa była również inicjatywa obywatelska, czyli grupa obywateli uprawnionych do brania udziału w zgromadzeniach ludowych przygotowywała taki projekt, który był następnie przedstawiany na comitia przez przewodniczącego zgromadzenia. Ustawy uchwalane na zgromadzeniach ludowych zwane były lex rogata, a ustawy - polecenia wydawane przez magistratus w ramach swojego imperium- lex data.

Ustawa była nazywana imieniem urzędnika, który przewodniczył zgromadzeniu. W tytule ustawy znajdowała się ponadto data i miejsce wydania oraz rodzaj zgromadzenia ludowego. Następnie była część zasadnicza ustawy, czyli część zawierająca treści normatywne. W końcowej części mogła znajdować się sankcja. Nie była to jednak obowiązkowa część ustawy, stad ustawy dzieliły się na doskonałe, to jest takie, które przewidywały również sankcję nieważności działania sprzecznego z dyspozycją normy prawnej, ustawy mniej doskonałe- to jest takie, które zawierały sankcję, ale czynności dokonane wbrew postanowieniom ustawy były ważne. Były też ustawy niedoskonałe, to jest takie, które nie posiadały żadnej sankcji. Sankcje skierowane były przede wszystkim do adresata normy prawnej, który był określany najczęściej abstrakcyjnie.

Każdy projekt ustawy musiał być podany do wiadomości publicznej, przed zgromadzeniem, na którym miano głosować nad jego przyjęciem lub odrzuceniem. W przypadku odrzucenia projektu podczas głosowania, magistratus nie mógł po raz drugi wystąpić z tym samym projektem w czasie swojego urzędowania.

Przyjęcie ustawy przez zgromadzenie ludowe powodowało natychmiastowe jej wejście w życie. Tekst ustawy był najczęściej wyryty na tablicach z brązu, które następnie były umieszczane w widocznym miejscu, tak aby każdy obywatel mógł zapoznać się z jej treścią.

Prawo pretorskie

Podstawowym elementem władzy ustawodawczej pretora był edykt. Każdy nowo wybrany pretor wydawał edykt. W oparciu o edykt pretorski powstało wewnątrz systemu prawa rzymskiego tzw. prawo pretorskie.

Działalność prawotwórcza pretorów została przerwana za panowania Hadriana.

Według Papiniana : Prawem pretorskim nazywamy te normy prawne, które zostały wydane przez pretora w celu wspomagania lub uzupełniania lub poprawiania prawa cywilnego, co jest rzeczą niezwykle pożyteczną dla wszystkich. Z tego wynika obszar zainteresowania pretora, mianowicie jest to prawo cywilne, a właściwie dynamicznie zmieniające się stosunki społeczne, które wymagają ochrony prawnej.

W sytuacji, gdy prawo cywilne nie przewidywało ochrony prawnej, pretor decydował o tym, czy dla danego przypadku stworzyć nową skargę. W tym przypadku dokonywał uzupełnienia dawnego prawa. Gdy zaś prawo cywilne chroniło dany stosunek społeczny, ale w stopniu niewystarczającym, pretor mógł wprowadzić dodatkowe sankcje wzmacniające dawne prawo cywilne. Mogło jednak się zdarzyć tak, że dotychczasowa ochrona prawna była już niewystarczająca, w takim przypadku pretor dokonywał skorygowania prawa cywilnego.

Uchwały senatu

Uprawnienia ustawodawcze senat nabył pod koniec republiki w obliczu powolnego zaniku zgromadzeń ludowych. Senat stał się w ten sposób organem reprezentującym interesy społeczeństwa.

Ustawy uchwalane przez senat nazywane były senatus consulta. Senatus consulta były proponowane przez jednego z senatorów, którego imieniem później taką ustawę nazywano. Ustawa zawierała również datę wydania. Część zawierająca postanowienia nazywała się dyspozycje. Na końcu mogły znajdować się sankcje.

Działalność prawotwórcza senatu trwała od pierwszych lat pryncypatu do końca II wieku po Chrystusie.

Senatus consulta regulowały sprawy z zakresu prawa prywatnego i publicznego. Koniec władzy

Koniec władzy ustawodawczej senatu powiązany był z rosnącą centralizacją administracji państwowej i skupianiu całej władzy, w tym i ustawodawczej, w ręku cesarza.

Jurysprudencja

Największy wkład w rozwój prawa rzymskiego wnieśli prawnicy rzymscy- prudentes. Ich działalność można podzielić na kilka okresów. Najstarsza z nich była jurysprudencja kapłańska. Następnie byli prawnicy przedklasyczni. Szczytowy rozwój jurysprudencji przypada na okres klasyczny prawa rzymskiego. Nowy styl pracy prawników datuje się na okres poklasyczny.

Pierwszymi prawnikami byli kapłani, zajmujący się prawem sakralnym. W tym okresie prawo sakralne było wewnętrznie połączone z prawem publicznym.

Z czasem jurysprudencja kapłańska zaczęła się coraz bardziej interesować regulowaniem stosunków społecznych o charakterze świeckim. Kapłani znali kalendarz sądowy, formuły procesowe oraz technikę ich konstruowania. Tworzone przez nich prawo prywatne było wyrażane przy pomocy słownictwa i technik legislacyjnych właściwych dla prawa sakralnego.

Większe zainteresowanie prawników kwestiami prawa prywatnego pojawiło się po okresie wojen punickich, co wiązało się z dynamicznym rozwojem gospodarczym.

Prawnicy z tego drugiego okresu prowadzili przede wszystkim działalność praktyczną. Udzielali m.in. porad, w jaki sposób należy dokonać czynności prawnej, aby rodziła skutki prawne, czy też jak należy ocenić daną sytuację z punktu widzenia przepisów prawnych oraz jakie środki procesowe należy w danym przypadku przedsięwziąć. Ponadto prawnicy ci zajmowali się również praktycznym układaniem treści czynności prawnych, np. kontraktu, lub też zajmowali się układaniem formuł procesowych.

Największy rozkwit działalności prawników nastąpił w tzw. okresie klasycznym. Jego przyczyną była wysoko rozwinięta ekonomia przy jednoczesnym szerokim dostępie do wiedzy prawniczej. Prawnicy tego okresu nie ograniczali się do praktyki czy pisania dzieł naukowych, ale również zajęli miejsca w najwyższych gremiach w państwie, czy też pełnili najwyższe funkcje państwowe. Tym samym nie tylko tworzyli prawo poprzez swoje dzieła, ale również mieli wpływ na jego tworzenie przez inne organy. Prawnicy stali się członkami consilium cesarskiego, członkami senatu, pracowali w kancelarii cesarskiej. Prawnicy ci pełnili również najwyższe urzędy w państwie, jak np. urząd pretora pretorianów.

Prawnicy okresu klasycznego nadal zajmowali się działalnością praktyczną, a w szczególności udzielali odpowiedzi na pytania dotyczące czynności prawnych czy procesowych. Opinie wyrażane przez prawników nabrały mocy prawa.

Podjęli się oni również wielkiej działalności pisarskiej, dzięki której znacząco przyczynili się do rozwoju prawa rzymskiego.

Okres poklasyczny jurysprudencji rzymskiej zaczyna się po epoce Sewerów. Cechą charakterystyczną dla działalności prawników tego okresu jest zwrócenie się do praktyki, a odejście od rozwijania teoretycznych rozstrzygnięć. Prawnicy albo zajmowali się karierą urzędniczą w strukturach administracji cesarskiej, w szczególności zasiadali w konsystorzu, doradczym ciele cesarza, albo w kancelarii, tworząc projekty konstytucji czy decyzji cesarskich, albo prowadzili działalność adwokacką.

Prawo staje się samodzielną dyscyplina nauczania. W okresie tym powstają pierwsze szkoły prawa zorganizowane na wzór dzisiejszych uniwersytetów. Pomimo istnienia szkół prawa, nie zawsze przykładano wagę do rzetelnego opanowania materiału przez przyszłych prawników. Dopiero na Wschodzie od 460 r. został wprowadzony obowiązek ukończenia studiów prawniczych przez adwokatów.

Konstytucje

Prawo cesarzy do stanowienia prawa miało swoje źródło w nabytej władzy wydawania edyktów. Działalność ustawodawczą cesarza datuje się od czasów Augusta.

W kancelarii cesarskiej wytworzyły się cztery formy konstytucji: reskrypty, edykty, dekrety i mandaty.

a)Reskrypty

Reskrypty były najstarszą formą konstytucji cesarskich i wydawane były na prośbę osób publicznych lub prywatnych w celu rozstrzygnięcia konkretnego stanu prawnego lub faktycznego. Reskrypty mogły być kierowane przez cesarza do zarządców prowincji lub innych urzędników. W tych przypadkach najczęściej chodziło o rozstrzygniecie kwestii z zakresu prawa publicznego bądź administracyjnego. Natomiast prośby od osób prywatnych a także sędziów najczęściej dotyczyły kwestii prawa prywatnego, od których rozstrzygnięcia zależał wyrok. Na bazie odpowiedzi na zapytania kierowane przez osoby prywatne lub przez sędziów do cesarza powstał tzw. proces reskryptowy.

Rozstrzygnięcia w reskryptach miały charakter jednostkowy, zatem nie dawały podstawy do ich stosowania w innych przypadkach. Z biegiem czasu wytworzyła się jednak praktyka przeciwna, a mianowicie reskrypty zaczęły nabierać charakteru norm generalnych. W wyniku nadużyć, częstego fałszowania reskryptów, cesarz Konstantyn zakazał stosowania ich do celów procesowych i zaniechał ich wydawania.

b)Edykty

Edykty były wydawane przez cesarza na podstawie przysługującego mu prawa ich wydawania- ius edicendi. Edykty były adresowane do całego społeczeństwa lub do jego poszczególnych grup. Dotyczyły zasadniczo spraw z zakresu prawa publicznego. Były wystawiane na widok publiczny, aby społeczeństwo mogło się z nimi zapoznać.

c)Mandaty

Mandaty były skierowane do wysokich urzędników prowincjonalnych. Zawierały wskazówki, a tym samym określały zakres i treść władzy przysługującej tym urzędnikom. Mandaty były zatem wewnętrznymi aktami prawnymi administracji cesarskiej.

d)Dekrety

Dekrety zawierały wyroki sądowe wydane przez cesarza czy to w pierwszej, czy w drugiej instancji. W swoich rozstrzygnięciach cesarz nie był związany dotychczasowym prawem i dlatego w dekretach można było stosować inne rozwiązania prawne, wpływając tym samym na rozwój prawa.

9. Finanse publiczne

System finansowy Rzymu jako państwa- miasta

W pierwotnym systemie finansowym państwa- miasta, opartym na wspólnym interesie obywateli, wpływy z dóbr państwowych stanowiły główne źródło dochodu. W systemie podatkowym istniały dwie zasady: a) unikano nakładania podatków na obywateli; b) czyniono to jedynie w momentach wyjątkowych i proporcjonalnie do posiadanego majątku w celu zaspokojenia nadzwyczajnych potrzeb publicznych.

Zastosowanie podziału plemiennego jako podstawy systemu ekonomicznego wspólnoty był dobrym rozwiązaniem, gdyż finanse publiczne opierały się na dochodach z majątku państwowego. Obowiązki ekonomiczne wspólnoty wobec państwa były regulowane w oparciu o dochody uzyskiwane z tytułu użytkowania terenów publicznych, opłat za pastwiska, dziesięciny z ogrodów, ceł portowych, łupów wojennych, które w zasadzie pokrywały koszty utrzymania armii.

Odprowadzanie przez prywatnych obywateli pewnych sum do kasy wspólnoty nie było traktowane jako podatek, lecz antycypacja tego, co wspólnota potrzebowałaby, gdyby zaistniała nagła konieczność, a co mogłoby okazać się niemożliwe do uzyskania np. w chwili zagrożenia. Udziały te mogłyby być potem zwracane jeśli zostałoby to uznane za stosowne lub byłoby to możliwe.

Około roku 406 przed Chrystusem zdjęto z okręgów (plemion) obowiązek płacenia żołdu i przeniesiono go na kasę publiczną, co znacznie ja obciążyło.

Obowiązek płacenia podatków na terytoriach poza Italią

Wielkie zdobycze terytorialne w basenie Morza Śródziemnego spowodowały, że obciążenia podatkowe zostały przeniesione z obywateli na ludy podbitych terytoriów. Prowincje zmuszone były do płacenia regularnych podatków w celu utrzymania wojska i prowadzenia wojen. Terytorium prowincji uważane było za rzymską własność publiczną. Łupy wojenne oraz podatki, wraz z dochodami, pozwoliły zrezygnować z pobierania podatków od obywateli.

Zmiany terytorialne umożliwiły również przeniesienie wszelkich obciążeń finansowych na ludność podporządkowanych sobie państw.

Administracja finansowa w prowincjach senatorskich powierzona została kwestorom, a w imperialnych- prokuratorom. W prowincjach imperialnych, dla dwóch podatków tributum capitis i tributum soli (pierwszy płacony w jednakowej mierze przez każdego mieszkańca, drugi przez posiadaczy ziemskich i zróżnicowany w zależności od żyzności gleby i rodzaju upraw), wprowadzono też zasadę ściągania bezpośredniego. Wkrótce system ten rozciągnięto również na pozostałe rodzaje opłat, głównie na cła.

System administracji finansowej w okresie pryncypatu

August wprowadzając na terenie Italii, obok innych podatków, 5% podatek od spadku, rozpoczął próbę zrównania zobowiązań fiskalnych pomiędzy cives i mieszkańcami prowincji. Natomiast stopniowe zastępowanie prywatnych poborców podatkowych urzędnikami imperialnymi miało ograniczyć poważne nadużycia tych pierwszych.

Podstawą administracji finansowej było rozdzielenie instytucji państwa od osoby imperatora, który w sprawach majątkowych traktowany był jak każdy inny prywatny obywatel. Jednak władca był w pełni wyłączony spod jakiejkolwiek kontroli finansowej innego publicznego urzędnika.

Dążono do: a) zbilansowania przychodów i niezbędnych wydatków jako podstawy naliczania przyszłych sum podatkowych; b) kształtowania się limitu podatków w formie etyczno- ekonomicznej, tj. wzajemnego stosunku możliwości ekonomicznych i potrzeb podatników z jednej strony i wydatków publicznych z drugiej; c) przyjęcia metod dających przejrzystość systemu i możliwość kontroli podatkowej.

System administracji finansowej w okresie dominatu

Reformy polityki podatkowej Dioklecjana, polegające na ujednoliceniu systemu podatkowego na terytorium całego imperium nie przyniosły oczekiwanej poprawy sytuacji ekonomicznej. Biurokratyzacja systemu podatkowego, rozpoczęta już za czasów Augusta, nie ograniczyła, a tym bardziej nie wyeliminowała niekorzystnych zjawisk związanych z istnieniem prywatnych poborców podatkowych.

Z płacenia podatków w prowincjach zwolnione były jedynie tereny przynależne do świątyń, z których dochód przeznaczano na ich utrzymanie.

Finanse związane z kultem religijnym

Wpływy związane z kultem religijnym trafiały do kapłanów, ale nie były one przez nich samych egzekwowane. Instytucje publiczne gwarantowały kapłanom odpowiednie uposażenie i pokrycie kosztów, które wiązały się z wykonywaną przez nich funkcją. Prawdopodobnie już w okresie królewskim wprowadzono karę boską nakładaną na stronę przegrywającą proces, najpierw w postaci zwierząt domowych, a później w gotówce.

Obok sakramentów, w czasach pierwotnych na obywatelach spoczywał również obowiązek corocznej pracy na rzecz świątyń.

Kapłani nie mieli prawa do nakładania podatków.

Zarządzanie finansami publicznymi

Można tu wyróżnić dwie sfery: a) zarządzanie dobrami ruchomymi i nieruchomościami wspólnoty, oraz b) zarządzanie kasą wraz z jej kredytami i długami. W okresie republiki zarządzanie majątkiem przeszło w ręce cenzorów, zaś nadzór nad kasą przejęli kwestorzy.

Zakres administracji finansowej cenzorów

W finansach prywatnych bilansu dokonywano zawsze na koniec roku. W finansach publicznych zaś, na ile to było możliwe, kontrakty rozliczane były w systemie od jednej cenzury do drugiej. Te akty administracji centralnej, które nie mogły być dopełnione w oparciu o rozliczenia okresowe, były przekazywane na okres miedzy jedną a drugą cenzurą najwyższej magistraturze i kierowane przez samych konsulów albo, jeżeli konsulowie byli nieobecni w mieście, przez pretora miejskiego.

Centralne zarządzanie finansami publicznymi obejmowało wszystkie niezbędne akty prawne, które w sferze finansowej wymagały podejmowania decyzji i lokowania majątku publicznego w części, która nie dotyczyła bezpośrednio pieniędzy ani zaciągniętych kredytów. Obejmowało również wszystko to, co dotyczyło dyspozycji związanych z wykorzystaniem terenów publicznych bez naruszania stanu własności. Na cenzorów spadł obowiązek zarządzania terenami publicznymi w taki sposób, aby przynosiły zyski, które następnie przeznaczano na realizowanie inwestycji publicznych. W zakres kompetencji cenzorów wchodził również nadzór nad drogami i akweduktami oraz wykorzystanie i sprzedaż wody. Od nich zależało ponadto wydawanie pozwoleń i zakazów odnośnie wznoszenia warsztatów, sklepów lub innych budowli przy drodze publicznej lub na brzegu wód, a także budowanie i burzenie konstrukcji czasowo wznoszonych przy okazji różnych świat.

W działalności cenzorskiej specjalne znaczenie miały okresowo odnawiane i przedłużane zlecenia robót na rzecz państwa, wykonywane na koszt gminy w celu wznoszenia i remontowania obiektów publicznych, jak i działalność mająca przynosić korzyści finansowe kasie publicznej poprzez wydawanie koncesji użytkowania terenów należących do państwa lub za prawo cumowania w portach.

Na państwie spoczywał obowiązek budowy sieci dróg w Rzymie, w Italii i w miastach na terytoriach uzależnionych. Ważnym zadaniem państwa była też aprowizacja Rzymu, zwłaszcza dostarczanie taniego zboża w celu wyżywienia biedoty miejskiej.

W okresie pryncypatu obowiązki związane z działalnością cenzorów przyjął na siebie princeps. Do prac związanych z inwestycjami w stolicy, utrzymaniem i rozbudową akweduktów, regulacji koryta Tybru, princeps wyznaczył specjalnych senatorskich urzędników. Dla urzędników tych princeps przewidywał niezbędne fundusze z kasy publicznej.

Ager publicus

Sprzedaż ziemi państwowej w okresie republiki miała miejsce jedynie wyjątkowo. Do rzadkości również należało darmowe nadawanie ziemi osobom prywatnym.

Podział terenów podbitych i przyłączonych do Rzymu odbywał się pod nadzorem odpowiednich urzędników. Ziemie podbite stawały się własnością państwa, przekreślając w ten sposób poprzedni stan własności. Własność państwowa następnie była sprzedawana lub darowana osobom prywatnym. Przekształcenie własności państwowej w prywatną zostało częściowo zrealizowane w drodze reform przeprowadzonych przez Grakchów, w czasach republiki, przynajmniej na terenie Italii.

Prawo do tego rodzaju dysponowania terenami publicznymi, a szczególnie każdy akt przydziału, wymagał specjalnego rozważenia kwestii obywatelstwa przyszłego właściciela. Do przeprowadzenia tego rodzaju postanowień w pierwszej republice wyznaczani byli prawdopodobnie zawsze najwyżsi urzędnicy. Od połowy V wieku powołano w tym celu specjalnych urzędników, którzy dokonywali tego według każdorazowo weryfikowanych zasad. Po ich zatwierdzeniu, na ponownym głosowaniu komicji, wybierano funkcjonariuszy, którzy mieli tego dokonać. Urzędnicy powołani do zakładania nowych osiedli nazywani byli coloniae illi deducendae.

W zależności od okoliczności, przydzielanie terenów często łączyło się z zakładaniem nowych miast, a nawet niezależnych gmin, które przyłączały się do ligi miast latyńskich. Prawo do ziemi oddawanej przez Rzym traciło swoją moc wraz z momentem jej przekazania. Dopiero w okresie późniejszym i poza Italią tego typu operacje przeprowadzane były z zachowaniem przez państwo prawa własności do tych terenów, a więc z nałożeniem daniny. W okresie panowania Sulli i Cezara, a następnie w okresie pryncypatu, polityka przydzielania ziemi publicznej polegała głównie na zakładaniu tzw. kolonii wojskowych.

Aerarium populi romani

Administracja publiczna, obok zarządzania majątkiem publicznym, zajmowała się jeszcze nadzorem kasy publicznej( aerarium populi romani) , a konkretnie ściąganiem kredytów państwowych i regulowaniem ponoszonych wydatków. Kasy poszczególnych klas kapłańskich, a szczególnie tej najwyższej- kasa najwyższych kapłanów gromadząca napływające do niej kary procesowe, z której pokrywano koszty związane ze sprawowaniem kultu boskiego- mogły być uważane za kasy publiczne . Nie podlegały one jednak administracji publicznej ze względu na swe odmienne pochodzenie.

Natomiast podatki zbierane przez naczelników dystryktów w celu wypłacania żołdu i sumy przyznawane generałom na pokrycie różnego rodzaju kosztów z pieniędzy publicznych i wszystkie inne wydatki, które powinny być odnotowane w rejestrach skarbu państwa, uważano za należące do skarbu państwa.

Wraz z pojawieniem się systemu republikańskiego, prowadzenie ksiąg dochodów i wydatków stało się obowiązkowe. Pomimo że konsul mógł swobodnie dysponować pieniędzmi publicznymi, wolno mu było wydawać je jedynie poprzez pomocnika do spraw finansowych, tj. kwestora, który prowadził księgi, ze wskazaniem ich przeznaczenia i jako potwierdzenie wypełnienia polecenia przełożonego. Z wyjątkiem dyktatora, norma ta obowiązywała również urzędników administracji zajmujących się pieniędzmi na cele wojskowe. Podobnie rzecz się miała z konsulem pozostającym na stanowisku a przebywającym poza Rzymem, z pretorem na prowincji i każdym innym urzędnikiem posiadającym władzę konsularną lub pretorską: osobom tym przydzielano kwestora z zadaniem prowadzenia ksiąg rachunkowych.

Od momentu podwojenia liczby kwestorów, kasa wojskowa została oddzielona od kasy miejskiej. Kiedy konsulowie opuszczali Rzym, zarządzanie pieniędzmi miasta wraz z prawem prowadzenia transakcji cywilnych przechodziło na ich reprezentantów. Zwiększała się niezależność kwestorów miejskich w stosunku do najwyższych urzędników. Wzrosło też znaczenie senatu w zarządzaniu pieniędzmi państwowymi.

Z obowiązku zasilania kasy publicznej wyłączone były łupy wojenne, które pozostawały do dyspozycji wodza oraz kary nakładane przez magistra, głównie edyla, wnioskowane w komicyjnym procesie karnym. Kary te z reguły nie były składane do skarbu państwa, lecz wykorzystywane przez tego urzędnika na cele publiczne według własnego uznania. Wódz natomiast miał swobodę dysponowania łupami: rozdawał je lub przekazywał do kasy państwowej, a kwestor, w ramach swych obowiązków, dokonywał natychmiastowego spieniężenia tegoż łupu. Wszystkie inne kredyty państwowe, opłaty za najem i kontrakty, podatki od obywateli, daniny wojenne, kary, jeżeli nie były nałożone przez trybunały ludowe, wpływały do skarbca państwowego.

Polityka podatkowa w okresie republiki

Podatki rzymskie przypominały przymusową pożyczkę dawaną przez obywateli na rzecz państwa, która wymuszona była sytuacją wyższej konieczności. Regularne koszty ponoszone przez państwo pokrywane były z dochodów uzyskiwanych z majątku publicznego, a wydatki nadzwyczajne związane z realizacją inwestycji publicznych czy prowadzeniem wojny, były ustalane w taki sposób, aby obciążały bardziej pojedynczego obywatela niż finanse publiczne. Jeżeli w kasie publicznej powstawał deficyt, uzupełnienie tych braków spadało na obywateli proporcjonalnie do posiadanego majątku.

Pierwotnie podatki związane były z własnością ziemi. To decydowało o wysokości pieniężnej pomocy na rzecz państwa. Zbieraniem tych podatków zajmowali się kwestorzy na mocy postanowień konsula uzgodnionych z senatem.

Źródłem dochodów kasy państwowej były kary płacone za przestępstwa popełnione przeciw państwu, np. kradzież lub zniszczenie rzeczy będącej własnością państwa. Ustaloną przez sąd karę pieniężną egzekwował kwestor. Jeżeli dłużnik był niewypłacalny, postępowanie kierowane było przeciw jego własności. Majątek był sprzedawany w całości, a kupiec przyjmował na siebie obowiązek spłacenia długów.

Polityka finansów w okresie pryncypatu i dominatu

Proces powrotu do nakładania podatku na obywateli był powolny, a jego początkiem było wprowadzenie podatku od spadków. Ponadto w okresie pryncypatu aparat biurokratyczny rozrastał się w drodze nominacji urzędników administracji finansów publicznych. August nakazał utworzenie drugiego skarbca centralnego, gromadzącego wpływy z podatku spadkowego.

Kierowanie skarbcem centralnym państwa w okresie rządów dynastii julijsko- klaudyjskiej powierzono w jednej części kwestorom wybieranym przez imperatora, a w drugiej pretorom. Neron jako pierwszy odebrał magistraturze republikańskiej władzę nad kasą publiczną i oddał ją całkowicie pod opiekę urzędnikom rangi senatorskiej, podobnie jak w przypadku kasy wojskowej. Zatem dysponowanie kasą centralną, przynajmniej do końca pryncypatu, należało do konsulów i do senatu, a wpływ imperatora był jedynie pośredni poprzez propozycje przedstawiane senatowi.

W okresie imperialnym skarbiec cesarski uległ transformacji i stał się ostatecznie centralnym skarbem państwa. Nie istniała w tym okresie żadna kontrola nad finansami publicznymi. Wszystkie wydatki związane z obowiązkami publicznymi, a więc głównie wydatki na wojsko i utrzymanie stolicy, przejął na siebie imperator. Jego finanse zasilały nie tylko wpływy z Egiptu, ale także nałożone trybuty. Pieniądze z prowincji zbierane przez ministrów domu cesarskiego, w dużej mierze przelewane były do prywatnej kasy cesarza.

10. Organizacja wymiaru sprawiedliwości

Jurysdykcja świecka

W okresie imperialnym istniała reguła mówiąca, że w pełni ważny proces cywilny może mieć miejsce tylko w Rzymie. Proces cywilny poza granicami imperium, na przykład za kradzież, nie był traktowany jako proces w sensie prawnym.

Po opanowaniu terytoriów zamorskich, konieczne stało się ustanowienie trybunałów lokalnych dla zamieszkujących je obywateli. Uprawnienia jurysdykcyjne posiadali równocześnie namiestnicy wojskowi. Jednak wydawane przez nich sentencje nie opierały się na prawie, lecz na opinii najwyższego urzędnika i nie były równe wyrokom sądów sprawowanych w Rzymie.

Środki przymusu urzędnika w sprawowaniu powierzonej mu władzy wojskowej były prawie nieograniczone, tylko w sferze cywilnej napotkał on poważne ograniczenia. Przeważało prawo obywatela dające możliwość osądzenia jego winy przez inne osoby, posiadające status obywatelski, niezależnie od arbitralnej sentencji urzędnika. Również wobec odmiennej opinii zgromadzenia w danej sprawie, urzędnik zobowiązany był ustąpić.

Dowódca wojskowy miał prawo sądzenia nie tylko żołnierzy, ale również osoby cywilne znajdujące się pod jego jurysdykcją.

Zakres jurysdykcji kapłanów

W stosunku do przestępstw i uchybień religijnych, przeciw którym nie występowało państwo, ale które obciążały jedynie sumienie, odnosiło się tzw. prawo kapłańskie. Kolegium kapłańskie, w razie potrzeby, stanowiło również trybunał mający wyjaśnić fakty przy użyciu metod bardziej lub mniej procesowych, przede wszystkim w sytuacjach samooskarżenia i ustalenia, czy możliwe jest odkupienie winy i przebłagania obrażonego bóstwa.

Pretura

Do kompetencji pretora miejskiego należało rozstrzyganie sporów prywatnych między obywatelami.

Pretor został zwolniony z obowiązku kolegialności i zmuszony do stałego przebywania w granicach miasta. Przez ponad wiek był to jedyny urząd sprawujący władzę sądowniczą.

Krótko po zakończeniu pierwszej wojny punickiej (242 p.n.e.) pojawiły się procesy pomiędzy obywatelami z jednej strony a osobami nieposiadającymi statusu obywatelskiego z drugiej (kierował nimi powołany w tym celu preator inter cives et peregrinos). W ostatnim wieku republiki ustanowiono ponadto całą serię trybunałów specjalnych, specjalizujących się w poszczególnych rodzajach przestępstw kryminalnych (preator repetundis), w których to pretor często oprócz właściwej jurysdykcji, przyjmował również zadanie kierowania procesem.

Wraz z poszerzeniem się terytoriów zamorskich pojawiła się potrzeba zwiększenia liczby pretorów. W epoce republikańskiej liczba miejsc do obsadzenia była prawie zawsze większa od liczby wybieranych co roku pretorów, stad konieczność przedłużania i powtarzania zajmowanego stanowiska. Ta forma magistratury podlegała ograniczeniom terytorialnym i osobowym.

Rozwój systemu wymiaru sprawiedliwości

W pierwszej fazie rozwoju cywilizacji rzymskiej obywatele sami wymierzali sprawiedliwość przy pomocy członków własnej rodziny lub rodu. Dlatego najczęściej stosowana była samopomoc lub obrona konieczna.

Wraz z rozwojem instytucji społecznych i państwowych stopniowo zanikało zjawisko samosądów. Proces ten jest już wyraźnie widoczny w połowie V wieku przed Chrystusem, gdy w ustawie XII tablic mówi się o alternatywnym stosowaniu kary cielesnej z porozumieniem się poszkodowanego i sprawcy co do wysokości odszkodowania. Stronom odebrano możliwość arbitralnego i spontanicznego dochodzenia swoich praw. W postępowaniu egzekucyjnym, po otrzymaniu pozytywnego wyroku sentencja była wykonywana przez osoby lub organy reprezentujące społeczeństwo.

Wymiar sprawiedliwości w okresie państwowym

W ciągu czternastu wieków istnienia Rzymu wykształciły się trzy typy procesów:

• proces legisakcyjny,

• proces formułkowy,

• proces kognicyjny.

W ramach procesu kognicyjnego wykształcił się proces reskryptowy i episcopalis audientia. Swoich racji poszkodowany mógł dochodzić również na drodze administracyjnej poprzez żądanie od pretora interdyktu (postępowanie interdyktalne) lub żądanie przywrócenia do stanu pierwotnego. Ponadto sprawiedliwości można było dochodzić poprzez wystąpienie o missio in bona, cautiones czy stipulationes.

W procesie cywilnym można wyróżnić następujące fazy: sprecyzowanie procesu, osądzenie, egzekucja.

Cecha charakterystyczną dla procesu legisakcyjnego i formułkowego był podział postępowania procesowego na dwie części, tj. na in iure i apud iudicem. Etap in iure toczył się przed konsulem, a później przed pretorem, natomiast faza apud iudicem przed sędzią jednostkowym.

Etap in iure kończył się zawiązaniem sporu poprzez precyzyjne określenie stron procesu, przedmiotu sporu, formuły procesowej i sędziego. Na tym etapie pozwany musiał wdać się w spór albo poprzez zaprzeczenie roszczeń powoda (i wówczas proces przechodził do postępowania apud iudicem), albo mógł przyznać rację powodowi. W tym przypadku można było przystąpić natychmiast do egzekucji. W postępowaniu in iure pozwany mógł jeszcze przyjąć postawę obojętną, kogoś, kto nie zaprzecza ani nie potwierdza roszczeń powoda- indefensus. W takim przypadku pretor w celu zmuszenia pozwanego do wdania się w spór mógł na prośbę powoda zmusić pozwanego do zajęcia jakiegoś stanowiska poprzez przyznanie missio in bona, czyli wprowadzić powoda w posiadanie majątku dłużnika. Proces mógł zakończyć się na etapie in iure poprzez złożenie przysięgi przez którąś ze stron.

Postępowanie apud iudicem przebiegało przed sędzią jednostkowym, którego zadaniem było stosowanie formuły procesowej do konkretnego przypadku. Podział procesu na dwa etapy zanikł w procesie kognicyjnym, który od początku do końca toczył się przed urzędnikiem cesarskim.

Wezwanie sądowe w procesie legisakcyjnym i formułkowym miało charakter prywatny. Powinno być dokonane publicznie przed domem pozwanego. W przypadku krnąbrności pozwanego, powód mógł siłą doprowadzić pozwanego do pretora. Pozwany mógł złożyć zabezpieczenie pieniężne w postaci vadimonium. Niestawienie się na procesie powodowało utratę zabezpieczenia. Ponadto pozwany mógł posłużyć się poręczycielem zwanym vindex, który udzielał gwarancji pojawienia się pozwanego przed pretorem w dniu procesu.

Sędzią w pierwszych dwóch typach procesów była osoba prywatna, ciesząca się dobrą opinią w społeczeństwie. Nie musiała być to osoba znająca prawo, bowiem czynności przez nią dokonywane wymagały jedynie obywatelskiej uczciwości. Istniał wykaz sędziów zwany albumem, z którego strony toczące spór mogły wybrać dla siebie sędziego. W procesie kognicyjnym proces w całości toczył się przed sędzią, który nie był już osobą prywatną, lecz urzędnikiem cesarskim. Wydawał wyroki w imieniu cesarza.

Legis actiones

Najstarszą formą procesu cywilnego, istniejącego już w okresie przed ustawą XII tablic, był proces legisakcyjny. Zniesiono go dopiero w roku 17 przed Chrystusem. Jednak w okresie późniejszym procedura legisakcyjna stosowana była jeszcze w niektórych przypadkach przed sądami centumwiralnymi. Ten typ procesu był powiązany z religią i pierwotnym typem gospodarki towarowo- rolniczej. Zbudowany był na wzór formuł modlitewnych, co dawało gwarancję bezpieczeństwa prawnego. Był to proces oralny, a więc wszystkich czynności sądowych dokonywano ustnie.

Legis actio był przedstawieniem własnego prawa, wypowiadanym przed urzędnikiem według określonego schematu, którego strony nie mogły same stworzyć ani zmienić.

Urzędnik zapoznawał się z istotą sporu, eliminował spory pozorne, a strony przedstawiały przed nim swoje pretensje bez wskazania konkretnych faktów. Urzędnik niw wydawał sentencji, ale ograniczał się jedynie do sprawowania kontroli nad deklaracjami stron i do próby ich pogodzenia. Końcową decyzję podejmował jednak nie urzędnik, ale wybrany przez niego sędzia, będący osobą prywatną.

Egzekucja pierwotnie była wykonywana na osobie skazanego. W skrajnych przypadkach wierzyciele mieli prawo sprzedania dłużnika w niewolę. Jednak z biegiem czasu egzekucja została przesunięta z osoby dłużnika na jego majątek.

Proces per formulas

Procedura per formulas była dostępna dla obywateli i cudzoziemców, zapewniając ochronę procesową właściwie w każdej sytuacji życiowej.

Proces ten podzielony był na dwie fazy: in iure przed urzędnikiem i apud iudicem przed sędzią rzymskim. Strony w swobodny sposób przedstawiały swoje argumenty do rozstrzygnięcia. W fazie in iure urzędnik kontrolował akty formalne dokonywane przez strony, musiał ocenić i ustalić zasadność wysuwanych pretensji, a w końcu przyznać lub odrzucić wniosek o przeprowadzenie procesu.

Jeżeli w tej fazie w wyniku przyznania się wykazano winę pozwanego, druga faza nie miała miejsca. Jeżeli natomiast pretor uznawał za słuszne przyznać actio, on sam określał stanowiska stron w postaci tzw. formula, która była swego rodzaju pisemnym streszczeniem, przekazywanym następnie do oceny sędziemu.

Faza in iudicio odbywała się w oparciu o wskazówki zawarte w formula, analizę i ocenę materiału dowodowego i kończyła się sentencja, która mogła być albo skazująca pozwanego na zapłacenie sumy na rzecz powoda, albo uniewinniająca.

Istotnym elementem procesu formułkowego była sama formuła zbudowana z intentio, demonstratio, condemnatio i adiudicatio. W intentio pozwany przedstawiał swoje roszczenie; w demonstratio znajdował się opis stanu faktycznego; w condemnatio przytaczano podstawę prawną rozstrzygnięcia i polecenie skierowane do sędziego jednostkowego, aby ten- po zbadaniu stanu faktycznego- rozstrzygnął spór. Adiudicatio była to nadzwyczajna część formuły procesowej, umieszczana tylko w tzw. powództwach działowych, tj. w powództwie o zniesienie współwłasności przypadkowej czy wynikającej z dziedziczenia i w powództwie o ustalenie granicy.

Egzekucja była przeprowadzana na podstawie odrębnej actio iudicati. Egzekucja w procesie formułkowym składała się z kilku etapów. Najpierw wyznaczany był emptor bonorum, którego zadaniem było zgromadzenie wszystkich aktywów i pasywów oraz zarządzanie majątkiem dłużnika. Następnie masa majątkowa dłużnika była sprzedawana w drodze licytacji. Z uzyskanych środków zaspokajano wierzycieli. Egzekucja w postaci venditio bonorum sprowadzała zawsze na dłużnika infamię. Była to egzekucja uniwersalna. Później została wprowadzona egzekucja syngularna- distractio bonorum, która nie pociągała za sobą skutków infamujących (infamia- kara pozbawienia czci i ochrony prawnej).

Proces extra ordinem

Proces kognicyjny, zwany pierwotnie procesem nadzwyczajnym pojawił się najpierw poza Rzymem, a w roku 342 po Chrystusie formalnie wyparł proces formułkowy. Pierwotnie służył rozwiązywaniu problemów dotyczących państwa. Za czasów Augusta ten rodzaj procesu zaczęto stosować również do rozstrzygania sporów prywatnych. W procesie kognicyjnym nie występował podział procedury na dwa etapy, zniknęły zatem etapy procesu in iure i apud iudicem. Proces w całości odbywał się przed jednym urzędnikiem państwowym. Funkcjonariusz ten dysponował szeroką władzą w celu ustalenia stanu faktycznego. Nie wymagano obecności pozwanego, wystarczał fakt powiadomienia go o wszczęciu procesu.

Nowością w procesie kognicyjnym była możliwość wniesienia apelacji, tj. odwołania się od wyroku sądu niższej instancji do urzędnika wyższego szczebla, a zwłaszcza do samego cesarza. Ponadto wyrok nie polegał już jedynie na zapłaceniu określonej sumy pieniężnej, pozwany był zobowiązany do świadczenia należności w naturze, zaś świadczenie pieniężne mogło być stosowane tylko wówczas, gdy spełnienie świadczenia w naturze nie było możliwe. Wykonanie wyroku zlecano odpowiednim organom państwowym.

Dużego znaczenia nabrały dokumenty, szczególnie wystawione przez urzędników państwowych, natomiast ustne zeznania świadków traktowane były z coraz większą rezerwą. Również przyznanie się do winy i przysięga nie były już sposobami zakończenia postępowania, lecz środkami dowodowymi.

W procedurze kognicyjnej swoboda sędziów została znacznie ograniczona poprzez cesarskie zalecenia co do wartości poszczególnych elementów dowodowych. Mogło to doprowadzić do rozstrzygania spraw wbrew wewnętrznym przekonaniom sędziego. Zredagowany na piśmie wyrok, odczytywany był w czasie publicznej audiencji.

Wezwanie do sądu czy egzekucja były to czynności sądowe, a nie prywatne, jak to było w poprzednich typach procesów.

Postępowanie sądowe stało się odpłatne; pobierano opłaty sadowe. W pełni wykształcił się zawód adwokata, opłacanego przez strony.

Inne formy procesowe

W okresie poklasycznym, w ramach procesu kognicyjnego, wykształciły się nowe formy postępowania sądowego, takie jak: proces reskryptowy, sumaryczny i episcopalis audientia.

Proces reskryptowy- w epoce klasycznej każda ze stron, albo sam funkcjonariusz mógł zwrócić się bezpośrednio do cesarza o zbadanie sprawy. Jeżeli ten zgodził się, rozpatrywał problem, a następnie na reskrypcie dawał swą odpowiedź, która była zawsze rozwiązaniem hipotetycznym, z zastrzeżeniem, że podane fakty odpowiadają prawdzie. Pozwany- jedynie przedstawiając dowody sprzeczne z faktami podanymi przez powoda- mógł wpłynąć na zmianę decyzji sędziego, oddalając sugestię zawartą w reskrypcie princepsa.

Proces sumaryczny- polegał na bardziej pobieżnej analizie faktów, skróceniu czasu i wykluczeniu zbyt skomplikowanych środków dowodowych. Postępowanie sumaryczne było stosowane tylko w przypadkach nieskomplikowanych, których rozstrzygnięcie mogło być dokonane w oparciu o prawdopodobieństwo (domniemanie). Np. sprawy o przyznanie alimentów.

Episcopalis audientia- procedura sądowa powierzona jurysdykcji biskupów w końcu III wieku po Chrystusie. Chrześcijanie toczący spór rozstrzygali go właśnie przed trybunałem biskupa. Rozstrzygnięcia tychże sporów nie rodziły jednak skutków cywilnych. Stąd w roku 318 Konstantyn Wielki prawnie zezwolił na rozstrzyganie spraw przez biskupów, posiadających własną jurysdykcję nad swoimi wiernymi. Takie rozstrzygnięcia rodziły skutki na polu prawa świeckiego.

Początki prawa karnego i proces karny

Prawo karne rozwijało się w ścisłym związku z formami ustrojowymi państwa. Wraz ze zdobyciem przewagi organizacji miejskiej nad stosunkowo prymitywnymi formami wspólnot o strukturze rodzinnej, obok prywatnego systemu wymierzania sprawiedliwości (odwet, zemsta), pojawiły się pierwsze elementy państwowego systemu represyjnego. Początkowo wspólnota gminy rzadko zajmowała się przestępstwami jednostek, pozostawiając stronom konfliktu wybór sposobu uregulowania zatargu i tylko w szczególnych przypadkach interweniowały instytucje państwowe, tj. król, poprzez emanację leges, które można zebrać w dwie grupy:

• normy, które nakazywały lub zakazywały pewnych aktów, zawierające kary o charakterze religijnym; za wyrządzone szkody, obrazę, naruszenie relacji z członkami rodziny, sąsiadami itd. Karą najczęściej była ofiara przebłagalna ze zwierząt lub pieniędzy przeznaczona dla obrażonego bóstwa; czasami płaciło się życiem.

• normy, regulujące zasady odwetu przez osoby poszkodowane.

Tak wiec interwencje władzy państwowej miały charakter administracyjny i związany z

Potrzebą utrzymania porządku. Realizowane były przez kompetentnych urzędników jedynie w tedy, gdy przestępstwa dotyczyły bezpośrednio ogółu społeczności (np. zabójstwo wolnego człowieka, zdrada stanu, przestępstwa związane z kultem).

Od orzeczonej kary śmierci lub grzywny przysługiwało ukaranemu obywatelowi prawo odwołania się do zgromadzenia ludowego, które za czasów republiki przybrało formę procesu karnego.

a)Provocatio ad populum

Przejściu od monarchii do republiki towarzyszyło rozdzielenie funkcji religijnych od polityczno- militarnych, poprzednio skupionych w ręku władcy. Wprowadzono też prawo odwoływania się do decyzji zgromadzonego ludu przeciw sentencjom i rozkazom najwyższych urzędników, nakładających najcięższe kary.

Skazani na śmierć przez urzędnika posiadającego imperium mogli prosić o regularny proces w obecności obywateli zebranych na komicjach. Tego typu proces składał się z dwóch części:

• anquisitio, tj. dochodzenie prowadzone przed urzędnikiem na trzech następujących po sobie zgromadzeniach w celu ustalenia istnienia przestępstwa; kończyło się wyrokiem skazującym lub uniewinnieniem;

• rogatio, tj. zapytanie zgromadzonych i głosowanie, decydujące o wyroku.

Późniejsze lex wprowadziły również limity kar (pieniężnych), jakie urzędnicy mogli

nakładać bez konieczności odwoływania się do zgromadzenia. Procesy te początkowo odbywały się przed comitia curiata, a następnie przed comitia centuriata. Tego rodzaju odwołania nie były już możliwe w epoce cesarstwa. Można było natomiast składać apelacje do samego cesarza.

b)Ewolucja prawa karnego w okresie republikańskim

W okresie republikańskim prawo karne uległo znacznemu rozwojowi.

Wymierzanie kar należało do praetor urbanus, który jednak brał osobisty udział jedynie w procesach osób o pewnej pozycji społecznej. Wymierzanie kar osobom klas niższych pozostawiono kompetencjom tresviri capitales.

Wyraźnie rozdzielono przestępstwa publiczne od prywatnych. Przestępstwem prywatnym określano czyn prawem zakazany, naruszający interes pojedynczego obywatela. Poszkodowany mógł dochodzić odszkodowania na drodze procesu cywilnego. Sprawca takiego czynu był karany karą pieniężną, będącą wielokrotnością wyrządzonej szkody. Pieniądze przekazywano poszkodowanemu.

Przestępstwem publicznym określano czyny prawem zakazane, godzące w interes społeczności. Stąd były one ścigane w ramach odrębnych procedur, a kary miały charakter osobisty. W funkcji oskarżyciela występował urzędnik państwowy, któremu przy tej okazji towarzyszył prywatny obywatel, reprezentujący społeczeństwo.

c)Proces przed quaestiones perpetuae

Znaczącym impulsem w przemianach procesu karnego stało się persecutio przestępstw nieznanych do tej pory (np. wymuszanie łapówek przez urzędnika, szkody wyrządzane ludności miast i państw sprzymierzonych i podległych Rzymowi przez urzędników). Arystokracja senatorska odebrała kompetencje w tej materii zgromadzeniom centurialnym i przeniosła je na sady przysięgłych przez nich samych kontrolowane.

Początkowo jednak skargi mieszkańców prowincji były składane senatowi; poszkodowany wybierał osobę, która go reprezentowała, a senat przekazywał sprawę do powołanego w tym celu kolegium. Po 149 przed Chrystusem ustalono nową procedurę: sprawy związane z początkowym postępowaniem przejął praetor peregrinus. Wstępna faza procesu rozpoczynała się od wyboru sądu przysięgłych. Sam proces zaczynał się od przedstawienia przez prywatnego obywatela skargi przeciw przypuszczalnemu przestępcy. Jeżeli delator cieszył się nieposzlakowaną opinią, przewodniczący ogłaszał skargę jako ważną, która stawała się formalnym oskarżeniem, po czym każda ze stron przedstawiała własne dowody, a po ich wyczerpaniu przystępowano do końcowego głosowania. Ten sposób sądzenia przestępstw nazywano quaestio.

Quaestiones perpetuae były trybunałami stałymi, składających się z wielu zespołów przeznaczonych do osadzania poszczególnych typów zbrodni, a z czasem również innych przestępstw politycznych i pospolitych.

d)Cognitio extra ordinem

W zakresie prawa karnego interwencje cesarza i jego funkcjonariuszy dała początek cognito extra ordinem, wypierającego stary system (quaestiones perpetuae), który w nowych warunkach społeczno- politycznych nie zdawał już egzaminu.

Stałe sądy karne stopniowo zanikały, zastępowane nowym systemem, charakteryzującym się brakiem kolegium sędziów przysięgłych, a cała sprawa powierzana była cesarzowi lub urzędnikom przez niego delegowanym. Od III wieku po Chrystusie procesy karne prowadzone były wyłącznie przed urzędnikami cesarskimi.

Nowy typ procedury karnej charakteryzował się następującymi cechami:

• princeps mógł spontanicznie lub na prośbę zainteresowanych przejąć sprawę dla zbadania i wydania wyroku.

• Dzięki apelacji imperator miał możliwość zapoznawania się z decyzjami, przeciw którym wniesiono odwołania od decyzji urzędników i funkcjonariuszy tak na terenie Italii, jak i w prowincjach.

• princeps sprawował swą władzę sądowniczą głównie za pomocą pełnomocników, tzn. dając własnym urzędnikom stałą i ogólną władzę rozpatrywania określonego typu spraw lub w szczególnych przypadkach powierzając wydanie wyroku specjalnym komisarzom mianowanym na taką okoliczność.

Oprócz utworzenia trybunału do spraw karnych, złożonego z imperatora i jego consilium,

Powołano również inny trybunał, składający się z senatorów i konsula, który mu przewodniczył.

e)Ewolucja prawa karnego w okresie pryncypatu i dominatu

Znacznie rozrósł się system kar ze względu na wzrost znaczenia okoliczności obciążających i łagodzących. Przy tego samego rodzaju przestępstwie różnicowano kary w zależności od statusu społecznego oskarżonego: dla osób niższego stanu były zawsze sroższe, a przynajmniej bardziej poniżające. Dla osób dobrze urodzonych, kary za te same przestępstwa były znacznie łagodniejsze.

W okresie monarchii absolutnej:

• w stosunku do wieku klasycznego, typologia przestępstw znacznie się rozrosła;

• generalnie kary zostały znacznie zaostrzone;

• jako przestępstwo traktowano wszelkie wykroczenia przeciwko prawu prywatnemu i publicznemu;

Państwo całkowicie zastrzegło sobie możliwość karania, ograniczając tym samym

legalność samoobrony i prywatnej odpowiedzi na przemoc. Ograniczono również władzę (karną) pater familias, a w V w. po Chrystusie zniesiono ius vitae ac necis del dominus w odniesieniu do własnych niewolników.

W okresie poklasycznym zaliczono do crimina wiele nowych rodzajów przestępstw. Ponadto zaznaczyła się tendencja do:

• rozszerzenia represji publicznej na przypadki dawniej stanowiące niedozwolone czyny natury cywilistycznej;

• karania każdego przekroczenia przepisów prawa publicznego;

• karania każdego wykroczenia dotyczącego życia rodzinnego lub praktyk religijnych;

• zaostrzenia stosowanych kar.

W okresie późnego cesarstwa w zakresie represji karnej następowało zacieranie granic między represją prywatnoprawną a publicznoprawną.

11. Organizacja armii rzymskiej

Armia okresu królestwa

Struktura wojskowa była odbiciem społeczeństwa rzymskiego zorganizowanego w rody, twory będące zamkniętą całością, rządzącą się własnymi prawami. Rody formowały swoje własne jednostki pod dowództwem przedstawiciela danego rodu. W miarę upływu czasu coraz bardziej widoczne stało się dążenie do likwidacji oddziałów, złożonych z przedstawicieli jednego związku rodowego i stworzenia armii narodowej, co nastąpiło w wyniku reformy przeprowadzonej przez króla Serwiusza Tulliusza.

Wysokie koszty związane ze służbą wojskową, na które składały się aprowizacja, nabycie i utrzymanie ekwipunku oraz broni, a w przypadku służących w kawalerii także koszt zakupu i utrzymania koni, powodowały, że do służby w armii dopuszczano tylko obywateli dysponujących odpowiednim majątkiem. W związku z tym armia rzymska składała się w dużej mierze z członków warstw arystokratycznych.

Organizacja armii oparta była o zasadę pospolitego ruszenia. Wojsko miało wiec charakter tymczasowy i po zlikwidowaniu zagrożenia lub spełnieniu zadania było rozwiązywane. Trzonem armii była ciężkozbrojna jazda, licząca 300, po 100 z każdej tribus. Z czasem kawaleria została zreorganizowana- podzielono ją na 10 turm po 30 ludzi, przy czym w skład każdej turm wchodzili przedstawiciele wszystkich trzech tribus. Reorganizacja ta służyć miała rozbiciu odrębności i autonomii rodu oraz tribus.

Wojska piesze Rzymian liczyły 3000 żołnierzy, po 1000 z każdej tribus. Także piechotę z czasem zreorganizowano, w tym samym celu co jazdę, dzieląc ją na 100 turm, każdą liczącą 30 zbrojnych (po 10 z każdej tribus).

Całość wojsk tworzyła legion. Jazdą dowodzili tribuni celerum, piechotą zaś tribuni militum. Naczelne dowództwo należało do króla. Do jego kompetencji w tym zakresie należało również: powoływanie armii pod broń i dowodzenie nią osobiście podczas wojny, powoływanie niższych dowódców jak również pełna zwierzchność nad żołnierzami.

Reforma Serwiusza Tulliusza

Dwa najważniejsze powody, które przemawiały za koniecznością przeprowadzenia reformy armii rzymskiej. Pierwszym z nich była rodowa organizacja wojska, blokująca w pewnym stopniu integrację narodu rzymskiego i osłabiająca władzę królewską. Po drugie, Rzym zaczął odczuwać coraz silniejszą presję sąsiednich ludów na swoje terytorium i dotychczasowa liczba żołnierzy okazała się niewystarczająca, aby zażegnać to zagrożenie. Zaszła konieczność poszerzenia bazy mobilizacyjnej i objęcia obowiązkiem służby wojskowej wszystkich obywateli, zwłaszcza plebejuszy.

Reforma serwiańska nie miała charakteru jedynie militarnego, była nastawiona również na zreformowanie ustroju społeczno- administracyjnego, podział terytorialny państwa na 4 tribus miejskie i 31 wiejskich, które stały się bazą mobilizacyjną i polityczną. W wyniku tej reformy społeczeństwo zostało podzielone, na podstawie cenzusu majątkowego, na pięć klas. Każda klasa, w zależności od posiadanych zasobów materialnych, miała określone: powinności wojskowe, zakres służby i obowiązek posiadania odpowiedniego wyposażenia wojskowego, a także zobowiązana była do wystawienia określonej liczby oddziałów wojskowych. Nieposiadający majątku proletariusze zwolnieni byli z obowiązku pełnienia służby wojskowej.

W tak zreorganizowanej armii zobowiązany był służyć każdy wolny obywatel od 17 do 46 roku życia. Mężczyzn w wieku powyżej 46 lat obarczono obowiązkiem walki jedynie w przypadku bezpośredniego zagrożenia miasta, tworząc tym samym armię rezerwową.

Armia Rzymu republikańskiego

W okresie wczesnej republiki wyznaczone w drodze reform serwiańskich zasady organizacji armii nie uległy zasadniczej zmianie. Modyfikacji ulegało jedynie uzbrojenie i taktyka walki. Siłą rzymskiego wojska była jego zdolność do szybkiego uzupełniania poniesionych strat, wynikająca z powszechnego obowiązku służby wojskowej, a także dyscyplina i wysokie morale, wynikające z obywatelskiego charakteru armii oraz umiejętność zapożyczania i adaptowania na własnym gruncie sposobów walki innych ludów.

W początkach wieku IV przed Chrystusem armię podzielono na dwa legiony- zaś w 311 roku przed Chrystusem na cztery.

Po rozbiciu Związku Latyńskiego przez Rzymian w drugiej połowie IV wieku przed Chrystusem pokonane miasta zobowiązane zostały w drodze przymierzy do dostarczania armii rzymskiej kontyngentów wojskowych. Kontyngenty te, uzbrojone i wyposażone na wzór rzymski, podlegały dowódcom rzymskim.

a)Legion wczesnej republiki

Legion był początkowo podzielony na centurie, aż do czasu reformy przeprowadzonej u schyłku V wieku przed Chrystusem, kiedy to Marek Kamillus podzielił go na manipuły. Legion wówczas liczył 3000 ciężkozbrojnych piechurów, 1200 lekkozbrojnych oraz 300 jeźdźców. Kawaleria legionowa zorganizowana była w 10 pododdziałów.

Legion składał się z czterech grup żołnierzy różniących się między sobą uzbrojeniem: velites, hastati, principes i triarii. O przynależności do każdej z tych grup decydowało głównie doświadczenie wojenne.

Naczelnymi wodzami armii byli konsulowie, niżej w hierarchii dowódczej stali legaci legionowi, trybuni wojskowi, których w każdym legionie było 6, oraz awansowani spośród zasłużonych żołnierzy do tego stopnia centurionowie, jako oficerowie niższej szarży. W sytuacjach nadzwyczajnych dowodzenie wojskami przejmował dyktator i jego pomocnik i zastępca.

b)Reforma Gajusza Mariusza

Na przełomie I i II wieku przed Chrystusem armia rzymska zaczęła podlegać znaczącym przemianom. Powodem był kryzys militarny, u którego źródeł leżały z jednej strony skutki ogromnych strat ludnościowych poniesionych przez Rzym w czasie wojny z Hannibalem, z drugiej zaś- prowadzona przez senat polityka ekspansji, zmuszająca do utrzymywania mas wojska. Ograniczony dopływ nowych rekrutów stał się powodem przedłużania czasu trwania służby wojskowej. W konsekwencji rolnicy, stanowiący bazę rekrutacyjną armii rzymskiej, nie mieli możliwości opiekowania się własnymi gospodarstwami, które często upadały w wyniku zadłużenia, przechodząc w ręce posiadaczy ziemskich. Coraz częstsze przypadki niesubordynacji i niezadowolenia spowodowane były nieudolnością wielu dowódców, którymi byli konsulowie- urzędnicy państwowi.

Trudności w pozyskaniu odpowiedniej liczby rekrutów starano się złagodzić- w II wieku przed Chrystusem zmniejszono cenzus majątkowy wymagany do pełnienia służby, ale to nie rozwiązało problemów, gdyż ubodzy rekruci nie potrafili sprostać kosztom związanym z nabyciem uzbrojenia. W tej sytuacji musiał ich wspierać skarb państwa. Rzymski system wojskowy potrzebował gruntownej reformy.

Przełom nastąpił w wyniku reformy Gajusza Mariusza. Aby uzupełnić luki w szeregach, Mariusz poczynił ochotnicze zaciągi pośród proletariatu. W ten sposób po pierwsze rozszerzyła się baza rekrutacyjna armii rzymskiej. Po drugie ubogi proletariat czerpał zyski z możliwości uczestniczenia w grabieży i łupach. Proletariusze, których jedynym zajęciem stała się służba w armii, zaczęli tworzyć odrębną społeczną kastę, oddalającą się w sferze wzajemnych interesów od ogółu narodu rzymskiego.

Taka armia łatwo stała się narzędziem w rękach polityków realizujących swe interesy. Od czasów upadku republiki aż po kres istnienia Cesarstwa Rzymskiego wojsko zawodowe, którego podwaliny stworzył Mariusz, nieraz kierowało broń przeciw własnym obywatelom, było elementem nacisku w grze politycznej i podporą ambicji politycznych wielu nobilów.

Wskutek reformy Mariusza armia zaczęła zmieniać swój charakter. Armię obywatelską zastąpiła armia zawodowa, składająca się w głównej mierze z ochotników, ale formalnie nie zrezygnowano z powszechnego obowiązku służby. Ponadto posiadanie obywatelstwa rzymskiego nie było już warunkiem niezbędnym do służby w armii rzymskiej, z uwagi na coraz liczniejszy w niej udział wojsk posiłkowych, co zapoczątkowało proces jej wynaradawiania.

c)Legion Mariusza

Mariusz ujednolicił legion poprzez odrzucenie tradycyjnego podziału na cztery kategorie żołnierzy. Miejsce manipułów zajęły liczące po 480 ludzi kohorty. Kohorta została podzielona na sześć centurii. Legion składał się z 10 kohort, które stanowiły silną jednostkę bojową, mogącą wykonywać samodzielne zadania. Legion liczył w sumie 5- 6 tys. żołnierzy. Jazda w liczbie 300 konnych nadal dzieliła się na 10 turm, te zaś na trzy decuriae, dowodzone przez dekurionów. W wyniku reformy nastąpiło ujednolicenie uzbrojenia żołnierzy, zniesiono podział na ciężkozbrojnych i lekkozbrojnych. Wprowadzono znaki wojskowe- srebrnego orła legionowego, jako głównego symbolu każdego legionu.

Zachowana została zasada powszechnej 6- letniej służby wojskowej, chociaż ochotnicy składali przysięgę na 20 lat (w piechocie) bądź 10 lat (w konnicy) służby.

W pierwszej połowie I wieku przed Chrystusem nasilił się proces profesjonalizacji kadry oficerskiej.

Mimo że teoretycznie naczelne dowództwo nad armią rzymską nadal spoczywało w rękach konsulów, ciężar dowodzenia poszczególnymi legionami został przerzucony na legatów legionowych- wybieranych przez wodza spośród senatorów. Mieli oni prawo dowodzić armią w zastępstwie wodza, mając do pomocy stojących niżej w hierarchii trybunów wojskowych, wybieranych częściowo na zgromadzeniu trybusowym, a częściowo mianowanych przez dowódcę spośród wybitnych centurionów. Korpus podoficerski stanowili centurionowie, odpowiedzialni za dyscyplinę i wyszkolenie w poszczególnych oddziałach.

Cezar wypłacał pieniądze kwartalnie, z potrąceniem kosztów na utrzymanie, ubranie i broń, których dostarczała intendentura wojskowa.

Reorganizacja armii za rządów Oktawiana Augusta (30 r. przed Chrystusem- 14 r.)

Kolejna ważna przemiana armii rzymskiej nastąpiła za panowania Oktawiana Augusta. W wyniku reform armia stała się gwarantem stabilności nowego ustroju (pryncypat) i podporą rządów princepsa, w ręku którego skoncentrowała się władza najważniejszych republikańskich urzędów. Armia miała być armią stałą, pozostającą w pełnej gotowości bojowej, zdolną do natychmiastowej reakcji. Pogłębiło to proces profesjonalizacji zawodu żołnierza. August objął stanowisko naczelnego wodza sił zbrojnych i od tej pory żołnierz składał przysięgę właśnie princepsowi. Żołnierzy rozmieszczono w stałych obozach, w których mieszkali i pełnili służbę. Nie wolno było im zawierać małżeństw aż do momentu opuszczenia przez nich szeregów, a wyższym oficerom ograniczono przywileje, zezwalające na przebywanie członków ich rodzin na terenie obozu. Określono ściśle czas służby, sprecyzowano wymiar żołdu i wyposażenie weteranów.

Aby zagwarantować uposażenie weteranom zwalnianym z wojska, w 6 roku po Chrystusie princeps powołał do życia skarb wojskowy, podlegający bezpośrednio jego osobie i finansowany z podatków od spadku i cen artykułów rynkowych.

Formalnie powszechny obowiązek służby wojskowej nie został zniesiony, a w wypadku trudności z pozyskaniem kandydatów do służby uciekano się do przymusowej rekrutacji. W legionach nadal służyli tylko obywatele rzymscy.

Legion doby pryncypatu

Legion w liczbie 5000- 5500 żołnierzy dzielił się na 10 kohort, te zaś z kolei na centurie, liczące 80 żołnierzy. Pierwsza, najważniejsza kohorta, miała 5 podwójnych centurii. Podstawową jednostką była ośmioosobowa grupa mieszkańców jednego namiotu wojskowego, połączona więzami wspólnej służby i obozowego domostwa. Do tej liczby należy wliczyć także jazdę, oddziały inżynieryjne, a także 200- osobowy personel administracyjny , obsługujący m.in. kancelarię legata i prefekta obozowego.

Legionem dowodził legat, dysponujący swobodą w podejmowaniu decyzji i odpowiedzialny jedynie przed princepsem. Stanowisko to obsadzane było przedstawicielami stanu senatorskiego. Przeciętnie sprawowali te stanowisko 2- 3 lata. Legata zastępował, wywodzący się również ze stanu senatorskiego, trybun wojskowy, lecz zakres jego kompetencji był bardzo ograniczony. Do sztabu legata wchodziło również pięciu trybunów wojskowych ze stanu ekwickiego oraz prefekt obozu. Prefekt obozowy był faktycznym zastępcą legata. Prefekt sprawował nadzór nad przebiegiem szkolenia bojowego oddziałów, odpowiadał za stan sprzętu wojskowego, troszczył się o organizowanie służby medycznej.

Szkoleniem żołnierzy i utrzymywaniem dyscypliny zajmowali się zawodowi oficerowie- centurionowie. Legiony otrzymały swoje trwałe nazwy i oznaczenia.

Od początku rządów Augusta zaczęto wprowadzać zasadę 16- letniej służby w szeregach, dodatkowo rezerwiści zostali zobowiązani do 4- letniego pozostawania w czynnej rezerwie, potem przedłużono czas czynnej służby do 20 lat, utrzymując przepis o okresie pozostawania w czynnej rezerwie. Stały żołd był uzupełniany o jednorazową odprawę wypłacaną z chwilą zwolnienia ze służby.

34

---