E. Durkheim a epistemologia
J. Szacki uznaje, że Durkheima rozważania nad zadaniami socjologii, to wariacje, na temat, Kanta kategorycznego imperatywu. W tym znaczeniu, że społeczeństwo, zbiorowość, uznane zostały przez Durkheima za podstawowy regulator: organizacji myślenia oraz działania jednostek. Filozoficznym mottem prac D. może być zdanie: „ życie zbiorowe nie zrodziło się z życia indywidualnego, ale życie indywidualne zrodziło się z życia zbiorowego”.( indywidualizacja przez uspołecznienie, przez specjalizację wykształca się osobowość ).
Szacki stwierdza, że nad całością poglądów D. unosi się duch Arystotelesa, bowiem są one antyliberalne, lecz zarazem, dodajmy, nie są krytyczne, jak np. pisma Tonniesa, wobec nowoczesnego kapitalistycznego społeczeństwa.
Teza: Społeczeństwo jest rzeczywistością podstawową. Od przełomu XVIII i XIX wieku, toczono spór, o to co pierwotne: jednostka czy społeczeństwo, czy całość jaką jest społeczeństwo sprowadzić można do jego części: „jednostek” czy nie, spór nazywano sporem między nominalizmem a realizmem społecznym, między wyobrażeniem społeczeństwa jako mechanizmu lub organizmu.
Czy stanowisko Durkheima można jednoznacznie nazwać realizmem społecznym ? Zdaniem Szackiego, sprawa nie jest oczywista, bowiem pisarstwo D. jest wieloznaczne, metaforyczne, Szacki uważa, że w tym przypadku mamy do czynienia z realizmem relacjonistycznym a nie substancjalistycznym, to znaczy, nie istnieje społeczeństwo bez świadomych jednostek, ani nie istnieją jednostki bez istnienia społecznej zbiorowości, jedno przenika drugie. Durkheim, powołując się na Kanta, że tak jak jemu, potrzebna była hipoteza istnienia Boga dla praktycznej organizacji życia, tak dla niego, konieczne jest założenie, istnienia, odrębnej, trwałem znaczeniowo, sui generis rzeczywistości, niezależnego od jednostek, bowiem w innym razie, jak wytłumaczyć, istnienie obowiązku i moralności ?
Faktem jest, dodaje D., że jednostki, inaczej się zachowują kiedy działają pojedynkę, a inaczej kiedy są w zbiorowościach, Durkheim, korzysta tutaj z ustaleń tzw. psychologii tłumów. Dalsze argumenty dotyczą uzasadnienia przekonania, że dla jednostki, społeczna rzeczywistość jest zawsze rzeczywistością zastaną, bowiem, jednostka nie tworzy ani języka, którym będzie mówił, ale dopiero się jego uczy, nie wymyśla stosowanych metod pracy ale się ich uczy, swoje sposoby myślenia, uczucia, działania musi on dostosowywać do sposobów uznanych w jego społeczeństwie, na jednostkowych, indywidualnych działaniach ciąży świadomość zbiorowa. Zatem, uważa D. że społeczeństwa nie można traktować jako prostej sumy jednostek a świadomości zbiorowej jako prostej sumy jednostkowych świadomości.
Czy społeczeństwo u D. to świadomość zbiorowa ? Świadomość zbiorowa, to zespół wierzeń i uczuć zbiorowości, jest to synteza sui generis, poszczególnych świadomości.
Co to jest fakt społeczny ? To sposoby działania, myślenia, i odczuwania, zewnętrznych wobec jednostki, a zawdzięczających swoje istnienie potędze - przymusu ( autorytet społeczeństwa - przy której się jednostce narzucają. Nie można ich więc mieszać ze zjawiskami organicznymi, gdyż polegają na wyobrażeniach i działaniach, ani ze zjawiskami psychicznymi, które istnieją wyłącznie w świadomości indywidualnej i dzięki niej. Stanowią one zatem, nowy gatunek faktów, fakty społeczne. Tym co konstytuuje fakty społeczne są wierzenia, skłonności, i praktyki grupy wziętej jako zbiorowość.
Metodologiczna dyrektywa: badaj Fakty społeczne jak rzeczy ! To znaczy, że: a/ eliminować należy wszelkie preracjonalne założenia, które prowadza nas do fałszywych klasyfikacji zjawisk i przyporządkowywania faktów do naszych wyobrażeń faktach; b/ życie codzienne nie może być źródłem prawomocnego poznania; c/ socjolog ma „ wprowadzić się w nastawienie „ pozytywne, to znaczy, traktować swój przedmiot tak jak traktuje przedmiot badawczy, przyrodnik.
Epistemologia - kategorie - Arystoteles, w swojej pracy pt. Kategorie, zaliczanej do tzw. Organonu, podaje listę dziesięciu podstawowych znaczeń bytu tzw. kategorii. Różne kategorie wykazują różne zorientowanie na różne typy pytań. Weźmy pod uwagę następujący przykład. Weźmy określony przedmiot, choćby samego Arystotelesa, możemy sformułować wobec niego ( jako przedmiotu rozważań ) następujące pytania:
1/ Czym on jest ? Temu pytaniu odpowiada kategoria - substancji - Odpowiadamy , Arystoteles, jest człowiekiem.
2/ jakie ma właściwości ? Pytaniu temu odpowiada kategoria - jakości - Odpowiadamy, Arystoteles jest biały, mądry etc.
3/ Jak jest duży ciężki ? Na to pytanie odpowiada kategoria - ilości -
4/ W jakim stosunku Arystoteles jest do innych rzeczy, przedmiotów ? Na to pytanie odpowiada kategoria - relacji -
5/ Gdzie się znajduje Arystoteles ? na to pytanie odpowiada kategoria - miejsca
Innymi są jeszcze, kategorie: położenia, czasu, posiadania, działania, i doznawania działania.
Kant nazwał intelektem, ludzką zdolność do tworzenia sądów lub pojęć, z samego intelektu, a priori, wypływają właśnie kategorie, według Kanta są nimi: ilość, jakość, stosunek, modalność.
Socjologiczna Epistemologia. Durkheim w sposób w miarę systematyczny wykład o socjologii epistemologii, zawarł w swojej ostatniej książce Elementarne formy życia religijnego. Jego nauka o kategoriach i ich społecznym źródle rozpoczyna się od konstatacji, z istoty empirycznej, gdyż jej podstawą są dane uzyskane podczas badania elementarnych form religijnych, mówiącej, że Kategorie narodziły się z religii, a ta jest faktem społecznym, bowiem, wyobrażenia religijne to wyobrażenia zbiorowe, które wyrażają zbiorowe rzeczywistości. Na przykład, pisze Durkheim, trudno sobie wyobrazić kategorię - czasu - abstrahując od sposobu jego mierzenia, a to ma swoje źródło w zbiorowym życiu, podziały na dni, miesiące, lata, odpowiadają okresowi obrzędów, świąt, ceremonii, sama kategoria jest instytucja społeczną. Podobnie jest z inną kategorią: przestrzenią. Organizacja społeczna była modelem organizacji przestrzennej, pokazują to badania empiryczne nad pierwotnymi kulturami. Durkheim, z ducha Kanta, prezentuje własne stanowisko jako umiarkowane, między racjonalizmem a empiryzmem, oba brane z osobna prowadzą do sprzeczności. Empiryzmu jako stanowiska źródła kategorii nie można uznać, bo gdyby tak było to byśmy odebrali charakterystyczne istotowe, własności kategorii jakimi są powszechność i konieczność, gdyż empiryzm opiera się na indukcji, indywidualnym doświadczeniu. Empiryzm konsekwentny prowadzi do irracjonalizmu uzasadniania faktów. Zdaniem D. stanowiskiem, które godzi empirystów i racjonalistów, jest uznanie, że kategorie są wyobrażeniami zasadniczo zbiorowymi, wyrażają one zasadniczo stany zbiorowości. Wyobrażenia zbiorowe są wytworem kooperacji, która rozciąga się nie tylko w przestrzeni ale i w czasie. Wyobrażenia zbiorowe to stany świadomości zbiorowej, są one społeczne, i z racji genezy i z racji struktury, i z racji, funkcji. Odpowiadają one sposobowi, w jaki społeczeństwo przetwarza to co należy do jego doświadczenia. W Wyobrażeniach zbiorowych zawarty jest pewien element siły, przymusu, pewien rodzaj przewagi moralnej. Kategorie narzucają się nam w sposób konieczny, gdybyśmy je chcieli pominąć, obalić, zostalibyśmy przez społeczeństwo napiętnowani. Odczuwamy przymus stosowania się do nich.
Cytat z artykułu napisanego wraz z współpracownikiem Durkheima, M. Maussem O niektórych pierwotnych formach klasyfikacji: „ Nie jest tak, że związki logiczne miedzy rzeczami posłużyły za podstawę związkom między społecznościami, jest wręcz odwrotnie… ludzie podzielili rzeczy ponieważ byli podzieleni na klany. Pierwsze kategorie były kategoriami społecznymi, pierwsze klasy rzeczy były klasami ludzi, z którymi te rzeczy były zespolone. …Społeczne pochodzenie ma nie tylko zewnętrzna forma naszych kategorii, lecz również związki łączące te kategorie ze sobą, jako że grupy ludzkie zawarte są jedne w drugich - podklas w klanie, klan we fratrii, fratria w plemieniu, - grupy rzeczy uporządkowane są taki sam sposób. Malejący ich zasięg w miarę przechodzenia od rodzaju do gatunku i od gatunku do odmiany itd. Pochodzi z podobnie malejącego zasięgu jaki stwierdzamy w grupach ludzkich, w miarę przechodzenia od grup najrozleglejszych i najdawniejszych do nowszych bardziej pochodnych, tak więc hierarchia logiczna jest tylko innym aspektem hierarchii społecznej ”.
Analiza pierwotnych systemów klasyfikacji, jest punktem wyjścia kilku twierdzeń. Tw. 1 Narzędzia pojęciowe jakimi posługuje się ludzki umysł, są pochodzenia społecznego.
Tw. 2 Kategorie oraz systemy klasyfikacji są społeczne również w tym sensie, że wyrażają same społeczeństwa, w głębi których powstały. Pierwotne społeczeństwa, charakteryzuje socjocentryzm, modelu organizacji dostarcza organizacja plemienna, prawna, czy religijna. Elementy organizacji społecznej klany, fratrie, rody, i stosunki miedzy nimi służą jako wzór do wyodrębniania, gatunków, rodzajów, a także relacji miedzy nimi. Pojęcia i kategorie są wyobrażeniami zbiorowymi.
Edwarda A. Tiryakiana interpretacja Elementarnych form życia religijnego. Zdaniem Tiryakiana, pytaniem zasadniczym książki Durkheima, nie jest wcale religia, ale problem podstaw wiedzy, temat ten, łączy rozważania Durkheima z problematyka podejmowaną przez E. Hursserla, w jego Kryzysie. D. podobnie radykalnie jak Husserl, pyta o możliwą restytucję - jedności - nauki, jednakże, może nie w filozofii, ale w rozważaniach społecznych ( socjologii ), zarazem, poszukiwania poznawczej - jedności - mają być próbą zażegnania kryzysu współczesnego ( nowoczesnego ) społeczeństwa, Jak wiadomo Husserl, źródeł kryzysu nauki, społeczeństwa, duchowości europejskiej, widział w skutkach jakie przyniosła Europejskiemu duchowi, racjonalność, rozum instrumentalny. Pojawienie się kryzysu wiąże się jego zdaniem z a/ oderwaniem się nauki od jej pierwotnej idei filozoficznej; b/ z utratą przez filozofię jej własnej tożsamości przez utożsamienie się z modelem nauk przyrodniczych; c/ z oddzieleniem się przyrody od życia duchowego psyche, lub duszy ( greckie physis ); d/ fragmentaryzacja wiedzy, jest wytworem obiektywizmu i pozytywizmu, których spektakularne sukcesy maskują epistemologiczną płytkość współczesnej nauki. W tym miejscu rozwinę wątek pozytywizmu.
Pozytywizm - lub inaczej „ filozofia pozytywna ” termin pochodzi od Comtea, jest pewnym stanowiskiem filozoficznym dotyczącym ludzkiej wiedzy, dodajmy stanowiskiem normatywnym, gdyż regulującym sposób używania takich terminów jak: „ wiedza”, „ poznanie ”, „ informacja”. Pozytywizm sformułował kilka reguł które umożliwiają poznanie, są nimi:
a/ reguła fenomenalizmu: głosząca, że nie ma różnicy realnej między „ istotą „ a „ zjawiskiem ”, tak jak chciałaby tego na przykład doktryna dualizmu Platońskiego. Przedmiot należy ujmować, taj jak się on nam ukazuje w badaniu, bez dodatkowych metafizycznych założeń.
b/ reguła nominalizmu, to znaczy zakaz przypuszczenia, że jakakolwiek wiedza formułowana w terminach ogólnych ma odpowiednik w rzeczywistości inny niż przedmioty jednostkowe. Aby uznać czegoś istnienie, musi do zostać potwierdzone doświadczeniem. Wszelka wiedza abstrakcyjna, jest sposobem porządkującego, skrótowego zapisu, nie ma ona żadnej samodzielnej funkcji poznawczej. Wszelkie byty ogólne, wszelkie abstrakcyjne twory, którymi dawna metafizyka wypełniała świat, są urojeniami, powstały w wyniku bezprawnego przypisywania istnienia czemuś, co poza słowem „ istnieć ” nie może.
C/ reguła antynormatywna, głosi, że sądy normatywne i oceniające nie mają, żadnej poznawczej wartości. Doświadczenie nie przynosi nam wiedzy o tym, że coś jest np. szlachetne, nikczemne, dobre, piękne, szpetne, w doświadczeniu nie są zawarte jakości. E/ Reguła jedności wiedzy: chodzi w niej o to, że zwolennik pozytywizmu, będzie mniemał, że sposoby zdobywania wiedzy wartościowej, są zasadniczo takie same we wszystkich dziedzinach, najczęściej podawano fizykę, za modelowy przykład.
Ogólnie mówiąc, ideałem wiedzy dla pozytywistów, były nauki nowożytne, szczególnie przyrodoznawstwo, a przeciwnikiem, metafizyczna filozofia, która nie może swoich rozważań oprzeć na danych doświadczenia. Pozytywistyczny ideał wiedzy, poznania, naukowości ściśle splatał się z ideałem „ społecznych całościowych reform „, filozofem który włożył szczególny wkład, w propagowaniu pozytywistycznej wiedzy był wspomniany wcześniej Comte`a ( 1798- 1857 ). Nauka jest faktem społecznym socjologicznym, z tego punktu widzenia trzeba opisywać jej minione etapy. Nauka jest bardziej narzędziem służącym usprawnianiu ludzkich umiejętności, w zakresie władzy nad warunkami naturalnego i społecznego życia gatunku, niż realizacją ludzkiej tęsknoty, za „ wyższym sensem „. Probierzem wiedzy jest jej praktyczna zastosowalność. Comte, sformułował tzw. prawo trzech stadiów, wiedzy. Prawo to, mówi tyle, że dzieje ludzkiego umysłu, dają się uporządkować w trzy fazy, kolejno po sobie następujące, pierwszą jest faza teologiczna.
Faza teologiczna - postępujące od fetyszyzmu, politeizm, do monoteizmu, odpowiada ona najpierwotniejszemu stanowi życia społecznego, teokracji. Umysł ludzki, na tym etapie, pyta o utajoną naturę rzeczy, chce się dowiedzieć dlaczego coś istnieje, bieg przyrody, jawi się mu jako, szereg cudów, celowo sprawianych przez wyższe siły kierujące widzialnym światem. Stan Umysłu, skorelowany jest z systemem społecznej organizacji, najwyższym szczeblem fazy teologicznej, jest monoteizm, związany z rozwojem systemu militarnego Europy.
Faza metafizyczna - to druga faza w dziejach rozwoju Umysłu, na tym etapie rozum przestaje szukać przyczyn, poza przyrodą, nie szuka nadprzyrodzonego sprawstwa zdarzeń, lecz używa własnego języka, stosuje nazewnictwo: siły, własności, mocy, jakości, na tym etapie, podobnie jak w pierwszej fazie, szczytowym etapem, jest monoteizm.
Faza pozytywna - w tej fazie, umysł nie chce odpowiadać na pytania minione epoki nowym słownikiem, lecz stawia nowy typ pytań, nie jest już ciekaw dlaczego X, lecz pyta , jak X zachodzi, kieruje swoje poznanie nie w stronę rozpoznania istoty rzeczy lecz mechanizmu jaki nią powoduje.
J. Szacki, E. Durkheim.
8