Emile Durkheim
Elementarne formy życia religijnego
Str. 1- 42
I.
=> Najpierwotniejszy system religijny to taki, który spełnia dwa warunki:
Występuje w takich społeczeństwach, których prostota organizacji nie ma sobie równej
Musi być możliwe objaśnienie go bez odwoływania się do jakiegokolwiek elementu zaczerpniętego z religii poprzedzającej.
celem socjologii jest:
- wyjaśnienie aktualnej rzeczywistości i bliskiej nam, która oddziałuje na nasze czyny i zapatrywania
* rzeczywistość= człowiek współczesny
=> celem opisania religii pierwotnych jest wytłumaczenie religijnej natury człowieka i ujawnienie zasadniczego i stałego aspektu człowieczeństwa
=> nie porównuje się religii, ponieważ takie porównanie może zniekształcić rzeczywistość
* postulatem socjologii jest to, że instytucja ludzka nie może być oparta na błędzie i fałszu, inaczej nie może istnieć. „Gdyby nie wspierała się na naturze rzeczy, w samych rzeczach napotkałaby opór nie do przezwyciężenia”
* religie pierwotne tkwią w rzeczywistości i ją wyrażają
* nie ma religii fałszywych, wszystkie odpowiadają danym warunkom ludzkiej egzystencji
=> uporządkowanie hierarchiczne religii jest możliwe np. pod względem angażowania bardziej rozwiniętych funkcji umysłu, niektóre są bogatsze w idee i uczucia, inne obejmują więcej pojęć, a mniej wyrażeń i obrazów
=> nie można ich jednak zaliczyć do odrębnych rodzajów, wszystkie są na równi religiami.
II. Dlaczego wybieramy religie pierwotne?
Dlatego, że są one punktem wyjściowym dla późniejszych religii, one dają początek późniejszym formom religii. Najpóźniejsze formy religii są uzależnione od religii pierwotnych.
Obecne formy religii przeszły długą drogę ewolucyjną, zmieniały się czasie i zmieniały je różne okoliczności.
zależnie od tego, czy przyjmie się, że początkiem rewolucji był naturalizm, animizm lub jakaś Inn postać religii, odmiennie objaśnia się konkretne fakty religijne
największym problemem jest odpowiedź na pytanie : Czym jest religia w ogóle?
elementami wspólnymi dla wszystkich religii jest to, że posiadają rytuały i wyobrażenia, które pomimo zróżnicowania form przez nie przybieranych wszędzie mają to samo znaczenie i wszędzie wypełniają te same funkcje, są to jednocześnie elementy trwałe i konstytuujące to, co w religii ludzkie i wieczne
do pierwotnych rytuałów i wyobrażeń nie da się dotrzeć poprzez badanie religii złożonych, które pojawiły się w trakcie dziejów, dlatego, że są one ukształtowane z tak różnych elementów, że trudno odróżnić wtórne od podstawowych, a istotne od ubocznych
w masie wiernych ani myśl religijna, ani aktywność religijna nie rozkładają się równomiernie; zależnie to środowiska, okoliczności w różny sposób odtwarza się rytuały i wierzenia
w społeczeństwach niższych- słaby rozwój osobowości, małe rozprzestrzenienie grupy, jednorodność warunków zewnętrznych- przyczyniają się do zmniejszenia do minimum zróżnicowania i zmienności ( uniformizm intelektualny i moralny, stereotypowe posunięcia, konformizm zachowań i myśli). Ciągle powtarzane te same gesty, rytuały, które nie ulegają zniekształceniom. Wszystkie jest zredukowane do tego, co niezbędne, bez czego nie byłoby religii. To co niezbędne= to co zadanicze
cywilizacje pierwotne, to przypadki uprzywilejowane, bo są to przypadki proste
religie pierwotne pozwalają na uwydatnienie elementów konstytutywnych religii, umożliwiają również jej wyjaśnienie, dlatego, że fakty są prostsze i zarazem ich rozwiązanie jest bardziej widoczne; nauka nie zniekształciła jeszcze argumentów, za pomocą których ludzie wyjaśniają sobie własne czyny, są one bliższe pobudkom rzeczywiście wywołującym t czyny
w trakcie historycznego rozwoju religii ciągle istniejące przyczyny, które powołały je do istnienia, można dostrzec jedynie poprzez szeroki system deformujących je interpretacji
POCZĄTKI RELIGII
Nie ma konkretnego momentu zaistnienia religii; tak jak wszystkie instytucje ludzkie- nigdzie się nie zaczyna.
stałe przyczyny, od których zależą najistotniejsze formy praktyk i myśli religijnych są tym łatwiej obserwowalne, im mniej złożone są społeczeństwa, w których się je bada
prymitywizm tych religii jest pouczający, nie jest on modelem do odtwarzania dla późniejszych religii
„każda religia jest jednocześnie kosmologia i refleksją nad tym, co nadprzyrodzone. Jeżeli filozofia i nauka zrodziły się z religii, to stało się tak dlatego, że na początku właśnie religia zastępowała naukę i filozofię”.
człowiek zawdzięcza religii nie tylko materię swej wiedzy, ale także szablon, wg którego owa wiedza została przetworzona
nasze osądy wyrastają z pewnej liczby pojęć podstawowych, które rządzą aktywnością intelektualną (pojęcia czasu, przestrzeni, rodzaju, liczby, substancji, przyczyny, osoby- od czasów Arystotelesa nazywane kategoriami rozumu). Odpowiadają one najbardziej uniwersalnym własnościom rzeczy- narodziły się one w religii i z religii, są tworami myśli religijnej
RELIGIA JEST W NAJWYŻSZYM STOPNIU RZECZĄ SPOŁECZNĄ
wyobrażenia religijne= wyobrażenia zbiorowe wyrażające rzeczywistości zbiorowe
obrzędy- to działania podejmowane tylko w łonie grupy, które służą wzbudzaniu, utrzymywaniu lub odnawianiu pewnych stanów umysłowych owej grupy
dlatego, jeśli kategorie wywodzą się z religii, powinny mieć w sobie coś z natury wspólnej wszystkim faktom religijnym- powinny być rzeczami społecznymi, tworami zbiorowego myślenia
podział na dni, tygodnie, miesiące, itd., odpowiada periodyzacji obrzędów, świąt, ceremonii publicznych; kalendarz wyraża rytm aktywności zbiorowej, jednocześnie zapewnia ma na celu zapewnienie mu regularności,
nie podzielona i nie zróżnicowana przestrzeń, jak i nie podzielony i nie zróżnicowany czas, same przez się nie mogłyby istnieć
SKĄD ZATEM TE PODZIAŁY?
Mają one pochodzenie społeczne, ludzie tej samej cywilizacji wyobrażają sobie przestrzeń w taki sam sposób, nadają uczuciowe wartości i zależne od nich rozróżnienia muszą być wspólne.
1. Istnieją dwie główne doktryny postrzegania kategorii:
kategorie nie mogą być pochodnymi doświadczenia, gdyż logicznie je poprzedzają i warunkują (przedstawia się je jako dane, które są immanentne umysłowi człowieka na mocy jego wrodzonej konstytucji; nazywa się je terminem a priori
kategorie są konstrukcjami złożonymi z kawałków i cząstek, a ich twórcą są pojedynczy ludzie
Istnieje jeszcze jeden pogląd- teza empirystyczna, wedle której kategorie są pojęciami możliwie najogólniejszymi dlatego, że odnoszą się do całej rzeczywistości, także dlatego, że nie powiązane z jakimkolwiek przedmiotem szczegółowym, są niezależne od wszelakich podmiotów jednostkowych: teren wspólny, na którym spotykają się wszystkie umysły. Są od niezależne i nam rozkazują, nie możemy się uwolnić od któregoś z tych pojęć podstawowych
dane empiryczne mają skrajnie odmienny charakter; doznanie czy obraz wiąże się z określonym przedmiotem, zbiorem przedmiotów; aktualne doznania odbieramy w rzeczywistości. Mamy jednak prawo pojmować je inaczej, wyobrażać sobie tak, jakby występowały w porządku odmiennym niż to naprawdę się zdarzyło. Nie jesteśmy wobec nich skrępowani.
aprioryści bardziej szanują fakty, dlatego, że ich założenie, że kategorie są utworzone z takich samych składników jak nasze wyobrażenia zmysłowe, nie stanowi prawdy oczywistej; dlatego nie zubożają ich, pozbawiając wszelkiej realnej zawartości, sprowadzając do werbalnych sztuczek- przeciwnie, zachowują ich cechy specyficzne
aprioryści są racjonalistami,
wg nich świat ma aspekt logiczny, który znakomicie wyraża się w rozumie, dlatego muszą przyznać umysłowi pewną zdolność wykraczania poza doświadczenie, pomnażanie tego, co bezpośrednio mu dane. Stwierdzenie, że jest to zdolność przyrodzona naturze intelektu człowieka jest dla Durkheima wytłumaczeniem niewystarczającym
rozumy jednostkowe nie wywodzą się z jednego rozumu nadprzyrodzonego, dlatego kategorie ludzkiego myślenia nigdy nie uzyskają jednej określonej postaci. Bezustannie zmieniają się, zależnie od czasu i przestrzeni, tworzą się, rozpadają i powstają nowe. Natomiast rozum jest niezmienny
podstawowym założeniem aprioryzmu jest to, że poznanie ukształtowane jest z dwóch rodzajów elementów wzajemnie do siebie niesprowadzalnych i nałożonych na siebie podobnie jak dwie odrębne warstwy
wiedza empiryczna jest tworzona w naszych umysłach bezpośrednio przez oddziaływanie przedmiotów ( są to stany indywidualne, zależne od każdego człowieka)
natomiast, gdy kategorie są wyobrażeniami zbiorowymi, wówczas wyrażają przede wszystkim pewne stany zbiorowości: zależą od jej sposobu ukonstytuowania i zorganizowania, od jej morfologii, instytucji, itd.
Tak więc między dwoma rodzajami wyobrażeń mieści się wszystko, co dzieli to, co indywidualne, od tego co społeczne
„społeczeństwo jest rzeczywistością sui generis i ma sobie tylko właściwe cechy, których w reszcie wszechświata nie ma w ogóle albo nie ma jedynie w takiej postaci. Zatem wyrażające je wyobrażenia mają całkiem odmienną treść niż wyobrażenia czysto indywidualne i już z góry można zapewnić, że wyobrażenia zbiorowe coś dodają do wyobrażeń indywidualnych”
Nie można na podstawie jednostki wnioskować o społeczeństwie
Wyobrażenia zbiorowe są tworem rozległego współdziałania rozłożonego w czasie i przestrzeni
Rozum człowieka może przekroczyć granice wiedzy empirycznej dzięki temu, że człowiek ma dwoistą naturę- istotę indywidualną i istotę społeczną (reprezentuje ona najwyższą rzeczywistość poznawalną: SPOŁECZEŃSTWO
W granicach wspólnoty ze społeczeństwem jednostka wykracza poza samą siebie w myśleniu i działaniach
Gdy jednostka chce myśleć w innych kategoriach niż te przyjęte przez społeczeństwo czuje pewien dyskomfort, oraz w sytuacji gdy będzie działać wbrew tym kategoriom, może stać się podrzutkiem
Społeczeństwo posiada pewien autorytet, który zmusza nas do minimalnego konformizmu logicznego (trzymania się tych podstawowych pojęć)
Kategorie to koniczności moralne, będące tym samym dla życia umysłowego, czym jest dla woli obowiązek moralny
Nie należy zapominać, że społeczeństwo jest częścią przyrody. Dziedzina społeczna to dziedzina przyrody różniąca się od innych tylko większym stopniem skomplikowania.
DEFINICJA ZJAWISKA RELIGIJNEGO I RELIGII
Religie można zdefiniować jedynie jako funkcje cech odnajdywanych wszędzie tam, gdzie jest religia.
wszystkie religie są pouczające, bo wszystkie na swój sposób wyrażają człowieka, a zatem mogą pomóc w lepszym zrozumieniu tego aspektu naszej natury
IDEE, POPRZEZ KTÓRE PRÓBOWANA ZDEFINIOWAĆ RELIGIĘ
Pojęcie nadprzyrodzoności uchodzi powszechnie za pojęcie charakteryzujące wszystko co religijne, rozumie się przezeń każdy porządek rzeczy wykraczający poza zakres naszego rozumu- zatem religia byłaby rodzajem spekulacji na temat wszystkiego co wymyka się nauce, a ogólniej- myśleniu.
Dla ludów pierwotnych pewne rytuały i czynności były bardziej „naturalne”, działano wtedy bardziej spontanicznie, nie zastanawiano się dlaczego tak robią
Aby móc powiedzieć o pewnych faktach, że są nadprzyrodzone, należało najpierw sobie uświadomić istnienie moralnego porządku rzeczy, uświadomić sobie, że istnieją pewne prawa= logiczne pojmowanie świata
Celem religii było podtrzymywanie w sposób pozytywny normalnego biegu życia
W idei tajemniczości nie ma nic pierwotnego. Człowiek sam ją wykuł równocześnie z ideą przeciwną
idea bóstwa
wg Réville'a, religia jest zdeterminowaniem życia człowieka przez odczucie głębokiej więzi łączącej ducha ludzkiego z tajemniczym duchem, któremu przyznaje panowanie nad światem i nad samym sobą, z którym pragnie czuć się zjednoczony
jednak nie w każdej religii występuje idea boga czy duchów, odgrywają one zaledwie niewyraźną drugoplanową rolę, np. w Buddyzmie czy Dżinizmie
nawet w religiach zakładających istnienie boga istnieją rytuały nie związane z ideą bogów czy bytów duchowych. Mowa tutaj na przykład o zakazach, są to rytuały negatywne i są one również częścią religii
ofiara, hymny, zachowania ascetyczne- działania bezpośrednie w religii wedyjskiej
w każdym kulcie istnieją praktyki skuteczne same przez się, dzięki własnym zaletom, bez samego boga, który wkraczałby między dokonującego obrzęd człowieka i cel, do którego zmierza
religijny formalizm- prawidłowo wykonywanie ceremonii, obrzędów, od strony materialnej; wykonywanie wszystkich wymaganych gestów, odmawianie wszystkich modlitw: skutkuje to wysłuchaniem przez boga naszych próśb
religia wykracza poza ideę boga czy duchów.
Religia to całość złożona z części, którą można zdefiniować przed odniesienie się do tworzących ją części
DEFINICJA ZJAWISKA RELIGIJNEGO
Zjawisko religijne w sposób zupełnie oczywisty rozkłada się na dwie podstawowe grupy: wierzenia i obrzędy. Pierwsze to stany opinii, złożone z wyobrażeń, drugie to ustalone sposoby działania. Owe dwie klasy faktów rozdziela to, co dzieli myśl i ruch.
aby określić przedmiot obrzędów należy zdefiniować najpierw wierzenia
Wierzenia religijne- wszystkie wykazują tę samą cechę wspólną: zakładają klasyfikację rzeczy realnych lub idealnych, wyobrażanych sobie przez ludzi, na dwie klasy, określane terminami:
sakrum (to co święte)
profanum ( to co świeckie)
wierzenia, dogmaty, mity, legendy są to wyobrażenia wyrażające charakter rzeczy świętych, przypisywana im moc i cechy, dzieje, wzajemne stosunki oraz stosunki z rzeczami świeckimi
każdy przedmiot czy obrzęd może mieć cechę świętości. Bez rzeczy świętych, obrzęd nie może istnieć
krąg rzeczy świętych nie jest ustalony raz na zawsze, jest zależny od religii, czasów
zależność między ludźmi a bogami jest wzajemna, bogowie zginęliby bez darów i ofiar
chcąc określić sakrum w odniesieniu do profanum pozostaje kryterium heterogeniczności absolutnej- zdecydowanie opozycyjne w stosunku do siebie i głęboko odmienne
istnieje możliwość przejścia z profanum do sakrum; sposób tego przejścia uwidacznia istotę dualizmu owych dwóch sfer. Ukazują to szczególnie obrzędy inicjacji, praktykowane przez wiele ludów.
Inicjacja- szereg ceremonii wprowadzające młodego człowieka w życie religijne. Nie jest to zwykły rozwój tego było, jest to przeobrażenie totius substantiae(całego bytu). Jest to odrodzenie się w nowej postaci
często ta heterogeniczność przeradza się w antagonizm. Oba światy są odrębne oraz wrogie, rywalizują ze sobą. Do każdego z tych światów można należeć tylko pod warunkiem całkowitego wyłączenia się z tego drugiego
jedynym sposobem zupełnego odejścia z życia świeckiego, to uwolnienie się całkowite od życia. Stąd religijne samobójstwa czy mistyczny ascetyzm
musi istnieć komunikacja między sacrum a profanum, gdyby profanum nie mogło się kontaktować z sakrum, sakrum niczemu by nie służyło
!!!! cechą charakterystyczną zjawisk religijnych jest to, że zawsze wymagają one dychotomicznego podziału znanego i poznawalnego uniwersum na dwa rodzaje obejmujące wszystko, co istnieje, ale zdecydowanie się wykluczające
Wierzenia- wyobrażenia wyrażające naturę rzeczy świętych oraz bądź ich wzajemne stosunki, bądź stosunki z rzeczami świeckimi
Rzeczy święte- rzeczy chronione, izolowane przez zakazy
Rzeczy świecki- rzeczy, których te zakazy się stosują i które nie powinny się stykać z rzeczami świętymi
Obrzędy- reguły postępowania określające właściwe zachowanie się człowieka w stosunku do rzeczy świętych
DEFINICJA RELIGII(OSTATECZNA)
Religia jest systemem powiązanych ze sobą wierzeń i praktyk odnoszących się do rzeczy świętych, tzn., wyodrębnionych i zakazanych, wierzeń i praktyk łączących wszystkich wyznawców w jedną wspólnotę moralną zwaną kościołem.
istnieją również grupy zjawisk religijnych, które nie należą do żadnej ukonstytuowanej religii, gdy nie tworzą lub gdy już nie tworzą scalonego systemu religijnego
z religią spokrewniona jest magia
magia również zbudowana jest z wierzeń i obrzędów. Również posiada mity i dogmaty, z tym, że są one bardziej pierwotne/ elementarne dlatego, że magia, zmierzając do celów praktycznie użytecznych, nie traci czasu na czystą spekulację. Magia posiada również pieśni, ceremonie, modlitwy. A istoty przywoływane przez czarowników i siły, które wykorzystuje, są często te same do których odwołuje się religia
religia i magia są sobie jednak wrogie- magia profanując rzeczy święte doznaje swoistej zawodowej przyjemności, a jej obrzędy są przeciwieństwem ceremonii religijnych
rozgraniczenie; wierzenia religijne są zawsze wspólne jakiejś zbiorowości, która otwarcie je uznaje i praktykuje związane z nimi obrzędy, są sprawą grupy, stanowiącą o jej spoistości. Jednostki tworzące grupę odczuwają więź przez sam fakt posiadania wspólnej wiary.
KOSCIÓŁ- społeczeństwo, którego członków łączy taki sam rodzaj wyobrażeń o świecie sakralnym i jego stosunki ze światem profanum oraz jednakowe praktyki wyrażające te wspólne wyobrażenia.
w historii nie ma religii bez kościoła
w magii nie ma kościoła, nie ma więzi między czarownikiem, a jego klientami (w religii nie ma klientów), kontakty czarownika z klientami są zazwyczaj przypadkowe i przejściowe
czarownik może działać w pojedynkę, nie musi się zrzeszać, jest raczej samotnikiem; religii nie ma bez kościoła i na odwrót
kościół- wspólnota moralna, tworzona przez wszystkich (wierni i kapłani) wyznawców tej samej wiary
kulty indywidualne (które też się zdarzają) są aspektami religii wspólnej całemu kościołowi, złożonemu z jednostek
kościół, do którego się należy, naucza o prywatnych bogach, ich rolach, jak się z nimi kontaktować, jak czcić
można definiować tylko te religie, które są lub które były, nie można definiować religii, które mogą dopiero zaistnieć.
6