Pedagogika rodziny

Wykłady 2010/2011

Dr Anna Kowal - Orczykowska

6 październik 2010

RODZINA

Rodzina mała (nuklearna) - jest to grupa społeczna, mała, pierwotna, za podstawę której przyjmuje się instytucje małżeństwa i wynikający z niego stosunek najbliższego pokrewieństwa lub adopcji.

Rodzina duża - w skład tej rodziny wchodzą dalsi krewni, czyli dziadkowie, kuzyni, wujkowie, ciotki.

Klan rodzinny (ród) - duża rodzina rozproszona w różnych częściach świata, ale łączy ich tzw. Etos, czyli silne poczucie przynależności do rodziny.

Duża rodzina rozproszona - różni się od klanu tym, że nie posiada etosu.

Zasady wydzielania jednostek rodziny - ujęcia typologiczne:

1. Liczba osób żyjąca w związku małżeńskim

• Monogamia - małżeństwo jednego mężczyzny i jednej kobiety

• Poligamia - forma małżeństwa w której osób jednej płci może być więcej. Może to być zatem związek jednego mężczyzny z wieloma kobietami (poligynia) lub związek jednej kobiety z wieloma mężczyznami (poliandria)

2. Dobór małżonków

• Endogamia - zawieranie małżeństw w obrębie własnej grupy społecznej. Przeważnie służy względom prestiżowym, zwłaszcza w rodach arystokratycznych

• Egzogamia - zawieranie małżeństw w obrębie innej grupy społecznej, rodu, klanu, kasty

Układ władzy i prestiżu w rodzinie

• Patriarchat - dominujące stanowisko zajmuje mężczyzna stojący na czele rodu

• Matriarchat - dominujące stanowisko zajmuje kobieta stojąca na czele rodu

• Egalitaryzm - nie występuje przewaga jednej strony, lecz panuje równowaga prestiżu

4. Sposób dziedziczeni pozycji społecznej, nazwiska, majątku

• Matrylinearne - dzieci automatycznie po urodzeniu włączane są do grupy matki i pozostają jej członkami przez całe życie

• Patrylinearne - dzieci automatycznie po urodzeniu włączane są do grupy ojca i pozostają jej członkami przez całe życie

5. Miejsce zamieszkania młodego małżeństwa

• Patrylokalna - para po zawarciu związku małżeńskiego zamieszkuje w miejscu lub w pobliżu miejsca zamieszkania rodziny męża.

• Matrylokalna - para po zawarciu związku małżeńskiego zamieszkuje w miejscu lub w pobliżu miejsca zamieszkania rodziny żony.

• Neolokalna - występuje najczęściej w nowoczesnych społeczeństwach. Małżeństwo zamieszkuje osobno od rodziców we własnym domu.

Podział ze względu na strukturę rodziny

• Rodzina naturalna (pierwotna)

• Rodzina zrekonstruowana (patchworkowa)

• Rodzina przysposobiona (adopcyjna)

• Rodzina zastępcza

• Rodzina kontraktowa

RODZINY W KRYZYSIE

Typologia rodzin:

1. Rodzina regeneracyjna

Typologia rodzin regeneracyjnych opiera się na wymiarach: spójności i wytrzymałości.

Spójność określa znaczenie, jakie rodzina przypisuje akceptacji, lojalności, godności, wspólnych wartościach, zaufania i szacunku.

Wytrzymałość rodziny jej wewnętrzna trwałość oraz jej zasady, jak poczucie panowania nad wydarzeniami, poczucie celowości podejmowanych działań i otwarcie na nowe doświadczenia.

W modelu regeneracyjnym można wyróżnić 4 typy systemów rodzinnych:

• Rodziny podatne - charakteryzują się niskim poziomem spójności i wytrzymałości w sytuacji kryzysu członkowie takich rodzin reagują zdenerwowaniem i obwiniają się wzajemnie za niepowodzenia. Przejawiają wobec siebie mniej troski, zrozumienia i łagodności.

• Rodziny bezpieczne - to rodziny to niskim poziomie spójności i wysokim stopniu wytrzymałości. Są aktywne, mają poczucie celu oraz zdolności planowania, ale jej członkowie nie wspierają się w sytuacji kryzysowej.

• Rodziny trwałe - są to rodziny o wysokim poziomie spójności i niskim poziomie wytrzymałości. Mają niskie poczucie celu życia i panowania nad sytuacjami, są mało aktywne. Mają natomiast pozytywny stosunek do siebie, radzą sobie przez okazywanie zaufania , szacunku, zachowanie spokoju i emocjonalnej stabilności.

• Rodziny regeneracyjne - są to rodziny o wysokim poziomie wytrzymałości i spójności. Radzą sobie z problemami przez podtrzymywanie zaufania i szacunku oraz zachowanie stabilności i spokoju. Mają poczucie celu i sensu życia , uważają, że panują nad sytuacją, mogą wpłynąć na złe i dobre rzeczy, które je spotykają.

2. Rodzina sprężysta

Typologia rodzin sprężystych opiera się na wymiarach więzi i elastyczności rodziny.

Wymiar więzi definiuje się jako stopień, w jakim członkowie rodziny są ze sobą związani emocjonalnie. Wyznacznikami więzi są: pragnienie jej utrzymania, otwartość w omawianiu problemów, poczucie bliskości wśród członków rodziny, wspólne wykonywanie pewnych czynności.

Wymiar elastyczności definiuje się jako stopień w jakim stopień, w jakim rodzina jest w stanie zmienić swoje reguły, granice i pełnione role, w odpowiedzi na krytyczne wydarzenia. Elastyczność zakłada otwarty wzorzec komunikacji, gotowości do kompromisu, możliwości przyjmowania obowiązków, aktywne uczestnictwo w podejmowaniu decyzji.

W modelu sprężystym można wyróżnić 4 typy systemów rodzinnych:

• Rodziny kruche - o niskim poziomie więzi i niskim poziomie elastyczności. Ich członkowie rzadko polegają na rodzinie, unikają siebie nawzajem, mają kłopoty z wykonaniem pewnych czynności w ramach rodziny, ponadto rodziny te są odporne na kompromis, mają utrwalone wzorce postępowania.

• Rodziny związane - to rodziny o wysokim poziomie więzi i niskim poziomie elastyczności. Ich główną siłą jest poczucie wewnętrznej jedności umiejętność współdziałania. Podobnie jak rodziny kruche, są niechętne kompromisom, mają sztywne wzorce postępowania.

• Rodziny giętkie - to rodziny o niskim poziomie więzi i wysokim poziomie elastyczności. Ich siła leży w zdolności do zmiany. Mają ograniczone poczucie więzi rodzinnych, chętnie odwołują się do osób spoza rodziny.

• Rodziny sprężyste - to rodziny o wysokim poczuciu więzi i elastyczności. Ich siłą jest zdolność do zmiany i poczucie wewnętrznej jedności.

3. Rodzina rytmiczna

Typologia rodzin rytmicznych oparta jest na wymiarach wspólnie spędzanego czasu i znaczenia, jakie się temu przypisuje.

W modelu rytmicznym można wyróżnić 4 typy systemów rodzinnych:

• Rodziny bezwzorcowe - o niskim poziomie wspólnie spędzanego czasu i niskim poziomie znaczenia, jakie się temu przypisuje.

• Rodziny intencjonalne - to rodziny, których członkowie spędzają wspólnie niewiele czasu, chociaż nadają mu duże znaczenie. Rodziny te przejawiają chęć bycia razem, mają jednak pewne opory i nie są zdolne do spotykania się z minimalną choćby regularnością.

• Rodziny ustrukturowane - to te, które kładą silny nacisk na wspólne spędzanie czasu, ale nisko to ceniąc.

• Rodziny rytmiczne - to rodziny, które kładą nacisk na wspólne spędzanie czasu i wysoko to cenią.

Czynniki ważne dla trwałości związku:

• wzajemna wierność

• egalitarność - obowiązki dzielone na równo

• szacunek i wzajemne uznanie

• dobre współżycie seksualne

• zgodność poglądów religijnych

• to samo pochodzenie społeczne

Czynniki ważne dla rozpadu:

• patologie związane z uzależnieniami

• agresja i przemoc w małżeństwie

• brak miłości w małżeństwie i znudzenie

• niewierność, zdrada

• niezgodność charakteru

• niezgodność co do posiadania dzieci

• problemy mieszkaniowe i materialne

Zasoby osobiste systemu rodzinnego:

• spójność rodziny (lojalność, wsparcie)

• adaptacyjność

• organizacja rodziny

• komunikacja

• wytrzymałość rodziny

• ilość i forma spędzanego czasu

• umiejętność wykorzystywania zasobów indywidualnych w rodzinie

4 strategie rodzinne dotyczące radzenia sobie:

1. redukcja liczby i intensywności wymagań

2. działanie na rzecz uzyskania dodatkowych zasobów

3. szukanie wspólnych sposobów odreagowania

4. zmiana znaczenia sytuacji - tak aby stała się akceptowana przez rodzinę

Podejścia terapeutyczne do zaburzeń w rodzinie:

1. strukturalno - procesowe: terapie behawioralne, terapie systemowe (o prawidłowym komunikowaniu)

2. historyczne: (psychoanaliza) - analizowanie co się kiedyś wydarzyło i jak to wpłynęło na teraźniejszość

3. terapia polegająca na przeżyciu doświadczenia (terapy gestali - polegająca na przeżyciu emocji tu i teraz i odgrywanie psychodramy)

4. psychoedukacyjne i socjoedukacyjne - grupy wsparcia AA

5. interwencyjne

3 listopad 2010

PRZEMOC W RODZNIE

Alice Miller (ur. 12 stycznia 1923 we Lwowie, zm. 14 kwietnia 2010, Francja) - psycholog. Urodziła się w Polsce jako Alicja Rostowska, w 1946 wyemigrowała do Szwajcarii. W 1953 w Bazylei uzyskała doktorat z filozofii, psychologii i socjologii. Autorka książek o psychologii dziecięcej, z których za najważniejszą uchodzi Dramat udanego dziecka.

Dramat udanego dziecka, Książka po raz pierwszy ukazała się w 1979 roku i cały czas uznawana jest za najgłośniejszy bestseller Alice Miller. Jest to niezwykle poruszające studium dyskretnej toksyczności rodziców i opiekunów, którzy swoim dzieciom zapewnili [pozornie] szczęśliwe dzieciństwo w pędzie do doskonałości i nieustannych sukcesów. Czy odkrywając zranienia, których doświadczyliśmy w dzieciństwie, zdołamy dotrzeć do naszego prawdziwego Ja? Czy kiedykolwiek potrafimy w pełni wyzwolić się od iluzji, którymi wypełnione jest życie każdego z nas? Czy odkryjemy siebie, by w ten sposób zyskać nową, pełną wolności przestrzeń? To jedyna droga do odzyskania utraconej integralności i skorygowania postawy wobec siebie i życia.

1946 r. - publicznie powiedziano, że bicie dziecka jest niepoprawne

W 1946 r. amerykański radiolog J. Caffey opublikował artykuł Liczne złamania kości długich u niemowląt chronicznymi krwiakami podponowymi, w którym udowodnił nieprzypadkowo urazowy charakter tych obrażeń. Co istotne, badania Caffey'a i innych radiologów (np. F.N. Silvermana) koncentrowały się wówczas wyłącznie na dzieciach w wieku do trzech lat.

W 1961 r. N. Kempe, przewodniczący Amerykańskiej Akademii Pediatrii, zorganizował konferencję zatytułowaną The Batterede Child Syndrom (Syndrom dziecka bitego) - było to w zasadzie pierwsze w świecie spotkanie naukowców reprezentujących różne dyscypliny poświęcone nowo rozpoznanemu problemowi. Uważano wówczas, iż dotyczy on wyłącznie młodszych dzieci. Analizy ograniczano do urazów o charakterze fizycznym, jednocześnie jednak uczyniony został pierwszy krok w kierunku uznania krzywdzenia dzieci - abstrahując od tego, jak było ono wówczas definiowane - za problem społeczny.

Syndrom dziecka maltretowanego - oznacza stan kliniczny u małego dziecka, które doznało poważnego fizycznego obrażenia , jest częstą przyczyną trwałych uszkodzeń ciała czy śmierci.

Przemoc fizyczną wobec dziecka - określa się wszelkiego rodzaju zachowania agresywne odnoszące się do ciała dziecka - począwszy od "klapsów" czy szarpnięć, a skończywszy na faktycznym maltretowaniu dziecka obejmującym jego katowanie z użyciem wymyślnych narzędzi i sposobów

Przemoc psychiczna jest to rozmyślne niszczenie lub znaczące obniżanie możliwości prawidłowego rozwoju dziecka od wyzwisk poczynając poprzez emocjonalne odrzucenie, po nadmierne wymagania i nieliczenie się z możliwościami rozwojowymi dziecka.

Nadużycie seksualne to wciąganie dziecka w sferę aktywności seksualnej nieadekwatnej do jego etapu rozwojowego, w sferę działań, których dziecko nie rozumie i nic jest w stanie zaakceptować i które naruszają jednocześnie normy prawne i społeczne.

Zaniedbywanie dziecka może obejmować zarówno sferę psychiczną, jak i fizyczną dziecka i definiowane jest jako niezaspokajanie potrzeb dziecka niezbędnych dla jego prawidłowego rozwoju - potrzeb związanych z odżywianiem, ubiorem, schronieniem, higieną, opieką medyczną, kształceniem, jak też z psychiką dziecka

Wyodrębniamy cztery czynniki wyzwalające przemoc wobec dziecka:

• Czynniki tkwiące w osobie dopuszczającej się przemocy (rodzicu)

• Czynniki tkwiące w mikrosystemie (rodzinie)

• Czynniki tkwiące w exosystemie (sąsiedztwie, lokalnej społeczności)

• Czynniki tkwiące w makrosystemie (społeczeństwie)

Przemoc stała się dziś normą stosunków społecznych. Przemoc w rodzinie - sposobem wychowywania. Różne są przyczyny stosowania przemocy wobec dziecka w rodzinie.

Generalnie wyróżnia się trzy grupy przyczyn występowania tego zjawiska. Mogą one tkwić w samych dzieciach, na przykład:

• dzieci niechciane,

• upośledzone,

• trudne,

• przewlekle chore czy kalekie.

Bardziej powszechne są jednak przyczyny tkwiące w rodzicach. Do takich w pierwszej kolejności należy zaliczyć:

• niedojrzałość i młody wiek,

• brak wiedzy i umiejętności wychowawczych,

• doznanie maltretowania we własnym dzieciństwie,

• niski poziom wykształcenia,

• bezrobocie,

• wszelkiego rodzaju uzależnienia,

• socjopatia,

• choroba umysłowa.

W drugiej grupie natomiast należy wymienić:

• izolację społeczną rodziny,

• kłopoty małżeńskie,

• zbyt duże wymagania stawiane dziecku,

• a także maltretowanie żony przez męża, gdyż zazwyczaj wiąże się to także ze znęcaniem się nad dzieckiem.

Trzeba tu podkreślić również wpływ braku stabilności mogący wynikać z częstej zmiany miejsca zamieszkania oraz z życia w rodzinie, w której tylko jedno z rodziców jest rodzicem naturalnym. Współwystępowanie wymienionych czynników i okoliczności zwiększa prawdopodobieństwo ryzyka występowania przestępczych zachowań rodziców wobec dzieci.

17 listopada 2010

KONCEPCJA ANALIZY TRANSAKCYJNEJ ERICA BERNE'A

Koncepcja analizy transakcyjnej Erica Berne'a wywodzi się z Freudowskiej psychoanalizy, jest swego rodzaju teorią wymiany społecznej i jednocześnie szczególną odmianą terapii. W analizie transakcyjnej Berne dokonuje konstrukcji obrazu człowieka, który jest uwikłany w różnego typu zależności z innymi ludźmi. Opisuje prawidłowości oraz mechanizmy, które warunkują wzajemne nastawienia ludzi wobec siebie. Berne rozpatruje wymianę pomiędzy ludźmi w świetle ich doświadczeń z okresu dzieciństwa.

Wymiana bodźców-zachowań i reakcji-zachowań, do jakiej dochodzi pomiędzy dwiema osobami, to w świetle teorii Berne transakcja, która jest naturalnym przejawem procesu komunikacji. Berne zakłada, podobnie jak Freud, istnienie trzech stanów Ja. I tak w modelu funkcjonalnym odpowiednikiem Superego jest Ja-Rodzic, Id Ja-Dziecko, a Ego Ja-Dorosły. Opisane stanu ulegają dalszemu podziałowi w modelu funkcjonalnym. Jednakże w analizie transakcyjnej wszystkie te stany są realną manifestacją Ego i przejawiają się w rzeczywistych zachowaniach ludzi. Człowiek ma dostęp do wszystkich stanów i żaden z nich nie jest zły.

Stany „JA”

• Ja-Rodzic to stan, który jest naśladownictwem wzorów rodzicielskich lub innych osób znaczących, zawiera różnorodne postawy, zachowania i doświadczenia, które powstały pod wpływem kontroli rodzicielskiej Ten stan jest różnicowany na Rodzica Krytycznego (Karzącego) oraz Rodzica Opiekuńczego (Chroniącego). Dziecko wchłania ten stan od swoich opiekunów w procesie socjalizacji. Stan ten zawiera przekazy ważne z punktu widzenia kultury, cywilizacji, jest zbiorem skodyfikowanych praw, norm postępowania. Rodzic Krytyczny nakazuje i zabrania: „musisz”, „karzę ci”, „nie pozwalam”, często też moralizuje „powinieneś”. Głos krytyczny, stanowczy, najczęściej odbierany jako nieprzyjemny. Rodzic Krytyczny ocenia, wartościuje każde zachowanie jednostki, wymaga bezrefleksyjnego „wchłonięcia norm”. Rodzic Chroniący to opiekuńcza, kochająca matka, będąca źródłem bezpieczeństwa, pozytywnych odczuć, miłości, zainteresowania.

W ogólnie przedstawionej teorii Berne'a poważne miejsce zajmuje klasyfikacja wyodrębnionych przez niego stanów Ego.

• Ja-Dorosły jest jakby pozbawiony uczuć, mieści w sobie takie wzory zachowań, które zostały wypracowane samodzielnie i opierają się na obiektywnej ocenie rzeczywistości. Ten stan gromadzi informacje pochodzące od innych stanów Ego, przewiduje, szacuje, analizuje i z tego powodu zdarza się, że jest nazywany Komputerem.  Osoba funkcjonująca w tym stanie często zadaje pytania: „co, jak, dlaczego?”, posługuje się rozmaitymi stwierdzeniami, argumentuje. W zachowaniu zrównoważona, stonowana, raczej nie okazuje emocji. Dorosły ma swój udział w każdej złożonej transakcji.

• Ja-Dziecko to instynktowe, wrodzone doświadczenia z wczesnego dzieciństwa, na które składają się pragnienia, uczucia i myśli. W tym stanie dochodzi do podziału na Dziecko Naturalne (Spontaniczne) z którego wywodzi się Dziecko Przystosowane (Podporządkowane) i Dziecko Zbuntowane. Pierwsze z nich stanowi źródło wszelkiej twórczości, intuicji, radości życia, seksu. To część najbardziej demoniczna. Stan ten jest źródłem energii, spontaniczności, radości i błogostanu, lecz także lęku, złości i przykrości. Różnorodne impulsu są dostępne jednostce w każdym wieku, i gdy człowiek dorosły czuje, myśli i zachowuje się w tym stanie ego, wówczas nic nie różni go od sześciolatka. Osoba działająca w stanie Dziecko posługuje się krótkimi słowami, zawierającymi treści takie, jak: auuu, na Boga, ach... Postawa ciała tj. kulenie się, „zastyganie” w bezruchu, spontaniczne i nieskoordynowane ruchy rąk i nóg, udział w zajęciach sportowych czy taniec.

W swojej koncepcji Berne uznał, że do optymalnego funkcjonowania człowieka ważne jest to, aby zawsze mógł korzystać ze wszystkich stanów Ego i w zależności od sytuacji dokonywać wyboru, którego z nich chce użyć. Jeśli zaś nie ma dostępu do któregoś z nich mamy do czynienia z wyłączeniem. W sytuacji, gdy stan Dorosłego funkcjonuje w oparciu o wczesne zapisy występujące w stanie Rodzica lub Dziecka mówimy o kontaminacjach. Stan Dorosłego nie funkcjonuje prawidłowo, został niejako pozbawiony charakterystycznych dla siebie cech, nie dokonuje przewidywań, analiz, nie gromadzi danych. Kontaminacja Dorosłego z Dzieckiem powstaje na bazie przykrych doświadczeń i związanych z nimi uczuć, co powoduje, że jednostka nie jest w stanie doświadczać bieżących sytuacji bez odczuwania tych uczuć. Najczęstszymi symptomami tego zjawiska są wtedy rozmaite fobie i iluzje. Jeśli Dorosły zostaje wyłączony, to spostrzeganie, uczucia i zachowanie takiej osoby nie pozostają w relacji do obiektywnej rzeczywistości i osoby takie nazywamy psychotykami. Jeśli zaś wyłączeniu ulega Rodzic, to osoby takie w różnorodnych sytuacjach postępują nieodpowiedzialnie, pomijają wartości, normy.

Gra w koncepcji Berne'a tak naprawdę nie jest zabawą, pomimo dowcipnego jej opisu. Jest takim rodzajem komunikacji pomiędzy ludźmi, która przeszkadza w rozwoju otwartego, pełnego zaufania i bezpieczeństwa związku. Za tym zaś, co Berne nazywał intymnością, akceptacją i potrzebą głasków kryje się potrzeba miłości. Jedynie człowiek działający autonomicznie nie kieruje się w swoim postępowaniu jakimiś głosami, które ma w głowie, potrafi je bowiem uciszyć i patrzeć na ludzi bez uprzedzeń, spontanicznie, świadomy własnych pragnień. Człowiekiem takim może być tylko ten, kto wyrwie się spod wpływów rodzicielskich nauk, krępujących scenariuszy.

TOKSYCZNI RODZICE I PRZEMOC WOBEC DZIECKA

Susan Forward to jedna z najbardziej znanych amerykańskich psychoterapeutek, autorką wielu bestsellerów, a także częstym gościem programów radiowych i telewizyjnych. Autorka jest zwolenniczką krótkoterminowej terapii skupiającej się na zmianie destrukcyjnych wzorców zachowań - nie leczy objawów, ale uzdrawia ich źródło. Według niej terapia jest najbardziej efektywna wtedy, gdy biegnie podwójnym torem z jednej strony zmieniając autodestrukcyjne zachowania, z drugiej zaś - uwalniając od traumy przeszłości.

I Twój związek z rodzicami, kiedy byłeś dzieckiem:

1. Czy rodzice mówili ci, że jesteś niedobry lub bezwartościowy? Czy używali wobec ciebie

wyzwisk? Czy ciągle cię krytykowali?

2. Czy rodzice używali siły fizycznej aby cię utrzymać w ryzach? Czy bili cię paskiem, szczotką lub innymi przedmiotami?

3. Czy twoi rodzice pili lub narkotyzowali się? Czy czułeś się zakłopotany, nieswój, przestraszony, dotknięty lub zawstydzony z tego powodu?

4. Czy twoi rodzice przeżywali ciężkie depresje lub zamykali się przed tobą z powodu własnych emocjonalnych problemów lub umysłowej czy fizycznej choroby?

5. Czy musiałeś opiekować się rodzicami z powodu ich problemów?

6. Czy rodzice zrobili coś co miało być utrzymane w tajemnicy? Czy byłeś w jakiś sposób seksualnie napastowany?

7. Czy zazwyczaj bałeś się swoich rodziców?

8. Czy bałeś się wyrazić swoją złość na rodziców?

II Twoje dorosłe życie:

1. Czy znajdujesz się obecnie w destrukcyjnym lub nieodpowiednim dla ciebie związku?

2. Czy wierzysz, że jeśli będziesz z kimś zbyt blisko, możesz zostać zraniony lub opuszczony?

3. Czy spodziewasz się od ludzi najgorszego? A od życia w ogóle?

4. Czy sprawia ci trudność uświadomienie sobie kim jesteś, co czujesz i co chcesz?

5. Czy obawiasz się, że gdyby ludzie znali twoje prawdziwe ja, nie lubiliby ciebie?

6. Czy kiedy odnosisz sukces, czujesz się zaniepokojony lub przerażony, że ktoś odkryje, iż jesteś oszustem?

7. Czy bez wyraźnej przyczyny złościsz się lub jesteś smutny?

8. Czy jesteś perfekcjonistą?

9. Czy trudno jest ci zrelaksować się lub zabawić?

10. Czy dostrzegasz, że mimo swoich najlepszych chęci, zachowujesz się tak jak twoi rodzice?

III Twój związek z rodzicami jako człowieka dorosłego:

1. Czy rodzice nadal traktują cię jak małe dziecko?

2. Czy dużo twoich życiowych decyzji zależy od akceptacji rodziców?

3. Czy doświadczasz intensywnych emocjonalnych lub fizycznych reakcji po spotkaniu lub przed planowanym spotkaniem z rodzicami?

4. Czy obawiasz się sprzeciwić rodzicom?

5. Czy rodzice manipulują tobą poprzez groźbę lub poczucie winy?

6. Czy rodzice manipulują tobą za pomocą pieniędzy?

7. Czy czujesz się odpowiedzialny za odczucia rodziców? Czy kiedy są nieszczęśliwi, czujesz, że to twój błąd? Czy do twoich zadań należy zmiana ich odczuć na lepsze?

8. Czy uważasz, że cokolwiek zrobisz, i tak nigdy nie będzie to wystarczająco dobre dla rodziców?

9. Czy masz nadzieję, że pewnego dnia, w jakiś sposób, twoi rodzice zmienią się na lepsze?

1 grudnia 2010

POSTAWY RODZICIELSKE

Na dominujący wpływ wychowawczy środowiska rodzinnego zwróciła uwagę E. Hurlock. Jej zdaniem "(...) podstawowego wzoru przyjętego w rodzinie nie pozbędzie się dziecko nigdy, nawet wtedy, jeśli ulegnie on modyfikacji lub zmianie, gdy podrośnie. Anonimowy autor wyraził w następujący sposób to. jak wielki jest wpływ rodziny na rozwój osobowości dziecka :

Jeżeli dziecko jest otoczone krytyką, uczy się potępiać.

Jeżeli żyje wśród wrogości, uczy się walczyć.

Jeżeli żyje wśród lęku, uczy się być lękliwe.

Jeżeli jest otaczane współczuciem, uczy się użalać nad sobą.

Jeżeli żyje wśród tolerancji, uczy się być wyrozumiałe.

Jeżeli żyje wśród zazdrości, uczy się odczuwać winę.

Jeżeli jest ośmieszane, uczy się nieśmiałości.

Jeżeli jest zawstydzane, uczy się wstydzić.

Jeżeli żyje wśród zachęt, uczy się pewności siebie.

Jeżeli żyje wśród pochwał, uczy się doceniać.

Jeżeli żyje wśród akceptacji, uczy się kochać.

Jeżeli żyje wśród aprobaty, uczy się podobać.

Jeżeli żyje wśród uznania, uczy się mieć cel.

Jeżeli żyje wśród rzetelności, uczy się cenić sprawiedliwość.

Jeżeli żyje wśród uczciwości, uczy się cenić prawdę.

Jeżeli żyje w bezpieczeństwie, uczy się ufać sobie i innym (Hurlock E. 1985).

Postawy rodzicielskie wg Gordona:

• Zwycięzcy - ci rodzice bardzo silnie podkreślają swój autorytet oraz władzę poprzez stosowanie zakazów, nakładanie ograniczeń, żądanie określonego zachowania. Wydają polecenia i wymagają posłuszeństwa. Posługują się groźbą kary aby zmusić swoją pociechę do zrobienia czegoś. Konflikty które powstają pomiędzy rodzicami a dzieckiem zazwyczaj kończą się wygraną rodziców. Rodzice „zwycięzcy” uzasadniają swoja wygraną stosując następujące argumenty: „rodzic wie najlepiej”, „to dla dobra dziecka”.

• Zwyciężeni - ta grupa rodziców zapewnia swoim dzieciom więcej swobody. Wyznają bowiem że są przeciwnikami metod autorytatywnych. W przeciwieństwie do grupy zwycięzców tutaj podczas zaistnienia konfliktu wygrywa dziecko. Rodzice ci uważają że nie spełnienie oczekiwań pociech jest szkodliwe dla nich.

• Grupa chwiejnych - Ta grupa jest najliczniejsza. Należą do nich rodzice którzy po części akceptują zachowania dziecka a po części nie. Mieszanina ta składa się z ulegania i surowości, twardości i łagodności, ograniczania i cierpliwości, zwyciężania i polegania. Do tej grupy rodziców należą osoby rozdarte i niepewne.

Postawy wg Korczaka:

1. opiekun dozorca - nadzoruje, karze, podkreśla swą władzę, domaga się szacunku, wdzięczności, nerwowo reaguje na porażki dziecka - wybuchami, agresją. Żąda natychmiastowych zmian.

2. postawa w której kocha się dziecko takie jakie jest. Dziecko ma prawo się pobrudzić, coś zepsuć, nie możemy go za to krytykować, potępiać. Im bardziej się krytykuje dziecko, tym bardziej uważa ono, że jest złe.

Postawy rodzicielskie wg Kannera:

• akceptację i uczucie

• jawne odtrącenie

• perfekcjonizm

• nadmierne chronienie.

Postawy rodzicielskie

• Autorytaryzm - rodzice surowi, wymuszający od dziecka szacunek, dziecko będzie kłamać

• Nadopiekuńczość

• Dziecko sierota

• Dziecko narcyz

• Permisywizm - tolerancja, pozwalanie. Dziecko jest skazane na siebie. Często ma problemy w szkole. Nie jest stabilne emocjonalnie. Są to dzieci bardzo zaradne, dające sobie radę w życiu

• Poprawność - rodzic jest autorytetem. W domu są zasady. Rodzice nie stosują okrutnych kar. Dzieci wykazują zdolność komunikowania się z innymi, są stabilne emocjonalnie

Aspekty osobowości - temperamenty

• Melancholik - introwertyk - osoba smutna, ciągle o czymś myśli, odstaje w grupie, nie ma przyjaciół, potrafi coś mądrze powiedzieć

• Sangwinik - ekstrawertyk - osoby dość towarzyskie, traktują życie lekko, dogadują się w grupie, cechuje ich słomiany zapał, nie są bardzo solidne ale otwarte

• Flegmatyk - introwertyk - jest powolny emocjonalnie, świetnie sprawdza się w sytuacjach wielkiego stresu - działa racjonalnie; może być pomijany w grupie

• Choleryk - ekstrawertyk - denerwuje się, jest to osoba bardzo pobudliwa, agresywna, kłótliwa, szukająca problemu. Może być dobrym szefem bo lubi zarządzać

Introwertyk, typ człowieka zwróconego raczej ku własnemu ja, aniżeli ku światu zewnętrznemu, mającego trudności w nawiązywaniu kontaktu z ludźmi.

Ekstrawertyk, człowiek kierujący swoje zainteresowania przede wszystkim do świata zewnętrznego. Interesują go ludzie, problemy zewnętrzne, zdarzenia.

Obszary odbierania rzeczywistości

• Słuch

• Wzrok

• Ruch

Wzorce myślowe a zachowanie

1. Jak określiłbyś swój sposób mówienia?

a) Słowa płyną potoczyście, w logicznym porządku, nieprzerwanie. bez wahania: bogate słownictwo SRW. SWR

b) Kontroluje się, bywam onieśmielony, gdy mam wypowiedzieć się w większym towarzystwie WRS. RWS

3. Używam wielu przenośni, mówię barwnie WSR. RSW

4. Mówię przeważnie o działaniach, uczuciach, wydarzeniach RSW

5. Szukam właściwych słów, gestykuluję, pomagam sobie rękami kręcę się WRS. RSW

f) Krążę wokół tematu, zadaję niezliczone pytania WRS. RWS

2. Jaki jest twój kontakt wzrokowy z otoczeniem?

a) Utrzymuję stały kontakt wzrokowy WSR. WRS

b) Nieśmiało spoglądam, kontakt wzrokowy przez czas dłuższy niż kilka sekund peszy mnie. i często uciekam z oczami SRW. RSW

c) Utrzymuję stary kontakt wzrokowy, ale jeśli się przedłuża. mrugam oczami, miewam tiki SWR. RWS

d) Gdy muszę słuchać zbyt długo, mój wzrok staje się szklisty- WRS. RWS

3. Jak określisz twój charakter pisma?

a) Pismo ładne, czytelne WSR. WRS

2. Trudny do odczytania SWR. RWS

3. Niewyrobione, trochę nieporządne. litery bywają niekształtne SRW. RSW

4. Co najłatwiej zapamiętujesz?

a) Wypowiedzi ustne, dowcipy, teksty piosenek, nazwiska, tytuły zapamiętuję powtarzając wielokrotnie na głos SRW. SWR

b) To co widziałem lub czytałem, twarze, widoki, zapamiętuję przepisując wielokrotnie WSR. WRS

c) Czynności, doświadczenia, wrażenia dotykowe, zapachy, zapamiętuję powtarzając jakąś czynność wielokrotnie RWS. RSW

5. Jakie mam potrzeby i umiejętności fizyczne?

a) Jestem ciągle w ruchu, wiercipięta. potrzebuję swobodnych mchów RWS. RSW

b) Potrafię przez dłuższy czas siedzieć spokojnie SWR. WSR

c) Czuję się niezręcznie, łatwo się denerwuję, gdy po raz pierwszy uczę się jakiejś czynności SWR. WSR

d) łatwo nabieram umiejętności fizycznych RWS. RSW

6. Jak reagujesz na dotyk?

1. Kontakt fizyczny raczej mnie onieśmiela SWR. WSR

2. Lubię dotykać innych i być dotykany RWS. RSW

3. Kontakt fizyczny musi być poprzedzony nawiązaniem porozumienia RSW, WRS

7. Jak wyrażasz swoje uczucia?

1. Są dla mnie sprawą bardzo intymną WSR

2. Uczucia kryję „tuż pod skórą" SRW. WRS

3. Łatwo wyrażam uczucia SRW. RSW

4. Łatwo uzasadniam uczucia SWR

5. Z najwyższym trudem ubieram uczucia w słowa RWS

8. W jakich okolicznościach wyłączasz się?

a) Gdy mam przed sobą wiele szczegółów wizualnych, gdy mi się coś pokazuje albo wypytuje o to, co widziałem SRW. RSW

b) Gdy słyszę zbyt wiele słów, ustnych objaśnień albo pytań dotyczących czegoś, co słyszałem WRS. RWS

c) Gdy mam do wyboru zbyt wiele czynności, gdy się mnie dotyka. gdy się mnie pyta. co czuję SWR. WSR

9. Jakie moje zachowanie najłatwiej denerwuje otoczenie?

1. Nie mogę usiedzieć spokojnie na jednym miejscu SRW. RSW

2. Wypowiadam się przez akt fizyczny popychając i uderzając innych RSW

3. Popisuję się WSR

4. Dowcipkuję, używam zbyt śmiałego języka SRW. SWR

5. Naburmuszam się, zamykam w sobie WRS. RWS

6. Przerywam, mówiąc nieustannie SRW. SWR

7. Obrażam się. narzekam, mówię „tak. ale" WRS

10. Co najlepiej pamiętasz z filmu, programu telewizyjnego, lektury?

a) Wygląd bohaterów, scenerię WSR. WRS

b) O czym była mowa. muzykę SRW. SWR

c) Co się wydarzyło, charaktery bohaterów RWS. RSW

11. Co robisz, żeby zapamiętać czyjś numer telefonu?

a) Przepowiadam go sobie, słyszę go wewnątrz SRW. SWR

b) Wyobrażam sobie telefon albo cyfry numeru WSR. WRS

c) Wyobrażam sobie, jak biorę słuchawkę i nakręcam numer RWS. RSW

12. Co najłatwiej zapamiętujesz w ludziach, których poznajesz?

a) To. co robicie wspólnie, jakie uczucia w tobie budzą RWS. RSW

b) Jak wyglądają WSR. WRS

c) Jak się nazywają, co mówią SRW. SWR

13. Co cię najbardziej rani, co najtrudniej ci znieść?

a) Złe. raniące słowa WRS. RWS

2. Natręctwo, agresywne gesty SWR. WSR

3. Złe spojrzenia SRW. RSW

14. Jak zabierasz się do składania jakiejś rzeczy?

a) Czytam instrukcję, potem sam to robię. Podpowiadanie mi przeszkadza. WRS

b) Czytam instrukcję, zadaję pytania, mówię sam sobie co mam zrobić WSR

c) Dopasowuję części do siebie. Jeśli trzeba, to pytam. Nigdy nie czytam instrukcji. RSW

4. Dopasowuję część, patrzę na schemat, potem pytam RWS

5. Proszę kogoś, żeby mi powiedział, a potem pokazał jak to robić, potem próbuję sam SWR

f) Proszę kogoś, żeby mi powiedział, jak to robić, potem próbuję sam. Instrukcję czytam w ostateczności SRW

15. Czym się kierujesz wybierając sobie ubranie?

a) Jakie są w dotyku, czy są wygodne, z jakiej są tkaniny RWS. RSW

b) Ich kolorem, jak w nich wyglądam, czy harmonizują ze sobą WSR. WRS

c) Czy pasują do mojej osobowości, jakiej są firmy, co mówią o mnie SRW. SWR

Prototypy wzorców uczenia się

• Typ słuchowo- wzrokowo-ruchowy {SWR} - SŁOWNY AKROBATA

Cechy ogólne wzorca: wygadany, łatwo się wypowiada, posiada bogate słownictwo, stara się wszystko zrozumieć, zapalony czytelnik.

• uczniowie bez większego wysiłku odnoszą sukcesy w szkole,

• potrzebę wypowiedzenia własnymi słowami, tego co zrozumieli mogą realizować poprzez nagrywanie własnych wypowiedzi na magnetofon i odtwarzanie, śpiewanie, odgrywanie scenek itd.,

• mają potrzebę konfrontacji nauki z rzeczywistością (nauka "żywa"),

• organizują sobie pracę "przepowiadając" co trzeba zrobić i robiąc notatki,

• w zapamiętywaniu- skuteczne może być, układanie z faktów do zapamiętania, wyliczanki lub piosenki rapowej,

• w uczeniu się, pomaga nagrywanie i przesłuchiwanie tekstu do zapamiętania,

• w czasie nauki lubią mieć spokój, niektórzy mogą słuchać swojej ulubionej muzyki.

Najwłaściwszy sposób uczenia się: słuchanie, patrzenie, doświadczenie.

Najwłaściwsza forma wypowiedzi: mowa, demonstracja, działanie.

• Typ słuchowo- ruchowo- wzrokowy {SRW} - PRZEWODNIK STADA

Cechy ogólne wzorca: elokwencja, energiczność, skłonność do przewodzenia, rozmowność.

• uczniowie łatwo uczą się ze słuchu, tego co usłyszały lub o czym rozmawiały,

• uwielbiają, żeby im czytać,

• ucząc się czytać, mogą wodzić palcem po stronie lub czytać na głos,

• połączenie ruchu z czytaniem pomaga wytrwać w skupieniu (np.: fotel bujany),

• powinni opowiadać lub odgrywać wydarzenia, o których czytali,

• uczniowie zapamiętują powtarzając materiał na głos,

• są urodzonymi gwiazdami rapu, mogą wymyślać rytmy i podkładać pod tekst, który mają zapamiętać,

- mogą ułożyć ze słów, które mają zapamiętać wyliczankę, piosenkę, hasło,

- mogą powtarzając materiał wybijać rytm piłką lub tanecznymi krokami - uczniowie organizują swoje zajęcia opowiadając samym sobie lub innym, co mają zamiar zrobić,

- mogą uczyć się przy wybranej przez siebie muzyce.

Najwłaściwszy sposób uczenia się: słuchanie doświadczenie, patrzenie.

Najwłaściwsza forma wypowiedzi: mowa, działanie, demonstracja.

• Typ wzrokowo - ruchowo - słuchowy {WRS} - WSZĘDOBYLSKI OBSERWATOR

Cechy ogólne wzorca: wyraźna empatyczna energia, mówiąc gestykuluje i kręci się, lubi pracę w zespole, ma trudności z podjęciem decyzji, wizualny pedant, łatwo nawiązuje kontakt wzrokowy.

• szkoła dostarcza uczniom mieszanych przeżyć, dobrze czytają, ale mogą mieć trudności z przedstawieniem tego, czego się nauczyły,

• po powrocie ze szkoły ( duża ilość bodźców słuchowych) potrzebują ciszy i spokoju bądź wygadania się,

• uczeń do nauki powinien wykorzystywać wzorce graficzne, czytając różne historie może ilustrować je w myślach - rozwija to jego zdolność rozumienia i zapamiętywania,

• podczas czytania może wodzić palcem po tekście,

• podczas czytania może coś żuć i pogryzać - pomaga to utrzymać koncentrację,

• uczeń najlepiej zapamiętuje to co widział lub to czego doświadczył, gdy mu się pokaże, co trzeba zrobić, a potem pozwoli spróbować samemu,

• lubi uczyć się czegoś konkretnego,

• aby wypowiedzi ustne były mniej stresujące, powinien korzystać z przygotowanych przez siebie notatek, bądź rekwizytów ilustrujących wypowiedź,

• uczeń może mieć trudności z myśleniem, w bałaganie

Najwłaściwszy sposób uczenia się: patrzenie, doświadczenie, słuchanie

Najwłaściwsza forma wypowiedzi: demonstracja, działanie, mowa

• Typ wzrokowo - słuchowo - ruchowy {WSR} - PREZENTER GAWĘDZIARZ

Cechy ogólne wzorca: dzieci o bystrych, błyszczących oczach; ma się wraże­nie, że to one wynalazły „Show ind Tell" (lekcja, na którą uczniowie przynoszą rzeczy, które ich interesują, i opowiadają o nich)

• Uwielbiają czytać i wskazywać innym, co widzą Ich strój często robi wrażenie: kolorowy, z trafnie dobranymi dodatkami, przemyślany,

• Swoim starannym, wyraźnym pismem stale spo­rządzają jakieś listy,

• Zwykle uczą się dobrze,

• Kochają opowiadać i mówią przekonująco,

• Są urodzonymi nauczycielami i usiłują przekonać innych dosłownie o wszyst­kim,

• Za ich słowami kryje się wiele uczuć, często można je wy­dać ż ich wyrazu twarzy,

• Mają powierzchowną świadomość własnego dala i zdarza sil, że aby nauczyć się jakiejś czynności, muszą ją powtarzać wielokrotnie. Unikają rywalizacji w sporcie,

• Uczucia mogą traktować jako sprawę intymną,

• Kontakt fizycz­ny nie jest dla nich czymś zdawkowym i często nawiązują go z ociąganiem.

Najwłaściwszy sposób uczenia się: patrzenie, słuchanie, doświadczenie

Najwłaściwsza forma wypowiedzi: demonstracja, działanie, mowa

• Typ - ruchowo - słuchowo - wzrokowy {RSW} - ŻYWE SREBRO

Cechy ogólne wzorca: ruchliwy, ma nieśmiałe, szybkie spojrzenie, urodzony sportowiec, nie rwie się do czytania ani pisania, bardzo uczuciowy, lubi kontakt dotykowy.

- uczniowie często w szkole przezywają trudne chwile,

• najłatwiej zapamiętują to, co sami robili lub doświadczyli,

• lektura i praca pisemna powinna być wzbogacona w elementy ruchu i osobistego doświadczenia,

• budowanie modeli i makiet wzbogaci nauczane treści,

• odgrywanie scenek ułatwi zapamiętywanie,

• przed nauką domową uczeń powinien się pobawić na dworze lub uprawiać jakiś sport,

• trudności związane z czytaniem w skupieniu, bez aktywności fizycznej, pomoże pokonać bujanie się w fotelu lub wodzenie palcem po stronicy,

• pomóc też może, czytanie na głos, bądź opowiadanie wydarzeń z przeczytanych historii, szukanie podobieństw między własnymi uczuciami a przeżyciami postaci z opowiadań.

Najwłaściwszy sposób uczenia się: doświadczenie, słuchanie, patrzenie.

Najwłaściwsza forma wypowiedzi: działanie, mowa, demonstracja

• Typ - ruchowo - wzrokowo - słuchowy {RWS} - WĘDRUJĄCY POSZUKIWACZ

Cechy ogólne wzorca: spokojni miłośnicy natury, zorganizowani, uporządkowani, odznaczają się fizycznym wdziękiem, mają łagodny głos i różnorodne zainteresowania.

- uczniowie ci najlepiej czują się na zajęciach pozwalających im rozładować energię fizyczną: wychowanie fizyczne, plastyka, prace ręczne,

• uczniowie potrzebują zarówno- możliwości fizycznego wyżycia się jak i ciszy i spokoju,

• wyładowanie energii w sporcie lub innych zajęciach pozalekcyjnych zwiększy zdolność koncentracji przy odrabianiu prac domowych,

• najlepiej uczą się poprzez wycieczki i własne eksperymenty,

• ortografii może uczeń uczyć się w taki sposób, że druga osoba piszę mu słowo palcem po plecach, aby mógł je poczuć, następnie ma je napisać, a potem wypowiedzieć,

• uczeń powinien czytać w ruchu {fotel na biegunach} ,odgrywać rolę związaną z tym co czyta,

• uczeń może zrobić ilustrację do tekstu lub notatkę,

• powtórkę materiału przed klasówką ułatwią pomoce wizualne, tablica na ścianie lub sztalugi, powtarzanie powinno być skorelowane z ruchem i aktywnością ucznia,

• aby unikać wyłączania się ucznia, gdy się do niego mówi, uczeń powinien znaleźć jakieś nie rozpraszające zajęcie dla ciała i rąk, które pomoże mu skupić uwagę podczas słuchania,

Najwłaściwszy sposób uczenia się: doświadczenie, patrzenie,, słuchanie.

Najwłaściwsza forma wypowiedzi: działanie, demonstracja, mowa

Hipotetyczny model zachowania macierzyńskiego według Schaeffera

Źródło: M. Ziemska, Rodzina i dziecko. Warszawa 1986, s. 172.

    Powyższa typologia zawiera czternaście postaw ujętych w siedem przeciwstawnych par. Model ten jednak budzi zastrzeżenia przeciw niewłaściwemu sposobowi dobierania podstawowych wymiarów w taki sposób , aby jeden z biegunów stanowił maksimum i optimum dla zachowań rodzicielskich.

    Z typologii Schaefera wywodzi się kolejna typologia Makarovića, która powstała w 1977 roku. Autor przyjął w niej przeciwieństwa: przychylną przewagę nagród i nieprzychylną przewagę sankcji oraz przewagę władzy matki i przewagę władzy dziecka w stosunkach między matką a dzieckiem. Przecięcie się tych wymiarów pod kątem prostym tworzy cztery pola wskazujące na 4 typy postaw matki do dziecka. Są to następujące typy :

• typ monarchiczny,

• typ demokratyczny,

• typ tyraniczny,

• typ anarchiczny

1. wrogość i autonomia:

1. odrzucenie - matki nie chcą tego dziecka, porzucają je

2. zaniedbanie - matka nie odrzuca dziecka w dosłowny sposób, ale się nim nie interesuje, nie czyta mu, nie poświęca czasu

3. obojętność - matka wypełnia powinności względem dziecka, ale jest ona wobec niego obojętna, nie jest zainteresowana, żyje swoimi sprawami

4. luźny stosunek - rodzice, którzy dają dużo swobody dziecku, nie dają mu wsparcia emocjonalnego

w tym modelu wychowamy osobę samodzielną, bezwzględną, wykorzystującą innych, cyniczną, zimną emocjonalnie

2. autonomia i miłość - polega na ogromnej miłości do dziecka, wspieramy je emocjonalnie, dążymy do tego aby było samodzielne

1. akceptacja - okazują ją dziecku akceptują jego osobowość, nie zmuszają do czegoś

2. współdziałanie - angażujemy dziecko do wspólnego decydowania w różnych sprawach

3. uznanie praw - rodzice dają największą wolność dziecku, może ono decydować o sobie

Wychowany osobę niezależną, samodzielną, która wie czego chce, umie współpracować z ludźmi, empatia

3. miłość i władza

1. posiadanie - dziecko jest naszą własnością, nie pozwalamy mu odejść, chcemy żeby cały czas z nami było, wynika to z naszej miłości

2. nadmierne chronienie - rodzice chcą dać dziecku wszystko, nie wtajemniczają dziecka w żadne problemy

3. chronienie/pobłażanie - przymyka oko na różne zachowania dziecka

4. nadmierne pobłażanie - dziecko rządzi nami

Wychowamy tutaj różne typy dzieci - narcyza, który jest nadmiernie pewny siebie, możemy wychować osobę bardzo nieśmiałą, która nigdy nie podejmowała żadnych decyzji.

4. władza i wrogość

1. dyktatorstwo - rodzic zarządza dzieckiem np. zostanie tym i tym, stawia dużo wymagań, sztywne zasady

2. wymagania - dziecko ma robić dokładnie to co każe rodzic

3. perfekcja - żąda od swojego dziecka aby było doskonałe

4. kary - rodzic stosuje kary, skrajną dyscyplinę, presję psychiczną

wychowamy perfekcjonistę, osobę zajmującą wysokie pozycje społeczne, są wewnętrznie poranione, brak im poczucia akceptacji, mają ogromny szacunek do rodziców, osiągają toksyczny sukces - ale płacą za to stresem, poczuciem niskiej wartości.

---