NARODZINY RUCHU ROBOTNICZEGO NA ZIEMIACH POLSKICH
W drugiej połowie XIX w. na ziemiach polskich rozwiną się nowoczesne ruchy polityczne:
1. ruch robotniczy = socjalistyczny
2. ruch narodowo- demokratyczny = wszechpolski = nacjonaliści
3.ruch ludowy = chłopski
W drugiej połowie XIX w. nastąpił rozwój przemysłu ( głównie na Śląsku), wzrosła więc liczebność klasy robotniczej. Nie oznaczało to niestety poprawy warunków życia robotników. Nadal pracowali oni nieraz po 17 godzin, nie istniały ubezpieczenia, urlopy wypoczynkowe, zwolnienia zdrowotne ( nie zdolnych do pracy po prostu wyrzucano, *stosowano lokauty - masowe zwolnienia pracowników w celu zmuszenia ich do gorszych warunków pracy) Do pracy przyjmowano młodocianych, kobiety pracujące otrzymywały niższe wynagrodzenia.
Pierwsze organizacje robotnicze na ziemiach polskich założono na terenie Śląska i w Galicji.
Na Śląsku walczono głównie z wynarodowieniem, gdyż germanizacja na tych terenach była bardzo zaawansowana. Weszło to wkrótce na drogę chadecji ( = chrześcijańska demokracja, z politycznego punktu widzenia opcje centrowe).
W Galicji założone zostało i wychodziło pismo „Czcionka” dotyczące spraw robotników. Powstawały także kasy oporu - organizacje, które gromadziły pieniądze, które stanowiły zapomogi dla robotników wyrzuconych z pracy, przypominały nieco związki zawodowe.
Kolebką ruchu robotniczego był jednak Przywiślański Kraj.
W 1879 Ludwik Waryński opracował pierwszy program socjalistyczny. Napisał go w Warszawie, wydrukowany został w Szwajcarii, a datowany w Brukseli, skąd nazwa program brukselski. Podkreślał on odrębności istniejącej klasy robotniczej w porównaniu z innymi. Jednak ochrana ( = tajna organizacja carska) szybko wpadła na trop Waryńskiego. Udał się on więc do Galicji , ale już w 1880 został aresztowany i wraz z 35 współtowarzyszami postawiony przed sądem w Krakowie i wydalony poza granice C.K Austrii ( * C.K = cesarsko-królewska)- pod eskortą policji został odprowadzony do granicy ze Szwajcarią , którą musiał przekroczyć na ich oczach .
Powrócił jednak do Polski nielegalnie w 1882 i założył I Proletariat ( * Międzynarodowa Socjalno - Rewolucyjna Partia Proletariat), nazywany też Wielkim Proletariatem . Program partyjny określał cele, analizował sytuację, wysuwał postulat o prawach społecznych i politycznych dla robotników jak na przykład darmowa oświata, ale brakowało w nim odniesień do kwestii narodowej ( najważniejszej wówczas dla Polaków ) i agrarnej. Proletariat zakładał więc walkę o uregulowanie spraw socjalnych .
Efekty I Proletariatu :
- strajk w Żyrardowie 1883
-* ustąpienie szefa policji w Warszawie, który wprowadził dozór sanitarny nad robotnicami .
W 1883 Ludwik Waryński został aresztowany a na czele I Proletariatu stanął Stanisław Kunicki, który wprowadził zmiany w działaniu partii w oparciu o terror indywidualny ( zabijanie urzędników, policji carskiej). Nie przynosiło to oczywiście wielkich efektów a nastawiało ludzi negatywnie do partii.
W 1884 aresztowano również Kunickiego, odbył się proces proletariatczyków .
Ludwik Waryński skazany został na 16 lat pobytu w Szlisselburgu (*na wybrzeżu Jeziora Ładoga) , gdzie zmarł w 1889 mając 33 lata.
Stanisław Kunicki skazany został na śmierć przez powieszenie , a wyrok wykonano na stokach Cytadeli warszawskiej .
Ostatnią szefową I Proletariatu została Maria Bohuszewiczówna (do 1886 r). I Proletariat istniał więc od 1882 do 1886.i był pierwszą organizacją robotniczą zorganizowaną na ziemiach polskich , zajmującą się problemami robotników.
W 1888 Marcin Kasprzak i Ludwik Kulczycki założyli II Proletariat ( nazywany też Małym) . Jego oddziaływanie było jednak słabe, bowiem oddziały policji carskiej wyspecjalizowały się już w tępieniu takich organizacji. Poza tym II Proletariat również opierał się na taktyce terroru indywidualnego .
W 1889 powstał Związek Robotników Polskich.
W tym czasie na emigracji ( Paryż) aktywizowali się socjaliści polscy . W 1892 zorganizowano zagraniczny zjazd socjalistów polskich , który postanowił , że na ziemiach polskich powstanie partia typu rewolucyjnego. . Do Polski jako emisariusz przybył Stanisław Mendelson , który doprowadził w 1892 do połączenia II Proletariatu z ZRP w wyniku czego powstała Polska Partia Socjalistyczna ( PPS). Miała ona w programie postulat o walce o niepodległość . Właściwie głównym zadaniem była walka o Polskę wolną . Z PPS związany był także Józef Piłsudski. W PPS pojawiły się jednak elementy, czynniki lewackie ( elementy lewicujące ) jak Różą Luksemburg , „ czerwony kat” - Feliks Dzierżyński ( *organizacja Czeka) , co zaowocuje utworzeniem w 1893 Socjaldemokracji Królestwa Polskiego , które w 1900 zmieni nazwę na Socjaldemokrację Królestwa Polskiego i Litwy . Zajmować się ono będzie jednak jedynie kwestiami socjalnymi.
Ruchy robotnicze miały miejsce także w innych zaborach , choć były tam znacznie słabsze.
W 1893 powstała Polska Partia Socjalistyczna Zaboru Pruskiego.
Na terenie Galicji istniała Polska Partia Socjalno- Demokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego, której liderem był Ignacy Daszyński ( pierwszy premier wolnej Polski)