Rozdział pierwszy
NARODZINY PAŃSTWOWOŚCI
NA ZIEMIACH POLSKICH
1. Pochodzenie Słowian
Niektórzy uważają ich za autochtonów na ziemiach między Odrą a Dnieprem, według większości napłynęli falami ze stepów Europy wschodniej i środkowozachodniej Azji (kolejno ludność staroeuropejska, Germanie i Bałto-Słowianie). Ok. połowy I tysiąclecia pne Bałto-Słowianie osiedlili się między Bugiem a Dnieprem, skąd rozszerzali swoje siedziby dalej na zachód. Słowianie kształtowali się jako odrębna grupa etniczna w wyniku wymieszania się z ludnością starosłowiańską.
2. Ustrój rodowo-plemienny
Ród stanowił zespól rodzin połączonych węzłami pokrewieństwa i tworzył całość osadniczą i gospodarczą. Pokrewieństwo opierało się na pochodzeniu wszystkich mężczyzn od wspólnego przodka. Ród zamieszkiwał przeważnie jedną osadę i prowadził wspólną gospodarkę. W dobie ustroju rodowego upowszechniła się gospodarka wypaleniskowa, wymagająca większej liczby ludzi. Ród skupiał razem zapasy i regulował ich spożycie, zapewniał swym członkom bezpieczeństwo. Wspólrodowców łączyło poczucie solidarności, kult wspólnych przodków.
Rody łączyły się w plemiona na czele których stali naczelnicy. Wokół naczelnika skupiała się starszyzna rodowo-plemienna. Gromadzili bogactwa z łupów wojennych i darów oraz ciągnęli dochody z handlu z obcymi kupcami. Wyzyskiwali pracę niewolników. Ustrój niewolniczy nie stał się jednak podstawą stosunków społeczno-gospodarczych.
Mimo dominacji gospodarki wypaleniskowej niewolnictwo i wzrost wymiany prowadziły do umocnienia własności prywatnej rodziny i przyspieszały różnicowanie społeczne, zwłaszcza wyodrębnianie się starszyzny w dziedziczne grupy.
Wędrówki ludów (VI-VII wiek na ziemiach polskich) rozbiły bądź rozproszyły wiele rodów. Przewagę uzyskała więź sąsiedzka. Wiąże się to z postępami rolnictwa ornego. Wyższa technika orki sprzężajnej pozwoliła na zwiększenie plonów, stabilizację terenu upraw, zwiększenie areału ziemi uprawnych. Nie wymagała ponadto wysiłku wielu ludzi.
Spośród plemion można wyodrębnić plemiona małe - zgrupowanie rodów, typowe dla ustroju rodowo-plemiennego oraz plemiona wielkie - powstałe w wyniku połączenia szeregu małych plemion. Mogła je cechować nawet niejednolitość etniczna. Wówczas jedne plemię występo0wało jako organizator, inne stanowiły substrat demograficzny ludu. Określa się je jako związki plemion. Zajmowały częstokroć znaczne obszary, ich naczelnicy mianowali się nawet królami. Powstawały w rezultacie narzuconej siłą zależności, jako rodzaj federacji, w celach obronnych lub dla potrzeb własnej ekspansji.
3. Wspólnota terytorialna
Oparta na więzi sąsiedzkiej, zwana opolem, obejmowała wraz z lasami do kilkudziesięciu do kilkuset km2. Zaludnienie ok. IV wne wynosiło ponad 500 tys., czyli ok. 2 osób na km2. W skład opola wchodziły zarówno osady jednodworcze jak i wielodworcze - wsie. Ośrodek opola bywał obwarowany wałem i palisadą - tzw. czoło opolne.
W opolu przeważały grupy krewniacze zwane wielkimi rodzinami, obejmujące pod władzą ojca patriarchy 3-4 pokolenia męskie wraz z żonami i dziećmi. Wielka rodzina prowadził na posiadanej przez siebie ziemi wspólne gospodarstwo, produkowała w swym obrębie niemal wszystkie potrzebne przedmioty spożycia: żywność, odzież, narzędzia, broń, sprzęty. W miarę rozwoju gospodarczego wyodrębniły się z nich małe rodziny, złożone z rodziców z dziećmi, prowadzące samodzielne gospodarstwa.
Potrzeby obrony i współpracy gospodarczej (trzebież lasu, wielkie łowy) sprzyjały utrzymywaniu więzi krewniaczej między małymi rodzinami, które te związki nazywały rodami. W odróżnieniu od dawnych rodów nazywamy je patronimią. Przetrwały one jeszcze do XIV-XV wieku jako tzw., rody gniazdowe drobnej szlachty.
Wolni mężowie zbierali się na wiecu, gdzie decydowali o sprawach ogólnych. Spośród starszyzny wywodzili się dowódcy wojenni, których władza z czasem nabierała cech trwałości. Wokół dowódcy formował się stały oddział wojów - zaczątek drużyny. Zdobycze wojenne, niewolnicy, dary, daniny uzależnionych plemion stanowiły główne źródła wzbogacania i umacniania pozycji wodza i starszyzny, przyśpieszając proces zróżnicowania społecznego. Organizacja wojskowa obejmowała całą ludność męską, stąd ustrój ten określa się jako demokrację wojenną.
4. Pierwsze organizacje państwowe na ziemiach polskich
W VII-IX wieku istniały na terenie Polski kompleksy grodziskowe stanowiące zwarte terytoria osadnicze, oddzielone od sąsiadów moczarami lub puszczami. Łacińska zapiska tzw. Geografa Bawarskiego z pierwszej połowy IX wieku wylicza szereg plemion na ziemiach polskich. W IX wieku powstały dwa większe ośrodki łączące wiele terytoriów plemiennych, niejako jądra skupiające inne plemiona.
Ośrodek wislicko-krakowski - księstwo Wiślan (Kraków, Tyniec, Wiślica) u schyłku IX wieku znalazł się pod zwierzchnictwem państwa wielkomorawskiego. W 906 być może uzyskał niezależność. W 955 uzależniony był wraz ze Śląskiem od Czech
Rozdział drugi
MONARCHIA PATRYMONIALNA
I. Polskie państwo wczesnośredniowieczne
5. Powstanie państwa polskiego
Ciągłość polityczna w ośrodku polańskim istniała według wiarygodnej tradycji trzy pokolenia przed Mieszkiem I. Monarchia była czynnikiem stabilizacji politycznej, sprzyjała kształtowanie się trwałych organizmów państwowych. W powstania państwa ogólnopolskiego odegrała rolę przemoc władców Polan, oraz być może element dobrowolności. Brak wspólnej granicy z Niemcami powodował dość długo względnie spokojne bytowanie obu sąsiadów, nie pobudzając Polan do szybszego kształtowania jednolitej państwowości. Procesy integracyjne przebiegały wolniej, ale zadzierzgnięte więzy miały charakter bardziej spoisty, wiążąc skutecznie bliską sobie etnicznie, kulturowo i językowo ludność ziem polskich.
6. Państwo polskie w X wieku.
Wokół księcia grupowali się możni, dowódcy drużyny oraz zarządcy grodów. Źródłem ich wzbogacania i utrzymania była część dochodów państwowych oraz płody z ich stosunkowo niewielkich jeszcze gospodarstw. Zatrudnienie w nich byli głównie niewolnicy, których nadwyżka szła na eksport.
Podstawową warstwa ludności była ludność wolna podległa księciu. Ściągano od niej daniny i świadczenia w naturze i w postaci posług. Zobowiązana była ponadto do budowy i naprawy grodów, dostarczania ludzi do straży w grodach, noclegów oraz żywności dla dworu, urzędników w czasie ich podróży po kraju (stan lub stacja).
Posłuch księciu zapewniała drużyna, która stała załogą w głównych grodach. Na jej czele książę podejmował wyprawy łupieskie. Najlepsza część łupów przypadała starszyźnie. Wraz z handlem przyśpieszały one kształtowanie się warstwy panującej.
Szybką ekspansję terytorialną zapewnił stosunkowo duży potencjał wojenny (organizacja drużynna w połączeniu z elementami demokracji wojennej). Proces powstawania państwa ogólnopolskiego zakończył się pod koniec X wieku (przyłączenie Śląska i Małopolski). Chrobry oparł granicę o Karpaty na południu i Odrę i Nysę na zachodzie.
O sile władzy monarszej, zasadniczej przemianie politycznej dokonanej w drugiej połowie X wieku świadczą wykopaliska: wielkie konstrukcje obronne typu grodu poznańskiego czy murowane palatium książęce na Ostrowiu Lednickim.
7. Organizacja państwowa w X i XI wieku.
Zasadniczym elementem państwa był monarcha wraz z aparatem władzy. W przeciwieństwie do społeczeństwa plemiennego, gdzie starszyzna integrowała się z ogółem ludności wolnej, w monarchii wczesnośredniowiecznej postępowała alienacja aparatu władzy od społeczeństwa. Osoba monarchy stanowiła ucieleśnienie państwa. Rządy sprawował przy pomocy rady monarszej, nieformalnego ciała składającego się z zaufanych osób, z natury rzeczy najwyższych dostojników. Oparcie władzy państwowej stanowił grupy współdziałania: drużyna, urzędnicy i duchowieństwo. Umożliwiały władzy państwowej realizację celów politycznych, czerpiąc dla siebie korzyści i uprzywilejowane w stosunku do ogółu ludności stanowiska.
Najściślej związana z monarchą była drużyna. Urzędnicze możnowładztwo było najbliżej ścisłej elity władzy, z niego rekrutowali się dowódcy monarchy. Realizowało cele monarchy, któremu możni jako urzędnicy służyli, jednocześnie troszcząc się o własne interesy, nierzadko sprzeczne z interesami władcy. Możnowładztwo stanowiło grupę dziedziczną, która usiłowała zmonopolizować dla siebie urzędy. Przeważała w nim świadomość odrębności własnych interesów. Rozwój i wzrost uprawnień tej grupy zamiast umacniać pozycję monarchy, stał się czynnikiem jej osłabienia, sprzyjając z czasem utrwaleniu się rozbicia dzielnicowego. Pojawienie się duchowieństwa było rezultatem chrztu Polski, Kościół jako instytucja od początku był Kościołem państwowym, częścią tworzącej się feudalnej organizacji społeczeństwa i państwa. Duchowieństwo stało się jedną z podstawowych grup współdziałania. Biskupi zajęli ważne miejsce w hierarchii dworskiej jako doradcy monarchy.
Organizacja państwa łączyła się z rozbudową systemu skarbowości, zaspokajającego różnorakie potrzeby państwowe. Elita władzy i grupy współdziałania uczestniczyły w dochodach skarbowych, które stanowiły podstawowe źródło ich utrzymania oraz akumulowania bogactwa. Był to system eksploatacji scentralizowanej, dokonywanej w interesie monarchy, elity władzy i grup współdziałania, w przeciwieństwie do eksploatacji zdecentralizowanej, realizowanej przez możnych w ich dobrach.
Wczesnośredniowieczna monarchia wpływała, nieraz decydująco, na wiele elementów życia społecznego i gospodarczego. Z inicjatywy państwa powstawały wielkie ośrodki obronne w postaci grodów, a także budownictwo kościelne i świeckie. Z organizacją grodową łączy się powstanie najstarszych ośrodków miejskich - podgrodzi, a obok nich targów - ośrodków rynku lokalnego. Stołeczne grody prowincji były też centrami administracji, ośrodkami kultu religijnego, najczęściej siedziba biskupstw. Dopiero władza państwowa była w stanie zapewnić ukształtowanie się i umocnienie wielkiej własności - kościelnej i możnowładczej. Także zawłaszczenie ziem, dokonywane przez urzędników, dokonywało się dzięki sile, jaką dysponowali z tytułu pełnionych funkcji państwowych.
8. Charakter patrymonialna państwa polskiego w X-XIII wieku.
W monarchiach wczesnośredniowiecznej Europy wykształciła się patrymonialna koncepcja państwa., ujmująca państwo jako dziedziczną własność dynastii panującej. W jej łonie obowiązywały wobec państwa podobne zasady dziedziczenia jak w stosunkach prywatnoprawnych. Zachowały się jednak i z czasem rozwinęły właściwe państwu elementy publicznoprawne, zwłaszcza wiec jako forma udziału ludności w sprawach publicznych oraz elekcje władcy, będące wyrazem uprawnień społeczeństwa. Patrymonialny stosunek władcy do państwa był wyrazem umacniania się monarchii dziedzicznej na wczesnych etapach jej rozwoju.
Z patrymonialnym charakterem państwa wiązało się prawo książęce (ius ducale): ogół uprawnień monarchy, a więc władza zwierzchnia nad ludnością, prawo poboru danin i żądania posług. Z prawa książęcego wynikały regalia: system monopoli przysługujących monarsze, np. regale ziemi, regale wodne czy regale mennicze). Regale ziemi polegało na uznaniu za własność monarchy wszystkich ziem nienależących do możnych. Było wyrazem opanowywania terytorium przez władzę państwową, zaś wynikające z tego prawo nadawania ziemi wraz z osiadła tam ludnością wyrazem umacniania się wczesnośredniowiecznej monarchii.
II. Źródła prawa i źródła poznania prawa
9. Polskie prawo zwyczajowe.
Źródło prawa to normy prawne zwyczajowe bądź stanowione (wydane przez władzę państwową) jak statuty, przywileje, ordynacje, czy później konstytucje. Źródła poznania prawa to materiały pozwalające odtworzyć treść prawa: opisy prawa zwyczajowego, dokumenty, księgi sądowe, opracowania prawa.
Najdawniejsze prawo polskie było głownie prawem zwyczajowym, przekazywanym ustnie z pokolenia na pokolenie. Źródłami jego poznania są źródła praktyki - dokumenty stwierdzające określone czynności prawne (np. książęce akty nadania, akty sądowe). Wiele wiadomości zawiera też tzw. Księga henrykowska (klasztoru cystersów w Henrykowie na Śląsku) zawierająca akty prawne oraz opisy transakcji zawieranych przez klasztor w XIII i na początku XIV wieku.
Sporządzone na piśmie akty prawne przygotowywano na podstawie wzorów zaczerpniętych z formularzy czynności prawnych. Znane były w Polsce być może od początku XIII wieku. Były też rodzajem praktycznych podręczników prawa.
Księga elbląska, czyli „Najstarszy zwód prawa polskiego”, jest to najstarszy spis polskiego prawa zwyczajowego sporządzony dla potrzeb władz krzyżackich. Niemiecki autor wspomina o prawie polskim jako wspólnym dla wszystkich ziem polskich, co świadczy, że system prawa zwyczajowego ukształtował się w dobie jednolitej monarchii piastowskiej, a więc przed połową XII wieku. Zwód zachował się jedynie w części.
10. Prawo stanowione
przywileje jednostkowe: wydawany na rzecz osoby fizycznej (możnowładcy, rycerza) bądź osoby prawnej, jakimi były instytucje kościelne (biskupstwa, kapituły, klasztory)
przywilej immunitetowy: ograniczał prawo książęce na rzecz jego odbiorcy - pana duchownego bądź świeckiego, regulował także życie ludności zamieszkałej w ich dobrach. Raz wydany stwarzał prawo podmiotowe dla obdarzonego nim; nie mógł więc być zmieniony bez jego zgody
przywilej ziemski: obejmował wszystkich członków jednego lub więcej stanów i rozciągał się na terytorium całej ziemi (przywilej w Cieni 1228 i w Lutomyślu 1291)
statuty: ustanowione przez panującego normy prawne regulujące poszczególne dziedzin życia państwowego
Zrąb prawa stanowionego stanowiły przywilej, statuty dotyczące prawa sądowego oraz edykty wydawane przez władcę w sprawach zarządu państwowego.
11. Prawo kanoniczne a prawo kościelne
Prawo kanoniczne to zespól norm prawnych wytworzonych przez Kościół, regulujących stosunki Kościoła wewnątrz i na zewnątrz. Prawo kościelne to zespół norm prawnych regulujących stosunki kościoła na wewnątrz i na zewnątrz bez względu na to, czy wytworzone zostały przez Kościół, państwo czy porozumienie między nimi. Jest pojęciem szerszym. Od początku XII wieku znano w Polsce zwód prawa kanonicznego Collectio tripartita. Później upowszechniły się zbiory powszechnego prawa kanonicznego jako tzw. Dekret Gracjana i dekrety papieża Grzegorza IX.
Dla Kościoła polskiego duże znaczenie miały statuty prowincjonalne, uchwalane na ogólnopolskich synodach prowincjonalnych, uzupełniane przez statuty diecezjalne, wydawane na synodach diecezjalnych. Ustawodawstwo synodalne stanowiło prawo partykularne Kościoła polskiego uzupełniające powszechne prawo kanoniczne.
12. Prawo niemieckie na ziemiach polskich
Opierało się na przywileju lokacyjnym, ustanawianym przez panującego poprzez dokonanie lokacji miasta czy wsi na prawie niemieckim lub zezwolenie na nią odbiorcy przywileju: instytucji duchownej bądź świeckiej. Przy lokacji w dobrach prywatnych pan dóbr na podstawie tego przywileju wystawiał dla osadników dokument lokacyjny, określający ustrój miasta lub wsi, obowiązki i prawa osadników, zapewniając im prawo używania prawa niemieckiego. Jeśli lokacji dokonywał sam monarcha, przywilej i dokument lokacyjny stanowiły jeden akt.
Podstawowym źródłem prawa niemieckiego stosowanego na ziemiach polskich był spis prawa zwyczajowego z pierwszej połowy XIII wieku - Zwierciadło saskie. Źródłem prawa niemieckiego były pouczenia prawne oraz jednostkowe wyroki o charakterze precedensów, czyli tzw. ortyle, wydawane przez Magdeburg dla niektórych miast polskich.
III. Ustrój społeczny i jego przemiany w XI-XIII stuleciach.
Kształtowanie się wielkiej własności ziemskiej i stanów
13. Własność ziemi - podstawą stosunków społecznych.
W drugiej połowie XI i w XII wieku monarchowie, w oparciu o regale ziemi nadawali wsie, opola, nawet kasztelanie Kościołowi. Mniejsze posiadłości otrzymywali możnowładcy i rycerze, początkowo głównie jako beneficja (nadania czasowe), w zamian za pełnioną konną służbę wojskową. Szybko zaczęły się one przekształcać we własność dziedziczną - alodialną, i rosnąc poprzez nowe nadania, kupna itd. Równolegle z nadaniami monarchowie od drugiej połowy XII wieku kształtowali własne domeny. Demona władcy stanowiła jego własność ziemską, należy ją odróżnić od regale ziemi. Rozwój domeny monarszej przypadł na XIII stulecie, kiedy książęta, podobnie jak panowie, zaczęli osadzać w swoich dobrach ludność na prawie niemieckim i przenosić na nie istniejące już osady. W tej dobie monarcha stał się jednocześnie największym właścicielem ziemskim.
Alodialną własność ziemi posiadali też szeregowi rycerze, nie posiadający poddanych, co łączyło się zer zobowiązaniem do konnej służby wojskowej. Był to zaczątek tzw. prawa rycerskiego (ius militare). Niewywiązywanie się z tego obowiązku powodowało utratę dóbr. Pozwala to, mimo nieupowszechnienia się w Polsce form lennych, na określenie tych stosunków jako feudalnych.
14. Rodzaje renty gruntowej
Renta gruntowa był to dochód z feudalnej własności ziemskiej powstały w drodze przywłaszczenia przez pana dodatkowego produktu pracy zależnych chłopów. Występowały trzy formy: renta odrobkowa (chłop pracował nieodpłatnie na rzecz pana bezpośrednio w jego gospodarstwie), naturalna (oddawał produkt dodatkowy w naturze) i pieniężna (świadczył panu określoną sumę pieniędzy - czynsz pieniężny). Na rzecz Kościoła świadczyli chłopi dziesięcinę. Obok tego ponosili ciężary (daniny i posługi) na rzecz władcy. Miały one charakter publicznoprawny. Tylko w dobrach domeny książęcej łączyły się one w jedną całość z rentą gruntową. W całości obciążenia te obejmowały ok. 50% dochodów gospodarstwa chłopskiego. Pierwotnie ośrodkami ściągającymi daniny w naturze i żądającymi wyspecjalizowanych świadczeń od ludności służebnej były grody stołeczne i kasztelańskie. Stąd wokół nich skupiały się osady służebne.
W miarę rozwoju gospodarki własnej panującego, w obrębie domeny monarszej zaczęły powstawać w XIII wieku osobne ośrodki zarządu gospodarczego w postaci dworów monarszych. Dwór stanowił centrum włości - jednostki gospodarczej dóbr książęcych. Gospodarką kierował włodarz, wykorzystując robociznę ludności niewolnej i zależnej. On też ściągał, głównie w naturze, z gospodarstw chłopskich i od rzemieślników. Jego zadaniem było zaopatrzenie magazynów na potrzeby władcy i jego o toczenia. W niewielkich dzielnicach większą cześć produktów dostarczano do stołecznego grodu.
15. Wzrost wielkiej własności ziemskiej
Książęta rozbudowywali swoje domeny, stając się największymi właścicielami ziemskimi w swoich dzielnicach. Jednocześnie od drugiej połowy XII wieku szybko wzrastała własność panów świeckich i duchownych. Możni świeccy opierali swe znaczenie na posiadanych dobrach dziedzicznych. Ponadto korzystając z możliwości, jakie dawały im piastowane urzędy, zawłaszczali ziemie, na których rozciągały się regale panującego, i uzyskiwali nowe posiadłości z nadań panującego. Wzrost nadań książęta starali się zrekompensować rozbudową własnych domen. Własność duchowna rosła zarówno z nadań monarszych, jak i z licznych - zwłaszcza pod koniec XII i w pierwszej połowie XIII w. - darowizn możnowładców.
Formy własności warunkowej w Polsce - odmiennie niż na zachodzie Europy - nie rozpowszechniły się. Szersze zastosowanie znalazł system lenny na Pomorzu Zachodnim i na Śląsku, gdzie książęta nadawali ziemie głównie rycerzom napływającym z Zachodu, przejmując z Niemiec wykształcone formy stosunku lennego. Podstawową formą własności ziemi w Polsce w XIII i następnych wiekach była bezwarunkowa własność dziedziczna (alodialna) obciążona, jeśli chodzi o świeckich panów, obowiązkiem służby wojskowej. Dominacja własności alodialnej stanowiła cechę polskiego średniowiecza.
16. Immunitety: ekonomiczny i sądowy
W okresie rozbicia dzielnicowego panowie, by ugruntować zależność ludności chłopskiej, dążyli do rozszerzenia władzy nad nią przez uzyskanie uprawnień administracyjno-sądowniczych; usiłowali także zmonopolizować świadczenia chłopów dla siebie. Zwiększenie własności ziemskiej możnych panów i rycerzy było ułatwione przez wzrost dochodów książąt. Rosły ich domeny, rozwijała się wymiana, co zwiększało wpływy z ceł i myt, a także dochody z miast. Pozwalało to książętom łatwiej rezygnować na rzecz panów z zastrzeżonych dotąd dla władców źródeł wpływów. Przemiany te znalazły wyraz w nadawaniu przez władców przywilejów immunitetowych.
Immunitet ekonomiczny (skarbowy) polegał na zwolnieniu ludności zamieszkałej w dobrach prywatnych od określonych w przywileju danin i posług na rzecz księcia. Zwolnienie takie określano jako wolność. Umożliwiał panu monopolizację świadczeń zależnych od siebie chłopów; mógł pobierać dla siebie, już w formie renty gruntowej, te wszystkie świadczenia, które przedtem szły na rzecz księcia i kasztelanów.
Immunitet sądowniczy ograniczał lub wyłączał sądownictwo urzędników książęcych nad ludnością zależną osiadłą w dobrach immunizowanych. Odtąd sprawy sądowe podlegały sądowi właściciela dóbr lub wyznaczonemu przezeń sędziemu. Miał istotne znaczenie gospodarcze, ponieważ kary płacone głównie w pieniądzu stawały się dodatkowym źródłem dochodu pana. Immunitety umacniały podstawę nowego ustroju - feudalną własność ziemi, uwalniając ją od większości ciążących na niej przedtem uprawnień monarszych. Pogłębiały zależność chłopów. Immunitet stał się podstawą prawną sprawowania przez właścicieli dóbr władzy nad ludnością chłopską. Zależność chłopów została usankcjonowana przez prawo i zmieniła się w poddaństwo.
Najwcześniej, już w XII wieku, uzyskiwały immunitety klasztory. Następnie zaczęto nadawać przywileje immunitetowe ogólne na rzecz biskupstw (np. przywileje immunitetowe dla Kościoła z lat 1210 i 1215). Kościół i możni zdobyli immunitety w ciągu XIII wieku, popierając uległych sobie władców. Osłabienie władzy książęcej w drugiej połowie XIII wieku, a później przebieg walk o zjednoczenie państwa, kiedy to panujący musieli zabiegać o poparcie ogółu rycerstwa, spowodowały od siódmego dziesiątka lat XIII w. falę coraz liczniejszych immunitetów dla rycerzy.
17. Kształtowanie się stanów
Stan był grupą społeczną różniącą się od innych nie tylko faktycznym położeniem w społeczeństwie, ale i stanowiskiem prawnym. W społeczeństwie stanowym każdy stan wypełniał określone funkcje gospodarcze i społeczne. Stany można podzielić na uprzywilejowane: uczestniczące w różnym stopniu we władzy (rycerstwo-szlachta i duchowieństwo) i nieuprzywilejowane, którym prawa stwarzały pewną ochronę przed nadmiernym uciskiem i wyzyskiem przez stany uprzywilejowane i władzę państwową (mieszczanie i chłopi).
W początkach XIII w. wyodrębniło się duchowieństwo, kiedy to kler zaczął w pełni rządzić się odrębnym prawem kościelnym i uzyskał własne sądownictwo, a dla dóbr Kościoła rozległe immunitety. Obejmował on zarówno hierarchię duchowną (biskupów, prałatów, opatów) jak i niższe duchowieństwo w miastach i na wsi.
Stan rycerski, zwany później szlacheckim, ukształtował się po masowym zdobyciu immunitetów przez możnowładców i rycerzy, co dobiegło końca w pierwszej połowie XIV wieku. Powstanie stanu mieszczańskiego szło w parze z uzyskiwaniem przez miasta praw samorządowych. Odrębny stan mieszczański ukształtował się wówczas, gdy upowszechniła się organizacja miast na prawie niemieckim.
Upowszechnienie systemu czynszowego i wiążące się z tym zmiany w stanowisku chłopów doprowadziły do względnego ujednolicenia położenia podstawowych mas chłopskich osiadłych na prawie niemieckim i na prawie polskim. Tworzyło to podstawę ukształtowania się w okresie dominowania gospodarki czynszowej osobnego stanu chłopskiego. Do praw członków tego stanu należały; prawo wychodu, spokojne posiadanie uprawianej ziemi, które odpowiadało w swojej treści pojęciu własności podległej (użytkowej), oznaczona układem lub zwyczajowo wysokość ciężarów na rzecz pana, wreszcie określone gwarancje w zakresie sądownictwa.
B. Rycerstwo-szlachta
18. Możnowładcy i rycerze
Na skutek rozbicia dzielnicowego na drobne często księstwa nie było warunków do ukształtowania się hierarchii lennej. Zarówno możnowładcy jak i zwykli rycerze uzyskali w wyniku ewolucji stanowisko bezpośrednich wasali swego władcy (księcia). Czołowi przedstawiciele możnowładztwa, zwani komesami lub baronami, skupiali w swym ręku urzędy państwowe i zarząd grodami. Początkowo ich dochody opierały się głównie na udziale w daninach publicznych. W XII w., w drodze nadań monarszych, a także zawłaszczenia ziem, które książęta sankcjonowali potem przywilejami, zaczęła wyrastać wielka własność ziemska panów świeckich. Faktyczny monopol na urzędy oraz dobra własne stały się podstawą przodującej pozycji tej grupy.
Liczne było w Polsce rycerstwo osiadłe na ziemi dzierżonej jako beneficjum lub dziedzicznie. Ta druga forma szybko stała się regułą. Wywodzili się spośród dawnych drużynników oraz zamożniejszych wolnych mających konie i uzbrojenie, więc zdolnych do konnej służby wojskowej; po polsku zwany ich włodykami.
19. Rody możnowładcze i gniazdowe
Umocnienie pozycji możnowładców znalazło wyraz w rozwoju tzw. rodów możnowładczych. Sprzyjało temu zróżnicowanie w łonie rycerstwa, prowadzące do podporządkowania możnowładcom grup ekonomicznie słabszych rycerzy. Najwięksi możnowładcy posiadali własne drużyny złożone z krewnych oraz rycerzy służebnych (ministeriałów), zaliczanych również do familii możnowładcy, więc pozostających na jego utrzymaniu lub otrzymujących od niego uposażenie w ziemi. Nie stało się to jednak, jak na zachodzie, formą powszechną i nie doprowadziło do wytworzenia się hierarchii feudalnej.
Obok rodów możnowładczych istniały rody rycerskie, w których element solidarności był dominujący, np. rody gniazdowe średnich i drobnych rycerzy osiadłych na zwartym terenie, określanym jako gniazdo, i związanych węzłami pokrewieństwa lub tradycją pochodzenia od wspólnego przodka.
20. Formowanie się stanu rycerstwa-szlachty
Proces ten postępował w Polsce powoli. Podstawowym uprawnieniem rycerzy była dziedziczna własność ziemi. Własność rycerska była zwolniona od ciężarów prawa książęcego. Ponadto prawo otaczało życie i zdrowie rycerzy-szlachty wzmożoną ochroną. Prawo zwyczajowe, określające stosunki między monarchą a rycerstwem, określano mianem prawa rycerskiego (ius militare). Końcową fazą procesu kształtowania się stanu rycerstwa-szlachty było rozszerzenie immunitetów na ogół dóbr rycerskich, dokonane ostatecznie na przełomie XIII i XIV wieku w toku walk o zjednoczenie państwa. Ziemię immunizowaną określano odtąd jako posiadaną na prawie rycerskim, wiążąc z nią obowiązek służby wojskowej. Służba wojskowa stanowiła podstawowy obowiązek możnowładców świeckich i rycerzy, ale była zarazem ich przywilejem.
W XIII wieku uformowały się specjalne uprawnienia rycerzy. Należały do nich: prawo wykupu przez władcę w razie popadnięcia w niewolę, prawo do odszkodowania za straty poniesione w czasie wyprawy wojennej, prawo żądania wynagrodzenia za wyprawę za granicę kraju. Uprawnienia te również określano mianem prawa rycerskiego. Znajdowało ono wyraz również w dziedzinie prawa prywatnego. Rycerze dziedziczyli dobra nieruchome także w linii bocznej, a w braku spadkobierców męskich dziedziczyły kobiety, podczas gdy majątek chłopa, który nie miał synów, przechodził na pana.
Możnowładcy wyróżniali się od ogółu rycerstwa zarówno większym zakresem przywilejów, jak i pozycją społeczną. Utrzymywali oni faktyczny monopol na urzędy. W drugiej połowie XIII w. uzyskiwali tez specjalne przywileje, jak prawo nieodpowiednie, które polegało na wyłącznie ich spod sądownictwa kasztelanów i poddaniu tylko sądownictwu władcy. Podstawowe przywileje objęły - dzięki organizacji rodowej rycerstwa - ogół rycerzy. W rezultacie stan wyższej szlachty nie wyodrębnił się, lecz w obrębie rycerstwa-szlachty wyróżniały się trzy warstwy: możnowładztwo, rycerstwo średnie, rycerstwo drobne.
Szlachcica wyróżniało posiadanie herbu i zawołania (godła). Zawołania używano m.in. przy skrzykiwaniu się rodu w czasie bitwy lub alarmu w czasie napadu. Używali go wówczas i chłopi poddani. Gdy stan rycerski uformował się, dawne rody możnowładcze i rycerskie stworzyły rody heraldyczne. Ród heraldyczny stanowili rycerze pieczętujący się wspólnym herbem, posiadający wspólne zawołanie.
21. Przywileje rycerstwa-szlachty
Wzrost znaczenia możnowładztwa stał się punktem wyjścia przywilejów ziemskich. Pierwszy taki przywilej wydał dla dzielnicy krakowskiej Władysław Laskonogi w Cienie w 1228 roku z okazji powołania go na opiekuna małoletniego Bolesława Wstydliwego. Zobowiązywał się w nim do przestrzegania immunitetów, rządzenia „według rady biskupa i baronów, wykluczając uciski i nienależne podatki. W 1291 król czeski Wacław II po objęciu rządów w Małopolsce wydał przywilej w Lutomyślu, w którym zobowiązywał się obsadzać urzędy w porozumieniu z dostojnikami, a wszystkie stany zapewnił, że „nie będą od nich ściągane żadne nowe i nie należące się świadczenia”, co oznaczało zagwarantowanie praw immunitetowych panów duchownych i świeckich raz przywilejów miast. Przywileje te stanowiły prawny wyraz wykształcenia się stanów.
Ludność wiejska
22. Formy uzależnienia ludności chłopskiej
Wieśniacy książęcy to nazwa chłopów podporządkowanych bezpośrednio księciu. Byli to samodzielni gospodarze, których ziemie podporządkowano regale ziemskiemu panującego. Zachowali oni prawo do ziemi jako własności podległej. Posiadali też znaczną samodzielność gospodarczą i osobistą, a [powinności ich określały zasady prawa książęcego. Przypisańcy to grupa ludności osiadła w dobrach kościelnych. Nazwa pochodzi od sposobu utrwalenia podległości ludności zależnej, a także niewolnej, poprzez spisanie w dokumencie nadawczym. Przypisańcy nie mogli opuścić dóbr, do których zostali przypisani. Zakupowie to grupa ludności powstałą w wyniku zadłużenia się, kiedy dłużnik oddawał siebie wraz z rodziną w zastaw, zobowiązując się do pracy w majątku wierzyciela aż do uiszczenia długu.
Poszukując pomocy gospodarczej oraz opieki przed samowolą urzędników monarszych czy wykorzystujących swą przewagę rycerzy, wolni chłopi oddawali się w opiekę panów duchownych i świeckich. Była to tzw. komendacja - opieka feudalna. Chłop zachowywał dalej swoje gospodarstwo, ale już jako własność podległą, w zamian za określone świadczenia.
23. Niewolni
Niewolni rekrutowali się spośród jeńców wojennych; niewolnym zostawał też niewypłacalny dłużnik lub przestępca, któremu karę śmierci zamieniono na niewolę. Potomkowie niewolnych pozostawali w tejże kondycji. Rozwój gospodarczy wskazywał na większą przydatność ludności zależnej, jako bardziej zainteresowanej w rezultatach produkcji. Stąd zaczęto osadzać niewolnych na gospodarstwach typu chłopskiego, z których czerpali środki na własne utrzymanie. Pracowali nadal u pana, dostarczając tez świadczeń w naturze. Ludność niewolna pełniąca posługi lub świadcząca ciężary w domenie monarszej była zorganizowana w dziesiątki i setki, co miało na celu ułatwienie zarządu, który wykonywali urzędnicy książęcy zwani dziesiętnikami bądź setnikami.
24. Rodzaje świadczeń a zróżnicowanie ludności chłopskiej
Chłopi osiadli na ziemi byli obciążeni daninami w naturze i świadczeniami osobistymi - rentą naturalną i odrobkową. W miarę kształtowania się gospodarki towarowo-pieniężnej sytuacja społeczno-ekonomiczna oraz prawna chłopów zaczęła ulegać poważnym zmianom. Renta odrobkowa i wyspecjalizowana renta naturalna zaczęły ustępować stopniowo rencie w zbożu (jako towarze o wartości wymiennej) i pieniądzach. Ludność służebna przekształciła się w ciągu XIII w. w ludność rolniczą, świadczącą czynsze w zbożu i pieniądzach. Te przemiany były również w interesie ludności zależnej pozwalały jej bowiem skoncentrować swój wysiłek na własnym gospodarstwie, co sprzyjało rozwojowi produkcji rolnej. Panowie zaś, ściągając od chłopów rentę w zbożu, usiłowali wykorzystać popyt na nie i idący za tym wzrost cen dla zwiększenia swoich dochodów.
25. Stopnie zależności ludności wiejskiej
Wedle stopnia uzależnienia odróżniamy w tym czasie kilka grup ludności chłopskiej. Podstawową grupę stanowili tzw. wolni. Rozróżniano wolnych miejscowych, z dawna osiadłych na ziemi i wraz z nią podporządkowanych panu, od gości, przychodzących do włości z zewnątrz. Zwani oni byli wolnymi gośćmi i osiadali na podstawie umowy czynszowej, zastrzegając sobie prawo wychodu po uiszczeniu należnych panu świadczeń.
W przeciwieństwie do wolnych osobiście, wszystkie grupy ludności zależnej pozbawionej prawa wychodu określano jako poddanych. Zależni chłopi zachowywali przeważnie prawo własności podległej do swoich nadziałów, tzw. dziedzictwo (na określenie dziedzicznego charakteru władania ziemią). Właścicieli podległych określano mianem dziedziców. Prawo własności podległej uzyskiwali również osiadający na roli goście. Własność podległa chłopów-dziedziców pozostawała pod ochroną władzy monarszej. Pozbawione tej ochrony były grupy silnie uzależnione, nie mówiąc o niewolnych.
26. Opole
Opole składało się z pewnej ilości osad jedno- i wielodworczych położonych w sąsiedztwie. Niektóre świadczenia nakładano na opole jako całość (krowa opolna, wół opolny). Opole było zobowiązane do śladu, czyli do pogoni za przestępcą, i ponosiło odpowiedzialność zbiorową, jeśli tego obowiązku nie dopełniło. Odpowiadało też w wypadku znalezienia trupa na swoim terytorium, jeśli sprawca zabójstwa nie został ujawniony. Opole zanikło w rezultacie upowszechnienia immunitetów, które wyłączały wsie panów prywatnych z opola, oraz nowego ustroju wsi na prawie niemieckim. Proces ten dokonał się na Śląsku i w Małopolsce w ciągu XIII w. Najdłużej, do XV w., zachowało się opole w Wielkopolsce oraz na Mazowszu, gdzie występowało pod nazwą osady.
27. Osadnictwo na prawie polskim
Osadnictwem na prawie polskim zwano osadnictwo „obyczajem wolnych gości”. Jego siłą napędową było dążenie ludności chłopskiej do polepszenia warunków bytu przez zwiększenie obszaru uprawy, unormowanie świadczeń na rzecz pana. Ruch osadniczy wykorzystywali we własnym interesie panowie, dążący do podniesienia dochodowości swoich dóbr przez zwiększenie liczby osadników. Występowali jako organizatorzy osadnictwa. Dla kolonizacji nie uprawianych dotąd terenów trzeba było ściągnąć nowych osadników zachęconych atrakcyjnymi warunkami: 1) racjonalizacja świadczeń, której wyrazem był czynsz w naturze (zwykle w zbożu), rzadziej w pieniądzu, określony co do wysokości i terminu uiszczenia, a w stosunku do ludności przybyłej opierający się na umowie; 2) prawo wychodu, czyli możliwość opuszczenia wsi po spełnieniu określonych warunków i przeniesienie się gdzie indziej według własnego wyboru; 3)unormowanie praw do ziemi na zasadzie własności podległej. Osadnictwo „obyczajem wolnych gości” odbywało się według zasad zwyczajowych, których śladów na piśmie na ogół nie znajdujemy.
Panowie przenosili to prawo również na własnych poddanych i ludność niewolną. Polepszenie ich sytuacji miało na celu intensyfikację produkcji, a także zapobieżenie zbiegostwu. Oznaczało to przede wszystkim uregulowanie poboru renty gruntowej.
28. Osadnictwo niemieckie
Zapotrzebowania na osadników, których można było osadzić na nie uprawianych dotychczas ziemiach, nie pokrywała kolonizacja wewnętrzna, wobec czego ściągano osadników głównie z Niemiec i Flandrii. Najwcześniej zajęły się tym klasztory, w ślad za nimi książęta i panowie świeccy. Chłopi niemieccy i flamandzcy szukali na ziemiach Europy środkowowschodniej lepszych możliwości bytowania niż te, które mieli w krajach ojczystych. Właściciele dóbr osadzający wychodźców musieli stworzyć im atrakcyjne warunki:
1) prawo własności podległej w stosunku do nadziału; 2) określony czynsz; 3) prawo wychodu; 4) stosowanie własnego prawa i formy organizacji osadniczej. Osadnictwo niemieckie rozwinęło się przełomu XII/XIII wieku na Śląsku, w mniejszym stopniu w XIII w. w Małopolsce a nieznacznie w innych dzielnicach, gdzie z kolei odbywało się w XIII i XIV wieku na szeroką skalę osadzanie na prawie niemieckim chłopów polskich.
29. Osadnictwo na prawie niemieckim
Prawo niemieckie (ius teutonicum) odpowiadało rozwijającym się stosunkom towarowym, o czym świadczy fakt, że lokacje wsi na prawie niemieckim skupiły się wcześniej w pobliżu miast, co wskazuje na związek pomiędzy systemem czynszowym a rozwojem rynków lokalnych. Istotą osadnictwa na prawie niemieckim było uznanie własności podległej do nadziału chłopskiego, racjonalizacja ciężarów chłopskich przez usunięcie wielu różnorodnych, szczególnie uciążliwych danin i służebności, które zastępowano określonym czynszem, przyznanie ludności chłopskiej prawa wychodu. Jednocześnie sądownictwo konkurujących nieraz ze sobą ze względu na dochody z kar jurysdykcji opartych na prawie książęcym i sądów pańskich zastępowano sądownictwem dominialnym, będącym źródłem dochodów dla pana wsi i sołtysa.
Osadnictwo ludności polskiej na prawie niemieckim było zjawiskiem masowym. Upowszechnienie nowych form miało istotne znacznie dla ukształtowania się typu polskiej wsi czynszowej. Oznaczało ono istotne polepszenie stanowiska gospodarczego i prawnego ludności chłopskiej. Reforma odpowiadała potrzebom rozwoju gospodarczego, była więc w interesach zarówno wsi, jak i dążących do zwiększenia swoich dochodó panów. Owe procesy przebiegały w większości ziem polskich w XIII i XIV stuleciu. Zapoczątkowane w dobrach kościelnych, przybierały na sile w XIV wieku w dobrach śweckich. Panowie przenosili nierzadko wsie na prawo niemieckie bez uzyskania przywileju lokacyjnego na zasadzie domniemanej tylko zgody księcia.
30. Lokacja wsi na prawie niemieckim
Zezwolenie lokacyjne monarchy miało formę przywileju. Zwykle było ono związane z wcześniejszym nadaniem immunitetu dla właściciela dóbr oraz zrzeczeniem się przez władcę niektórych regaliów ograniczających swobodę gospodarczą pana. Na podstawie zezwolenia lokacyjnego zawierał on umowę z organizatorem wsi - zasadźcą. W rezultacie tej umowy wystawiał dokument lokacyjny, który stanowił odtąd podstawę organizacji wsi. Odbiorcą dokumentu był zasadźca, a jego zasadniczą treść stanowiło wyłączenie mieszkańców wsi spod mocy prawa pospolitego i nadanie im prawa niemieckiego. Dokument lokacyjny uwalniał lokowaną wieś od sądownictwa i ciężarów na rzecz władcy (co było konsekwencją wyłączenia spod prawa polskiego), określał też prawa i obowiązki zasadźcy i osadników. Podobnie odbywała się lokacja w dobrach monarszych, z tym, że tu zezwolenie lokacyjne i immunitet były zbędne.
31. Sołtys
Na czele wsi na prawie niemieckim stał sołtys, którym zwykle zostawał zasadźca. Sołectwo było dziedziczne i mogło być zbyte na warunkach określonych w przywileju lokacyjnym. Sołtys otrzymywał pod uprawę kilka łanów (najczęściej co szósty) wolnych od czynszów na rzecz pana, miał prawo zakładania stawów, łowienia ryb, polowania. Przysługiwało mu 1/6 czynszów ściąganych na rzecz pana oraz 1/3 części kar sądowych (2/3 pobierał pan z tytułu zwierzchności sądowej), czasem także prawo założenia i prowadzenia karczmy i młyna. Zasadnicze obowiązki sołtysa to: przewodniczenie wiejskiej ławie sądowej, zbieranie czynszów dla pana, często służba wojskowa. Sołtys stawał sam lub z pocztem (1-4 ludzi) na koniu i w zbroi. Właściwy dla sołtysa był sąd leński złożony z równych mu asesorów (sołtysów i wójtów) pod przewodnictwem pana lub jego zastępcy.
32. Prawa i obowiązki chłopów
We wsi na prawie niemieckim prawa chłopów do gruntu określano jako poosiadanie dziedziczne, które stanowiło w istocie własność podległa (użytkową) przyrównywaną do lennej. Nazwa nadziału chłopskiego to łan. Wielkość łanu wynosiła najczęściej ok. 30 morgów, czyli 16,8 hektara (1ha = 100 a = 10 000 m2). Taki łan zwano chełmińskim. Znano też łan większy, ok. 43 morgów (24,2 ha), zwany frankońskim.
Ponieważ osadnicy, zwłaszcza nowo lokowanych wsi, wpłacali nieraz za nadział pewną sumę na rzecz pana wsi, ich prawo do ziemi określano jako prawo zakupne. Konsekwencją tego było, że pan nie mógł usunąć takiego osadnika z jego nadziału nie spłaciwszy go przedtem, a sam gospodarz mógł sprzedać swoje gospodarstwo osobie trzeciej, zwykle za zgodą pana i opłatą na jego rzecz. Ponadto cała wieś otrzymywała ma wspólne użytkowanie pastwisko (wygon), czasem lasy, łąki itp. Należały one do wspólnoty wiejskiej jako całości.
Chłop osiadły na prawie niemieckim nie był przywiązany do ziemi. Mógł ją opuścić, uczyniwszy zadość swoim zobowiązaniom, musiał jednak zwykle dać na swoje miejsce równie zasobnego w inwentarz następcę. Obok chłopów-gospodarzy, zwanych kmieciami, byli też we wsi ogrodnicy czy też zagrodnicy (na Mazowszu wardążanie), posiadający dom i kawałek ziemi przeznaczonej na ogród. Pracowali oni jako najemnicy w gospodarstwie sołtysa lub kmieci.
W wyniku osadnictwa na prawie niemieckim nastąpiło upowszechnienie regularnego systemu trójpolowego. Występował on łącznie z układem wytyczonych w formie prostokątów łanów i zabudową wsi typu ulicówki.
Nowi osadnicy korzystali ze zwolnienia z czynszów przez lata niezbędne do zagospodarowania się, tzw. lata wolnizny. Mogły one wynosić od 2 do nawet 24 lat. Czynsz ustalano w zbożu, w pieniądzach bądź częściowo w zbożu a częściowo w pieniądzach (tzw. czynsz mieszany). Czynsz mieszany był typowy dla Wielkopolski, pieniężny dla Śląska i Małopolski, co świadczy o wyższym stopniu utowarowienia gospodarki w tych dzielnicach. Na zacofanym gospodarczo i ubogim Mazowszu przeważał czynsz w naturze.
Poza czynszem gospodarz był zobowiązany do pewnych zwyczajowo przyjętych świadczeń w naturze (kury, jaja na święta) i kilku dni robocizny w czasie siewu i żniw. Poza rentą na rzecz pana chłopi byli zobowiązani na rzecz państwa do pewnych ciężarów nie zniesionych przez przywileje immunitetowe, np. podatek znany jako nadzwyczajne poradlne oraz ciężary związane z obroną kraju. Świadczyli też dziesięcinę kościelną.
Mimo tych obciążeń polepszenie stanowiska chłopów było niewątpliwe. Osadnictwo na prawie niemieckim było jednocześnie przebudową na wielką skalę gospodarki wiejskiej, związaniem jej z rynkiem lokalnym, przemianą statusu ludności wiejskiej. Reforma agrarna, która ukształtowała ówczesną wieś, określiła formy gospodarowania, zabudowy i bytowania ludności chłopskiej na następne stulecia, w części nawet po XIX i XX wiek (trójpolówka, wspólnota wiejska itd.). We wsiach które pozostały na prawie polskim, stosunki upodabniały się stopniowo do sytuacji wsi na prawie niemieckim. Różniły się mniej sprecyzowanym prawem do nadziału ziemi, wyższą robocizną oraz brakiem sądu sołtysa i ławy, zamiast których działał sąd dominialny pana wsi. We wsiach tych upowszechnił się również łan, na Mazowszu zwany po polsku włóką.
Miasta i ludność miejska
33. Podgrodzia
Zaczątki miast-podgrodzi w Polsce sięgają czasów pierwszych historycznych Piastów. Dla procesów miastotwórczych zasadnicze znaczenie miało skupienie się na podgrodziach ludności rzemieślniczej. W bezpośrednim pobliżu grodów powstawały miejsca targowe, stanowiące regale monarsze.. Grody, jako ośrodki administracyjne i militarne, stwarzały grupy stałych konsumentów, zapewniając jednocześnie ochronę osiadłym na podgrodziu rzemieślnikom i kupcom. Tak powstawały charakterystyczne dla schyłku X i XI wieku zespoły obronne, złożone z ufortyfikowanego grodu i umocnionego podgrodzia.
Osada miejska wyróżniała się nie tylko charakterem zajęć mieszkańców, ale także elementami struktury przestrzennej, czyli urbanistyką. Największe podgrodzia w XI wieku, ze względu na liczbę ludności rzemieślniczej, odbywające się w nich regularne targi i obwarowanie w postaci wałów i fosy, stanowiły już ośrodki typu miejskiego (Gniezno, Poznań, Wrocław, Kraków, Sandomierz, Płock).
W podgrodziach XI w. najwybitniejszą pozycję zajmowali kupcy, którzy trudnili się nieraz również rzemiosłem wojennym lub, jak na Pomorzu, korsarstwem. Stanowili oni w mieście grupę rządzącą - meliorat. Pozostała ludność podgrodzia to lud: rzemieślnicy, ludność służebna, część dawnych drużynników. Wcześnie pojawili się też cudzoziemcy, nieraz tworzący odrębne gminy (np. gmina żydowska w Przemyślu).
34. Targi
W XII w. rozwijały się osady targowe - miejscowości, w których odbywały się regularnie, zwykle raz w tygodniu na produkty rolne i rzemieślnicze. Osada taka obejmowała sam targ, związane z nim karczmy, czasem kościół. Wokół targu osiadali rzemieślnicy. Dla zabezpieczenia wymiany targ był otoczony mirem monarszym. Targom nadawano odrębne prawo targowe (ius fori). Jego podstawą była swoboda dokonywania na targu transakcji handlowych przez wszystkich obecnych, niezależnie od stanowiska społecznego i związanej z tym zdolności do działań prawnych. Spory targowe podlegały jurysdykcji osobnego sędziego targowego sądzącego z ramienia księcia. Monarcha, nadając panu prawo targu, zrzekał się swojego regale, łącząc to zwykle z nadaniem immunitetu. Kompetencje sądowe przechodziły na pana, a targ taki zwano targiem wolnym. Około 70% targów występowało później jako miasta lokowane na prawie magdeburskim, chełmińskim czy średzkim.
35. Lokacja miast
Przeniesienie miasta na prawo niemieckie, tzw. próg lokacyjny, wprowadzało do istniejących w Polsce osad typu miejskiego wykształcone formy organizacyjne i prawne, wspólne dla Europy Zachodniej i Środkowej. Ukształtowane miasto wyróżniało się od reszty terytorium strukturą zawodową ludności, strukturą przestrzenną i formą zabudowy, jak również umocnieniami odgradzającymi miasto od otaczającego terytorium, organizacją odrębnych władz i sądów miejskich, odrębnym położeniem prawnym ludności miejskiej.
Miasta lokowano zazwyczaj w pobliżu dawnej osady miejskiej, przejmując zwykle jej miano. Dawna osada spadała wówczas do roli przedmieścia lub wsi. Miasto zabudowywano według określonego planu urbanistycznego z rynkiem w centrum i wychodzącymi od niego prostopadłymi ulicami.
Podstawą ustrojową był dokument lokacyjny, stanowiący wyraz prawny wyodrębnienia miasta z pozostałego terytorium a mieszczaństwa jako stanu z pozostałej ludności kraju. Jeżeli lokacji dokonywał sam panujący, to ograniczało się to tylko do wydania dokumentu lokacyjnego na ręce zasadźcy. Pan feudalny natomiast dla wydania dokumentu potrzebował specjalnego przywileju monarchy. Taki przywilej lokacyjny władcy stanowił podstawę przyznania miastu odrębnego prawa sądowego. W zależności od tego, kto wydał dokument lokacyjny, miasta dzielono na książęce (królewskie) i prywatne. Znaczenie lokacji polegało na wyłączeniu miast spod władzy urzędników monarszych i poddaniu go pod władzę dziedzicznego wójta, którym zostawał zwykle zasadźca. Powołaniu urzędu wójta towarzyszyło nadanie prawa niemieckiego mieszkańcom miasta.
Dokument lokacyjny zawierał przywileje udzielone wójtowi, nadanie miastu prawa targu, określenie warunków wykonywania rzemiosła, nadanie mieszczanom gruntów poza miastem oraz określenie obowiązków mieszczan. Większe miasta uzyskiwały rozlegle obszary ziemi ornej i pastwiska, występowały więc od razu jako właściciel ziemski. Monarcha czy pan miasta otrzymywał czynsz za wydzielone pod zabudowę ziemie, opłaty za urządzenia targowe i 2/3 kar sądowych.
Występowały dwa systemu prawa niemieckiego: magdeburski i lubecki. Ten ostatni przyjęły miasta nadmorskie, związane ze Związkiem Hanzeatyckim. Na Śląsku występują też lokacje na prawie flamandzkim (Racibórz, Nysa). Pierwsze lokacje odbyły się na Śląsku w początkach XIII wieku: Złotoryja przez 1211, Lwówek przed 1217, Środa przed 1223). Wzorem prawnym dla większości miast Śląska, Małopolski i Wielkopolski stał się Magdeburg. W połowie XIII w. prawo magdeburskie uzyskały Wrocław (1242), Poznań (1253) i Kraków (1257). W 1237 prowadzono lubeckie prawo miejskie w Szczecinie.
Przejmowanie nowego systemu prawa i wzorów organizacji miejskiej odbywało się najczęściej za pośrednictwem innego miasta polskiego, które było wcześniej lokowane naprawie magdeburskim, np. wzorem dla Krakowa był Wrocław. Dla wielu miast wielkopolskich wzorem stało się prawo i ustrój Środy Śląskiej - lokowano je na prawie średzkim. Wzorem dla np.. Torunia i Warszawy było Chełmno, stąd prawo chełmińskie. Były to odmiany prawa magdeburskiego.
Zasadniczy zrąb polskiej sieci miejskiej powstał w XIII wieku. Około 1300 r. istniało blisko 250 lokowanych miast. Ten dynamiczny proces odbywał się i w wiekach następnych. Po śmierci Kazimierza Wielkiego, który wydał 64 przywileje lokacyjne, coraz większą rolę w lokacjach miast odgrywali panowie świeccy i duchowni.
36. Zróżnicowanie narodowościowe i społeczne w miastach w XIII w. i na początku XIV w.
Ludność lokowanych w XIII w. miast składała się początkowo przeważnie z elementu niemieckiego. Czasem władcy zastrzegali w przywilejach lokacyjnych (B. Wstydliwy dla Krakowa), że mieszczanie nie przyjmą do miast nikogo z mieszkańców wsi, również osobiście wolnych. Miało to zapobiec opuszczaniu wsi przez ludność, co zmniejszałoby dochody monarchy i panów. Mimo to ludność wiejska napływała do miast. Zgodnie z obowiązującą także w Polsce zasadą, iż „powietrze miejskie czyni wolnym”, po roku zamieszkiwania w mieście każdy nabywał wolność osobistą. Napływ ten zwiększał ludność miast i liczebność elementu polskiego.
W większych miastach przodującą rolę odgrywał patrycjat miejski - zamożni kupcy. Organem patrycjatu stał się powstający w XIII w. samorząd miejski. Najliczniejszą warstwą ludności miejskiej było pospólstwo - rzemieślnicy, właściciele warsztatów, drobniejsi kupcy (kramarze). Obie te warstwy posiadały prawo miejskie i obywatelstwo miejskie, które było dziedziczne. Plebs nie posiadał obywatelstwa, ale podlegał prawu i władzom miejskim. Była to biedota - służba domowa, pracujący dorywczo, ludzie bez określonego zajęcia.
Kupcy i w znacznej części rzemieślnicy w miastach śląskich i pomorskich raz w większych miastach, jak Kraków, Wrocław czy Poznań, byli ludnością niemiecką, z kolei plebs stanowiła ludność polska. W mniejszych miastach Małopolski i Wielkopolski element niemiecki był znacznie słabszy.
37. Organizacja miejska
Na czele miasta stał dziedziczny wójt. Wobec pana miasta pozostawał w stosunku wasala, urząd wójta z uposażeniem miał charakter lenna. Do zadań wójta należało przewodniczenie ławie sądowej, wykonywanie funkcji policyjnych, ściąganie czynszów na rzecz pana miasta, przygotowywanie miasta do obrony oraz kierowanie nią i osobista konna służba wojskowa. Do uposażanie wójta należało zwykle: 1/6 czynszu, 1/3 kar sądowych, wpływ z młynów wodnych, czasem łaźni. Posiadał poza miastem wolne od czynszu łany.
W miarę umacniania się władzy monarszej, zmierzała ona do osłabienia władzy wójta. Łokietek, po stłumieniu buntu patrycjatu w Krakowie w 1311 zniósł dziedziczne wójtostwo. Odtąd w Krakowie król, a potem wojewoda, mianował wójta jako urzędnika wedle własnej woli. W drugiej połowie XIII w. powstały w większych miastach rady miejskie, powoływane przez patrycjat dążący do uniezależnienia się od wójta i pana miasta. Składał się z kilku bądź kilkunastu rajców na czele z burmistrzem. Rada z czasem rozszerzała swoje kompetencje, ograniczając władzę wójta i uniezależniając się od pana wsi.
38. Rzemiosło miejskie: cechy
Największą rolę w rozwoju miast odegrało rzemiosło. Formą organizacji rzemiosła były cechy. Cech to przymusowa organizacja osobiście wolnych rzemieślników miejskich jednej lub kilku pokrewnych specjalności. Celem cechu była ochrona interesów zorganizowanego rzemiosła w stosunku do konkurencji pozacechowej i wobec kupców. Organizacja cechowa wzmacniając pozycję rzemieślników, sprzyjała podniesieniu poziomu produkcji rzemieślniczej.
39. Organizacja handlu
Dla rozwoju handlu największe znaczenie miał handle dalekosiężny, mniejsze wewnętrzny, choć zaspokajał w większym stopniu bieżące potrzeby ludności. W każdym mieście odbywały się dwa razy lub raz w tygodniu targi, na położonym, w centrum miasta rynku. Poza rynkiem sprzedaż była zakazana. Targi miały na celu ożywienie wymiany z okręgiem wiejskim, tworzącym dla miasta rynek lokalny. Obok targów odbywały się w miastach, które uzyskały na to przywilej, raz w roku wielkie targi - jarmarki.
Przymus drogowy to obowiązek używania ściśle określonych dróg, na których istniały stacje celne. Ponieważ liczne wewnętrzne cła utrudniały rozwój wymiany, większe miasta od schyłku XIII wieku uzyskiwały dla swoich obywateli częściowe lub całkowite zwolnienie od ceł. Wykupywały tez od władcy położone na szlakach doń wiodących komory celne, przepuszczając wolno swych obywateli a pobierając opłaty od obcych.
Prawo składu na dany towar lub wszystkie towary polegało na tym, że posiadające je miasto nie można było przewozić towarów bez wystawienia ich tam na sprzedaż. Bezwzględne prawo składu nakazywało obcemu kupcowi sprzedaż całego towaru w danym mieście. Pozwalało to kupcom miejscowym dyktować dyktować przybyszom ceny i osiągać zyski z dalszej odsprzedaży. Względne prawo składu nakazywało wystawienie towaru na określony czas, np. 8 dni. Prawo to uprzywilejowało te większe miasta, które je zyskały w stosunku do pozostałych.
IV. Chrzest Polski. Powstanie i rozwój organizacji kościelnej.
40. Chrześcijaństwo religią państwową
Oficjalne przyjęcie chrześcijaństwa według obrządku łacińskiego przez władcę Polan Mieszka I i jego otoczenie nastąpiło w roku 966 za pośrednictwem Czech. Był to akt polityczny i kulturowy wielkiej wagi. Kościół pomagał w umacnianiu autorytetu władzy monarszej, a organizacja kościelna, przenosząc bogate doświadczenia administracyjne, usprawniała funkcjonowanie państwa. Organizacja kościelna stała się ważnym uzupełnieniem organizacji państwowej, a biskupi zajęli wysokie stanowiska w hierarchii politycznej państwa. Jednolita religia zastępowała pogańskie wierzenia lokalne, umacniała łączność poszczególnych ziem polskich, stwarzała dodatkowe więzi. Dla ludności pospolitej chrystianizm był początkowo nakazywany przez władzę, surową karzącą naruszających posty lub winnych cudzołóstwa. Likwidacja wierzeń pogańskich przebiegała z oporami.
41. Polska prowincja kościelna
W XI-XII wieku organizacja kościelna była podporządkowana monarsze - kościół państwowy. Pierwszym biskupstwem było biskupstwo polskie w Poznaniu (968), podlegające bezpośrednio papiestwu. W 1000 roku powołano arcybiskupa w Gnieźnie i trzech podległych mu biskupów (Wrocław, Kraków, Kołobrzeg). Utworzyli oni odrębną prowincję kościelną, co miało dla Polski duże znaczenie polityczne. Własna metropolia, zależna bezpośrednio od Rzymu, była wyrazem samodzielności państwowej. Przez cały okres rozbicia dzielnicowego utrzymywała się jedność kościelna Polski w postaci arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Stała się ona istotnym elementem ułatwiającym zjednoczenie państwa.
42. Wewnętrzna organizacja kościoła
W XI wieku przy kościołach katedralnych (biskupich) powstawały kapituły złożone z kanoników, których część piastowała różne urzędy w diecezji. Dostojników diecezjalnych nazywano prałatami. W XIII w. każdy kanonik miał własne uposażenie zwane prebendą. Kapituła była ciałem doradczym u boku biskupa. W początkach XIII wieku wprowadzono zasadę wyboru biskupa przez kapitułę w miejsce dotychczasowej nominacji przez księcia (1207 - późniejszy kronikarz Wincenty Kadłubek)
Powstanie organizacji parafialnej przypadło na XII-XIII wiek. Obok wcześniejszych parafii grodowych w grodach kasztelańskich powstawały parafie miejskie, kształtując sieć parafialna obejmującą ogół osiedli, która w części przetrwała do dziś.
Biskupstwa, kapituły, opactwa i kościoły parafialne były przedmiotem własności właścicieli dóbr, którym przysługiwały prawa do dochodów z kościołów oraz swoboda w ich obsadzie. W miarę uniezależniania się Kościoła od władzy świeckiej prawo własności zmieniło się w zasadę patronatu. Fundatorom kościoła i ich następcom przysługiwało prawo prezenty, czyli przedstawiania kandydata na stanowisko kościelne.
Pod koniec XII wieku zaczęły powstawać archidiakonaty, obejmujące określoną liczbę parafii, będące kościelnym okręgiem administracyjno-podatkowym i sądowym.
43. Synody
Od początku XIII w. organem reprezentującym duchowieństwo stały się synody prowincjonalne, czyli ogólnopolskie zjazdy biskupów, opatów, prałatów kapitulnych lub ich delegatów. Synody zwoływał metropolita gnieźnieński. W ramach diecezji pojawiły się synody diecezjalne, zwoływane przez biskupa. Synody prowadził działalność ustawodawczą, wydając statuty synodalne, stanowiące prawo partykularne Kościoła polskiego. Czasem zbierały się ogólnopolskie synody legackie, zwoływane przez legatów papieskich, celem wprowadzenia powszechnych przepisów prawa kościelnego, umocnienia organizacji i dyscypliny kościelnej.
45. Uniezależnienie się Kościoła od władzy świeckiej
Początek przypada na wiec międzydzielnicowy w Łęczycy w 1180 roku, na którym książęta zrzekli się prawa zaboru pozostałych po zmarłym biskupie ruchomości, stanowiących jego własność (ius spolii), oraz ograniczyli ciężary stanu i podwód na rzecz urzędników książęcych, do których była zobowiązana ludność w dobrach kościelnych. W warunkach rosnącego rozdrobnienia posiadający jednolitą organizację Kościół stawał się potęgą. Wzrost pozycji Kościoła w Polsce odbywał się równolegle do wzrostu znaczenia papiestwa w ówczesnej Europie. Jego szczytowym punktem był pontyfikat Innocentego III (1198-1216). W tym czasie abp gnieźnieński Henryk Kietlicz podjął realizację programu reform, które miały uniezależnić Kościół od władzy świeckiej. Począwszy od wiecu w Borzykowie w 1210 Kościół uzyskiwał liczne i rozległe przywileje immunitetowe dla dóbr duchownych, osiągając zwolnienie osiadłej w nich ludności od ciężarów prawa książęcego oraz immunitet sądowy.
46. Uposażenie Kościoła: jego dochody
Biskupstwa i kapituły były właścicielami kompleksów dóbr, a nawet całych kasztelani, pochodzących XI-XIII wiecznych nadań książęcych. W 1136 r. arcybiskupstwo gnieźnieńskie posiadało 149 osad, u schyłku XV wieku 303 wsie i 13 miast. Posiadłości biskupstw, nie ulegając podziałom, przewyższały dobra najpotężniejszych nawet magnatów.
Klasztory były fundowane i uposażane od XIII wieku przez książąt i możnych. Znacznie skromniejsze było uposażenie parafii, pochodzących przeważnie z nadań prywatnych. We wsiach lokowanych na prawie niemieckim wynosiło zwykle dwa łany - tzw. proboszczowskie.
Źródło dochodów Kościoła stanowiła także dziesięcina. Początkowo otrzymywał ją od wszystkich dochodów skarbowych ściąganych przez kasztelanów. Ok. połowy XIII dziesięcina książęca zanikła, być może w związku z rozwojem nadań na rzecz Kościoła. Utrzymywała się dziesięcina obciążająca ogół ludności, uiszczana w postaci 1/10 produktów łowiectwa, hodowli, rolnictwa itd. Z czasem na plan pierwszy wysunęła się dziesięcina uiszczana w zbożu, tzw., dziesięcina snopowa, inaczej wytyczna. Polegało to na tym, że co dziesiąty snop zboża, wytyczany w polu przez uprawnionego do poboru dziesięciny lun jego pełnomocnika, przypadał Kościołowi.
V. Monarchia a czynniki społeczne
47. Władza monarsza pierwszych Piastów
Skupienie pełni władzy w ręku monarchy było w X w. i na pocz. XI w. w interesie otaczającej go elity władzy, bo zapewniało jej udział w dochodach ściąganych przez aparat państwa. W umocnieniu władzy monarchy, która czynnie pomagała w poszerzaniu chrześcijaństwa, był zainteresowany także Kościół. Dopóki dominowały czynniki centralizacyjne, utrzymywała się jedność państwa. Choć państwo miało patrymonialny charakter, w praktyce zwykle najbardziej energiczny spośród książąt przy poparciu zainteresowanych w utrzymaniu jedności państwowej możnych i drużyny, usuwał pozostałych dziedziców, przywracając jako jedynowładca jedność państwa.
Umocnieniu władzy monarszej sprzyjała ciągłość dynastyczna, która była istotnym czynnikiem więzi politycznej. Sposób powoływania na tron był mieszany, łączył nowszą zasadę dziedziczności, opartą o zasadę patrymonium, z dawniejszą elekcją. Ugruntowało się przekonanie, że choć możni mogli wybrać władcę, to nie powinni wychodzić poza krąg dynastii, której członkowie przysługiwało „naturalne prawo” do tronu. Monarcha - uosobienie władzy państwowej, czynnik stabilizacji politycznej, zapewniający względne bezpieczeństwo, wymiar sprawiedliwości i powściągający samowolę możnych - posiadał ugruntowany autorytet wśród szerokich rzesz ludności.
Z czasem wśród możnych ujawniały się tendencje zmierzające do osłabienia władzy centralnej. Koronacje władców polskich w XI w. nie spotykały się z poparciem całego możnowładztwa, dla którego było to zbytnim wyniesieniem koronowanych monarchów. Opozycja popierała zazwyczaj książąt-juniorów (młodszych braci monarchy) i akcentowała zasadę elekcyjności tronu, co uzależniało władcę od możnych.
48. Koronacja
Była formą podniesienia autorytetu monarchy, wiązała się w przyjęciem tytułu królewskiego. Powołanie na tron nie wiązało się z koronacją, nie stała się ona także regułą (3 na 8 władców w latach 963-1138). Akt koronacji podkreślał jedność państwa i władzy centralnej. Na zewnątrz stanowił manifestację niezależności wobec innych władców, choć nie wobec cesarza. Koronacje pierwszych Piastów odbywały się bez sankcji papiestwa i wbrew cesarstwu. Osłabienie władzy centralnej prowadziło do ich zaniechania. Przeciw nim bowiem występowali cesarze i wschodnioniemieccy margrabiowie, a także większość polskiego możnowładztwa. Stąd odesłanie przez Mieszka II insygniów królewskich cesarzowi oraz zaniechanie koronacji po zegnaniu z tronu Bolesława Śmiałego.
Tradycja królewska przetrwałą okres politycznego rozdrobnienia, występując jako ważny czynnik ideologii odrodzenia królestwa na przełomie XIII i XIV wieku (koronacje Przemysła II w 1295, Wacława II w 1300, jego syna w 1306 i Łokietka w 1320).
49. Centralizacja i decentralizacja
Wewnątrz wczesnośredniowiecznego państwa polskiego występowało ścieranie się dwóch przeciwstawnych kierunków: centralizacyjnego, reprezentowanego przez monarchę i jego otoczenie wraz z drużyną, oraz decentralizacyjnego. Pierwszy znajdował wyraz w ekspansji terytorialnej pod rządami Piastów oraz ugruntowaniu ich władzy. Celom centralizacyjnym służyły stałe objazdy kraju przez panującego, który w ten sposób uczestniczył bezpośrednio w administracji kraju, czy dzielnicy, i w wymiarze sądownictwa.
Możni tworzyli trzon dostojników dworskich i komesów prowincjonalnych, a jednocześnie byli środowiskiem, w którym kształtowała się opozycja wobec monokratycznej władzy monarszej. Z jednej strony możni ciążyli ku dworowi - ośrodkowi tej władzy, zabiegali o łaskę monarchy, a jednocześnie skłonni byli do opozycji, czasem nawet oporu wobec niego. Panujący, by zjednać sobie możnych, nadawał im stanowiska dygnitarskie, uposażone w dochody z danin czy regaliów lub ziemię łącznie z osiadłymi na niej ludźmi.
Możni uzyskawszy niezależną pozycję materialną, usamodzielniani się politycznie i przechodzili często do opozycji. W miarę nasilania się tendencji decentralizacyjnych, począwszy od drugiej połowy XI w. model monarchii wzbogacił się o instytucję pryncypatu, który stanowił próbę pogodzenia praktyki wydzielania dzielnic wszystkim synom panującego z utrzymaniem jedności państwa z utrzymaniem jedności państwa przez zachowanie władzy w ręku jednego z nich - princepsa. Książę zwierzchni - princeps, zachowywał uprawnienia o charakterze ogólnopaństwowym. Prowadził on politykę zagraniczną, sprawował naczelne dowództwo nad siłami zbrojnymi całego państwa w razie wojny, powoływał arcybiskupa gnieźnieńskiego i biskupów, mianował komesów głównych grodów również w dzielnicach pozostałych książąt uznających jego starszeństwo.
Samo wielowładztwo w postaci odrębnych dzielnic książęcych nie oznaczało jednak rozpadu państwa jako całości. Wszystkie dzielnice określane mianem ziem pozostawały w ręku książąt z jednej dynastii, a patrymonialny charakter władzy monarszej godził ten stan - w świadomości górnych warstw społeczeństwa - z jednością państwa. Jej wyrazicielem był princeps. W tej postaci władza monarsza wkroczyła w następny etap monarchii patrymonialnej - okres rozbicia dzielnicowego.
50. Władza książęca w dobie rozbicia dzielnicowego.
Po 1138 roku trwałą cechą władzy monarszej staje się podzielność pomiędzy księcia zwierzchniego i podległych mu książąt dzielnicowych, których stanowisko odpowiadało pozycji wasali. Princeps, którym od 1138 roku miał być każdorazowo najstarszy z książąt (zasada senioratu), zachowując dzielnicę własną otrzymywał dzielnicę pryncypacką w postaci Małopolski z Krakowem, zwierzchnictwo nad położnymi w centrum państwa ziemiami łęczycką i sieradzką, które stanowiły po śmierci Krzywoustego oprawę księżnej-wdowy, Salomei, oraz nad Pomorzem. Jako dzielnice własne otrzymali: senior Władysław II - Śląsk, jego bracia Bolesław Kędzierżawy - Mazowsze i Kujawy, a Mieszko III, zwany później Starym - Wielkopolskę. Dwaj najmłodsi, jeszcze nieletni - Henryk i Kazimierz, przebywali przy boku matki. Dzielnice były dziedziczne i ulegały dalszym podziałom. Na Pomorzu Wschodnim i Zachodnim panowali książęta wywodzący się z miejscowych dynastii.
W miarę zaniku władzy princepsa, książęta dzielnicowi przejmowali s swoich dzielnicach uprawnienia księcia zwierzchniego. W XIII w. książęta dzielnicowi sprawowali pełnię władzy, przy współudziale rady książęcej, a w najważniejszych sprawach również za zgodą wiecu. Władzę księcia ograniczały prawnie przywileje jednostkowe i ziemskie. Po wydaniu przywileju władca był nim osobiście skrępowany. Przywileje wydane przez poprzedników przedstawiano do potwierdzenia ich następcom, potwierdzenie to stało się regułą.
51. Następstwo tronu
Dzielnice ulegały podziało między wszystkich zstępnych linii męskiej. Podziału dokonywał zwykle ojciec. Z braku synów czy wnuków mogli być powołani do dziedziczenia męscy krewni boczni. Mieli prawo do tronu, jeśli zostali wyznaczeni przez poprzednika (desygnacja) lub powołani w drodze elekcji. Szczególną formą desygnacji bywałą adopcja przez księcia dzielnicowego. Temu samemu celowi służyły układy sukcesyjne. Częstą formą takiego układu była umowa na przeżycie, zawierana między dwoma książętami nie mającymi potomków męskich, mocą, której dzielnica zmarłego wcześniej przechodziła na drugiego. Zapewnieniu tronu służyła także darowizna, zawierająca przyznanie dziedzictwa obdarowanemu (np. darowizna Pomorza Gdańskiego przez Mszczuja II na rzecz Przemysła II)
52. Elekcje
Odbywały się, gdy zmarły książę nie pozostawił zstępnych męskich. Mogła mieć charakter elekcji potwierdzającej, kiedy zwołany wiec akceptował osobę desygnowanego księcia, bądź elekcji uroczystej, solennej, kiedy wiec sam decydował o powołaniu księcia. Na Mazowszu, gdzie władza książęca znajdowała oparcie w licznym rycerstwie, dominowała zasada dziedziczności. Dziedziczność przeważała na Śląsku, Wielkopolsce i Kujawach. W pełni rozwinęła się elekcyjność tronu w dzielnicy krakowsko-sandomierskiej, gdzie dysponowanie tronem spoczęło w rękach miejscowych możnowładców, którzy do uroczystej elekcji powoływali też ogół rycerstwa. W miarę wzrostu znaczenia miast również patrycjat miejski zaczął uczestniczyć w elekcjach, odgrywając na Śląsku, ale też i w Krakowie, poważną rolę. W XIII w. Kościół popierał system elekcyjny w łonie dynastii.
Elekcyjność sprzyjała jednoczeniu dzielnic w ręku jednego władcy, toteż wysunęła się na czoło w dobie walk o zjednoczenie państwa. Z elekcjami wiązały się pierwsze przywileje ziemskie. Miały charakter zobowiązania panującego na wypadek wyboru, stanowiły więc warunek dokonania elekcji (np. przywilej króla Czech Wacława II, wydany przy obejmowaniu tronu krakowskiego w 1291).
53. Prawo oporu
Gdy monarcha nie przestrzegał praw lub naruszał przyjęte zobowiązania, możnowładcy uważali, że mają prawo oprzeć się bezprawnym, z ich punktu widzenia, zarządzeniom, a w ostatecznym wypadku usunąć władcę siłą. Określano to jako „zegnanie” z tronu. Również w świadomości panów polskich tkwiło powszechne w ówczesnej Europie przekonanie o istnieniu prawa oporu wobec monarchy. Zostało ono sformułowane w ósmym dziesiątku lat XIII w. w przywileju księcia wrocławskiego Henryka IV Probusa. Zgodnie z nim panowie wrocławscy mogli wypowiedzieć posłuszeństwo księciu, gdyby nie dotrzymał przyjętych zobowiązań.
54. Wiece
Czasem w ważniejszych sprawach powoływano dawnym zwyczajem na wiec wolną ludność miast i okolicy. Wiec poprzedzała narada możnych. Przygotowywała ona wnioski w sprawach mających być przedmiotem wiecu. Następnie zwoływano ludność, aby uzyskać jej aprobatę oraz aktywne poparcie proponowanych uchwał. Częstsze w XI-XII w. były wiece w większych miastach pomorskich (Wolin, Szczecin), gdzie panował ustrój oligarchiczny republik miejskich.
Początkowo wiec nie był organem władzy, ale środkiem jej sprawowania. Centralną pozycję na wiecu zajmował książę, a zasadniczą rolę odgrywała oligarchiczna grupa komesów i baronów. Wiec był też forum sądowym, na którym sądzono najważniejsze sprawy, a równolegle książęta korzystali z niego celem uzyskania formalnej już aprobaty dla prezentowanych decyzji.
W XIII w., odmiennie od dawnych tłumnych zgromadzeń, wiece urzędnicze stały się wyrazem roli politycznej możnowładztwa. Wiec międzydzielnicowy stanowił połączenie dwóch lub więcej wieców dzielnicowych z ich książętami. Dotyczył on spraw wspólnych dla tych dzielnic. Gdy parę dzielnic łączyło się pod władzą jednego księcia, wiece utrzymywały się w każdej z nich osobna. Występowały też wówczas wiece wspólne, koordynujące politykę dzielnic znajdujących się pod rządami danego księcia.
Dzielnicowy wiec urzędniczy odbywał się z reguły co roku. W porozumieniu z wiecem panujący dokonywał podziału dzielnicy między spadkobierców czy desygnował następcę. Na ogół książę nie ustanawiał nowych praw, nie nakładał podatku, nie rozpoczynał wojny, nie zawierał traktatów ani małżeństwa bez zgody wiecu urzędniczego. Bez udziału księcia na takim wiecu decydowano o zastosowaniu prawa oporu, dokonywano elekcji nowego władcy. Za zgodą i przy współudziale wiecu możnowładczego wydawał książę przywileje immunitetowe i lokacyjne. Wiec współdziałał w decyzjach o nadawaniu urzędów. Bardzo duże znaczenie miała działalność sądownicza wiecu. W miarę jednoczenia się państwa pojawiły się w latach 1306 i 1320 urzędnicze wiece ogólnopaństwowe. Stanowiły one zapowiedź sejmu walnego, który ukształtował się następnie w okresie monarchii stanowej.
VI. Zarząd państwem.
55. Zasady zarządu
Ogół dworzan określano mianem komorników, a zajmującym wyższe stanowiska nadawano miano komesów. Komesi rekrutowali się z rodzin możnowładczych, które w praktyce monopolizowały piastowanie urzędów. Polskim określeniem komesa była forma „pan”, z czasem jednak nazwa ta utraciła charakter terminu na określenie wyższych urzędników, a stała się tytułem honorowym na oznaczenie osób wysoko postawionych w hierarchii społecznej.
56. Urzędy dworskie
W tym czasie nie odróżniano urzędów dworskich od państwowych. Najwyżsi urzędnicy dworscy, określani ogólnie mianem dostojników, byli zarazem najwyższymi urzędnikami w zakresie administracji państwowej. Najważniejszym, w XI-XIII w. był komes nadworny, który zastępował panującego w różnych dziedzinach zarządu państwem oraz w sprawowaniu sądów. Szczególną wagę miała jego funkcja dowodzenia wojskiem, w związku z czym przyjęła się dla niego nazwa wojewody. Cześnik zarządzał piwnicą władcy, stolnik zajmował się jego stołem, obok istniały jeszcze funkcję łowczego i koniuszego.
W miarę postępów rozbicia dzielnicowego wszystkie te urzędy powstawały na dworach coraz liczniejszych książąt dzielnicowych. W połowie XIII w. w Krakowie została złamana pozycja wojewody, a na pierwsze miejsce w hierarchii urzędniczej wysunięto kasztelana. Na Śląsku - wzorem Czech - na czoło wysunął się zarządca dworu książęcego - komornik wielki. Jego stanowisko odpowiadało wojewodzie. Tu też powstał urząd marszałka - dawnego zastępcy koniuszego, czyli podkoniego.
Kanclerz prowadził korespondencję władcy. W miarę upowszechniania się dokumentu pisemnego, w związku ze wzrostem liczby przywilejów immunitetowych, lokacjami miast, rozwinęła się w XIII w. kancelaria, która sama przygotowywała dokumenty. Początkowo w kancelarii pracowali kapelani, w XIII w. zastąpili ich fachowi pisarze, zwani notariuszami, pracujący pod kierunkiem protonotariusza, późniejszego podkanclerzego. Kanclerz zajmował drugie po wojewodzie miejsce na dworze.
Skarbnik czuwał nad skarbem monarszym, gdzie znajdowały się kosztowności, klejnoty oraz dokumenty, które otrzymywał panujący. Zapasy pieniędzy i kruszców były przechowywane w mennicy, która miała charakter skarbu pieniężnego. Mincerze, poza zarządzaniem mennicami, posiadali uprawnienia w zakresie skarbowości. Pod ich kontrolą odbywała się wymiana pieniędzy, posiadali też jurysdykcję w tym zakresie. Do nich należało ściganie i karanie fałszerzy monet. Z czasem zatracili te kompetencje i pozostali wyłącznie przedsiębiorcami zajmującymi się wybijaniem monet.
57. Urzędy lokalne
Spośród urzędników lokalnych przed rozbiciem dzielnicowym najwyższe stanowisko zajmowali namiestnicy prowincjonalni. Podział państwa na prowincje (poznańską, gnieźnieńską, krakowską, sandomierską, śląską, mazowiecką, kujawską i łęczycką), a tych na okręgi grodowe - kasztelanie, stwarzał zawarty system zarządu, umożliwiając państwowe opanowanie terytorium. Jego rozwój już w XI w. był wyrazem sprawności organizacji państwowej.
Komes grodowy, zwany kasztelanem, sprawował administrację gospodarczą i sądownictwo w powierzonym mu okręgu. Jednym z ważniejszych jego zadań było ściąganie danin w naturze, a także świadczeń od podległej grodowi ludności służebnej, które były podstawą utrzymania monarchy i jego otoczenia w czasie stałych objazdów kraju, a częściowo służyły potrzebom komesa, jego urzędników i załogi grodu.
W okresie rozdrobnienia kasztelanie dzielono, rozbudowując ta drogą lokalny aparat władzy. W połowie XIII w. było w Polsce około 100 kasztelani. Jako dowódca załogi grodowej i rycerstwa okręgu, kasztelan bronił go przed wrogami. Zadania swoje kasztelan wykonywał posługując się podległymi urzędnikami. Chorąży sprawiał rycerstwo i wiódł je do kasztelana, wojski zastępował kasztelana w sprawach wojskowych, włodarz zajmował się sprawami gospodarczymi, sędzia grodowy sądowymi. Uposażenie kasztelana i niższych urzędników stanowił udział w daninach i posługach ludności, karach sądowych i regaliach. W miarę rozwoju immunitetów i rozkładu systemu regaliów te źródła dochodu szybko się zmniejszały. Wówczas pojawiły się nadania wsi jako uposażenie urzędów.
58. Przekształcanie się urzędów dworskich w ziemskie
Początkowo książę miał tylko jednego wojewodę, kanclerza, skarbnika itp. Jeśli dwie lub więcej dzielnic łączyło się pod władzą jednego księcia, urzędy były kumulowane. Od pocz. XIII w. wystąpiła jednak tendencja do utrzymania osobnych urzędów, a przez to i odrębności zarządu dzielnic, również po połączeniu ich pod jednym władcą. Wynikało to z dążenia lokalnych możnowładców do utrzymania bezpośredniego udziału w rządach oraz uposażeń przywiązywanych do urzędów. Książęta godzili się na to za cenę poparcia łączenia w jednym ręku dwu czy więcej dzielnic. W rezultacie urzędnicy centralni zaczęli się zamieniać w urzędników ziemskich, reprezentantów miejscowych panów i ich interesów. U schyłku XIII w. proces ten był już zakończony. Silną pozycję urzędników ziemskich umacniała kształtująca się zwyczajowo zasada dożywotności urzędów oraz reguła, i mogli na nie być powoływani jedynie możni i rycerze danej dzielnicy. Dzielnicę, która w drodze połączenia przestała być osobnym księstwem, ale zachowała osobną organizację urzędniczą, nazywano ziemią. Tak ustalił się np. podział Małopolski na ziemię krakowską i sandomierską, Wielkopolski na kaliską, poznańską i gnieźnieńską.
59. Powstanie urzędu starosty
Tendencje zjednoczeniowe wymagały sprężystej administracji lokalnej działającej w interesie władcy, zdolnej do powściągnięcia możnowładczej opozycji, zapewnienia spokoju i bezpieczeństwa wewnętrznego oraz obronny kraju. Funkcji tych nie mogli wypełnić ani wojewodowie ani kasztelanowie, sami wywodzący się z lokalnego możnowładztwa. Stąd potrzeba nowego urzędu, którym stał się starosta. Wprowadził go Wacław II, który na wzór Czech powoływał w poszczególnych ziemiach starostów jako swoich namiestników z pełnią władzy administracyjnej i wojskowej. Łokietek ustanowił starostów we wszystkich dawniejszych dzielnicach z wyjątkiem Małopolski, gdzie wobec stałego pobytu panującego nie był potrzebny. Starosta był powoływany i odwoływany samodzielnie przez króla, a że nie musiał pochodzić z danej ziemi, był sprawnym narzędziem w ręku władcy.
VII. Organizacja wojskowa
60. Drużyna
Drużyna w czasach pierwszych Piastów to stała siła pozostająca na utrzymaniu monarchy i pod jego rozkazami, przebywająca w grodzie stołecznym oraz jako załogi w większych grodach. Drużyna starsza jako grupa politycznego współdziałania, złożona ze starszych godnością drużynników wykonujących rozliczne zlecone im przez władcę funkcje państwowe, traciła w XI w. na znaczeniu w miarę rozwoju organizacji urzędów dworskich oraz udziału kleru w czynnościach państwowych. Drużyna młodsza stanowiła właściwą siłę zbrojną władcy. W miarę rozwoju rycerstwa rola drużyny książęcej zaczęła upadać, w początkach XII w. ograniczona była do hufca nadwornego i przybocznego.
61. Służba wojskowa rycerstwa
W ciągu XI w. punkt ciężkości przesuwał się stopniowo z drużyny na osiadłych na ziemi wojów-rycerzy. W razie wojny zbierali się oni w ważniejszych grodach i występowali w oddziałach zorganizowanych na zasadzie terytorialnej. W okresie rozbicia dzielnicowego podstawą organizacji wojskowej było osiadłe na ziemi rycerstwo, zobowiązane stawić się na wezwanie monarchy na wyprawę wojenną „konno i zbrojnie”. W zależności od wielkości dóbr rycerz stawał sam lub przyprowadzał ze sobą orszak zbrojny, składający się z rycerzy służebnych. Towarzyszyli im zbrojni pachołkowie. Najpóźniej w XIII w. służbę wojskową rycerzy połączono z ziemią posiadaną na prawie rycerskim, stąd obowiązek służby wojskowej zaciążył także na wdowach po rycerzach oraz instytucjach kościelnych. Wykonywano go przez wysłanie uzbrojonych zastępców. Na Śląsku i Pomorzu w związku z napływem obcego rycerstwa wykształcił się system lenny. Tam rycerze otrzymywali ziemię jako lenno dziedziczne z obowiązkiem konnej służby rycerskiej.
Za wyprawę poza granicę kraju władca wypłacał rycerzom wynagrodzenie. Byłt też zobowiązany do wykupienia wziętych do niewoli podczas wyprawy zagranicznej rycerzy oraz wynagrodzenia im strat. W czasie wojny wojskiem dowodził książę lub w jego zastępstwie wojewoda. Starosta, jako namiestnik monarchy, w razi nagłej potrzeby mógł powołać sam rycerstwo pod broń i zorganizować obronę ziemi.
62. Obowiązki wojskowe chłopów i mieszczan
Wolna ludność pospolita była zobowiązana w XI w. do wystawienia określonego kontyngentu tarczowników. Z czasem obowiązek ten ograniczono, jako że służba wojskowa stawała się monopolem rycerstwa. Powszechny obowiązek służby wojskowej miał zastosowanie w razie wojny obronnej w granicach dzielnicy (ziemi). Na ludność chłopską spadały rozliczne uciążliwe powinności wojskowe, np.: obowiązek budowy i naprawy grodów.
Trzon systemu obronnego kraju stanowiły grody kasztelańskie i pograniczne. Od czasu lokacji na prawie niemieckim doszły do tego również ufortyfikowane miasta, których obrona spoczywała na mieszczanach. Wójt miejski był zobowiązany do konnej służby rycerskiej na wzór lennika.
VIII. Skarbowość
63. Dań
Pierwszą formą świadczeń była dań, zwana też trybutem, składana przez uzależnione terytoria na rzecz władcy centralnego. W miarę nasilania się więzów wewnątrzpaństwowych trybut zastąpiono danią w naturze lub pieniądzach, ściąganą już nie z terytorium plemiennego jako całości, ale z osobna od każdego gospodarstwa (dymu, radła).
64. Daniny i służebności
Ośrodkiem gospodarki skarbowej były grody stołeczne prowincji oraz grody kasztelańskie. Ściągały one daniny, a także pociągały do świadczeń ludność osad służebnych podległych grodowi. Do najstarszych danin należała danina opolna. Uiszczano ją w postaci krowy czy wołu od opola jako całości. W XI w. podstawową stała się danina z gospodarstwa chłopskiego - podworowe, podymne, poradlne.
W miarę rozwoju domeny monarszej daniny i służebności, zachowując dawne nazwy, nabierały w dobrach monarszych charakteru renty gruntowej. Natomiast ludność osiadła w dobrach kościelnych, możnowładczych i rycerskich świadczyła je nadal państwu do czasu, kiedy przywileje immunitetowe zwolniły ją od nich. Wiele służebności wiązało się z systemem komunikacyjnym (stałe objazdy terytoriom przez monarchę w towarzystwie dworu i drużyny). Należały do nich: powóz - obowiązek dostarczania koni (wołów) i wozów dla podróży monarszych po kraju, transportu jego rzeczy oraz ludzi dla ochrony i posług, podwoda - obowiązek dostarczania koni pod wierzch podróżującym urzędnikom, przewód zwykły (chłopski) - obowiązek transportu żywności i innych przedmiotów, będących świadczeniem ludności, przewód rycerski - polegający na eskorcie więźniów lub przewozie kruszców i innych cennych ładunków pod zbrojną ochroną, obowiązek ten spoczywała właścicielach dóbr rycerskich. Stan obejmował obowiązek pomieszczenia i ugoszczenia monarchy wraz z dworem, a także jego urzędników w czasie podróży odbywanych na zlecenie władcy.
Osobną grupę stanowiły służebności łowieckie: strzeżenie grubej zwierzyny i gniazd sokolich, obowiązek żywienia psów gończych, utrzymywania łowców książęcych. Służebności związane z systemem gospodarki naturalnej zaczęły tracić na znaczeniu w XIII w. miarę rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej.
65. Domena monarsza
W przeciwieństwie do dawnego systemu skarbowości, w którego dochodach brali udział też urzędnicy, włości monarchy stanowiły niejako jego własność. Regale ziemi stwarzało warunki rozwoju domeny książęcej oraz uzależnienia osiadłej w jej dobrach ludności rolniczej od monarchy jako pana włości. Daniny i służebności dobrach domeny monarszej zaczęły nabierać stopniowo charakteru renty.
66. Regalia
Są to zastrzeżone wyłącznie dla monarchy dziedziny działalności gospodarczej. Wynikały one z prawa książęcego. Najdawniejsze wywodziły się w podstawowego regale ziemi: regale łowieckie (łowy większe), regale rybołówstwa (połowy dokonywane wielkimi sieciami), regale górnicze (kopaliny a także wydobycie soli - czasem odrębne regale solne), regale grodowe (wyłączne prawo ich budowy). Istniały też regale związane z rozwojem życia gospodarczego: regale młynne, regale targu, regale karczmy.
System regaliów łączył się ściśle z rozwojem władzy państwowej. Dopiero rozszerzenie organizacji państwowej, obejmowanie nią całości terytorium. Umożliwiało ogarnianie regaliami coraz to nowszych dziedzin życia gospodarczego. Stanowiły one rezultat rozbudowy aparatu państwowego i umacniania władzy państwa, postępujących równolegle z rozwojem gospodarczym kraju. Upowszechnienie przywilejów immunitetowych prowadziło do stopniowej likwidacji szeregu regaliów przekazywanych panu. Wśród regaliów, które utrzymały się , największe znaczenie miało regale solne i regale targu. Zezwolenie na założenie targu wymagało zawsze - również w dobrach prywatnych - przywileju księcia. Z czasem regale targu stało się częścią składową regale lokacyjnego miast.