Oceany i morza

(morfologia, prądy morskie, podział)

Wybrzeżem nazywamy pas graniczny lądu i morza, obejmujący część nadwodną i część podwodną, podlegający działaniu fal i prądów morskich. [Klimaszewski, 1978]

W obrębie wybrzeża znajduje się:

• zabrzeże, część zabrzeżna, supralitoralna, znajdująca się zawsze nad poziomem wody, zraszana rozpryskiem

• brzeg, część brzegowa, mezolitoralna, pas pomiędzy zasięgiem fal sztormowych a najniższym poziomem wody (NNPW)

• W jego obrębie odbywa się nieustanne przesuwanie granicy pomiędzy lądem a morzem, czyli linii brzegowej.

• 2 strefy brzegu:

• nadbrzeże, część nadbrzeżna, pas pomiędzy zasięgiem fal sztormowych a wysokim poziomem wody (WPW);

tu znajdują się wały i terasy burzowe.

• podbrzeże, pobrzeże, część podbrzeżna pomiędzy wysokim (WPW) a niskim poziomem wody (NPW), a więc także pomiędzy poziomem przypływu a odpływu;

w tej strefie o największej aktywności zaznaczającej się pasem kipieli, odbywa się nieustannie przemieszanie piasków i żwirów na przemian w kierunku lądu i w kierunku morza, zachodzi proces napływu i spływu oraz rozprysku.

• przybrzeże, część przybrzeżna, sublitoralna, pas znajdujący się zawsze poniżej poziomu morza, sięgający do głębokości ok. 10m. Tu znajdują się i rozwijają wały przybrzeżne (ławice, rewy), rynny przybrzeżne oraz platformy depozycji - akumulacji.

[Klimaszewski, 1978]

Ocean (Ocean Światowy, wszechocean, wszechmorze)

• pokrywa 361mln km^2, co stanowi 71% powierzchni Ziemi

• wody oceanu zajmują na półkuli N 61% powierzchni, a na półkuli S - 81%

• ocean mieści 1370,4mln km³ wody

• spływają do niego wody ze 119mln km² lądów (pozostałe obszary są bezodpływowe)

• średnia głębokość oceanu wynosi 3700m

• max głębokość - 11 034m (Rów Mariański)

• wyróżnia się 3 oceany, ale niektórzy badacze podają, że jest ich 5

Ocean Atlantycki

Nazwa pochodzi od mitycznej Atlantydy.

Rozciąga się miedzy Europą, Azją, Afryką a Ameryką Północną i Ameryką Południową. Od południa ograniczony jest wybrzeżem Antarktydy.

Granice z Oceanem Spokojnym i Oceanem Indyjskim są umowne.

Granica z O. Indyjskim przebiega wzdłuż południka Przylądka Igielnego (20°E)

Granica z O. Spokojnym przebiega w Cieśninie Beringa na północy oraz na południe od Przylądka Horn do Ziemi Grahama na Antarktydzie

• długość O. Atlantyckiego od Cieśn. Beringa do M. Weddela wynosi ok. 21 000km

• max szerokość między zachodnim wybrzeżem Zat. Meksykańskiej a wschodnim wybrzeżem M. Śródziemnego wynosi 12 500km, biorąc pod uwagę wschodni brzeg M. Czarnego wzrasta do 13 500km

• najmniejsza szerokość w rejonie równika wynosi 2850km

• powierzchnia (bez wysp) - 106,5mln km²

• średnia głębokość - 3258m

• max głębokość - Rów Puerto Rico 9219m

• zajmuje 30% powierzchni O. Światowego i 26% jego objętości

• zlewisko O. Atlantyckiego obejmuje 73,1mln km², co stanowi 49% ogólnej powierzchni lądów

Geneza O. Atlantyckiego

O. Atlantycki powstał w wyniku rozpadu prakontynentu Pangei na Laurazję i Gondwanę - 135mln lat temu.

Ok. 65mln lat temu - oddalenie się od siebie cokołów kontynentalnych Ameryki Południowej i Afryki.

W ciągu ostatnich 16mln lat - rozdzielenie się Ameryki Północnej i Europy.

Proces poszerzania się O. Atlantyckiego trwa.

Rzeźba

Grzbiet Śródatlantycki, który dalej przechodzi w Grzbiet Nansena (Gakkela)

• wznosi się średnio 3000m ponad dna otaczających basenów oceanicznych

• jego osią biegnie czynna dolina ryftowa - szerokość 30-50km

• przeciętna szerokość 2000km

• po obu stronach grzbietu występują rozległe baseny oceaniczne; połączone w strefie równikowej głębią Romanche

Baseny

• strona zachodnia, (5500-6000m):

• Południowoatlantycki

• Argentyński

• Brazylijski

• Gujański

• Północnoamerykański

• Labradorski

• strona wschodnia (4000-5000m)




• Agulhas

• Przylądkowy

• Angolski

• Gwinejski

• Zielonego Przylądka

• Kanaryjski

• Iberyjski

• Zachodnioeuropejski

• Islandzki




• na południu Atlantyku:

• Basen Afrykańsko-Antarktyczny

• na M. Arktycznym:

• Kanadyjski

• Makarowa

• Amundsena

• Nansena

Rowy oceaniczne:

• Puerto Rico (9219)

• Sandwich Południowy (8428)

• Kajmański (7680) - na M. Karaibskim

• Helleński (5121) - na M. Śródziemnym

Szelfy zajmują ok. 14% powierzchni Oceanu.

Linia brzegowa dobrze rozwinięta na półkuli północnej.

Morza na półkuli północnej:

• Arktyczne (Barentsa, Karskie, Łaptiewów, Wschodniosyberyjskie, Czukockie, Beauforta, Lincolna)

• Śródziemne (Alborańskie, Balearskie, Liguryjskie, Tyrreńskie, Jońskie, Adriatyckie, Egejskie, Marmara, Czarne, Azowskie)




• Karaibskie

• Zat. Meksykańska

• Zat. Hudsona

• Zat. Św. Wawrzyńca

• Baffina

• Cieśn. Davisa

• Grenlandzkie

• Norweskie

• Północne

• Zat. Biskajska

• Bałtyckie

• Zat. Gwinejska

• Sargassowe

Morza na półkuli południowej:

• Argentyńskie

• Południowoatlantyckie (Scotia)

• Weddela

• Lazariewa

Wyspy

• mają budowę kontynentalną, przeważnie towarzyszą lądom

• u wybrzeży Ameryki:

• Archipelag Arktyczny

• Nowa Funlandia

• Bahamy

• Bermudy

• Antyle

• Falklandy/Malwiny

• u wybrzeży Europy:

• W-y Brytyjskie

• Svalbard

• Ziemia Franciszka Józefa

• Nowa Ziemia

• u wybrzeży Azji:

• Ziemia Północna

• W-y Nowosyberyjskie

• Wyspa Wrangla

• wyspy oceaniczne pochodzenia wulkanicznego:

Islandia	São Pedro e São Paolo
Azory	Wyspa Wniebowstąpienia
W-y Kanaryjskie	Wyspa Św. Heleny
W-y Zielonego Przylądka	Tristan de Cunha
Wyspa Św. Tomasza	Antyle Pd. (Georgia, Sandwich Pd., Orkady Pd., W-y Bauveta)
Wyspa Książęca

Klimat

O. Atlantycki rozciąga się poprzez wszystkie strefy klimatyczne na obydwu półkulach.

Na klimat oceanu wpływ mają stałe ośrodki wyżowe nad Grenlandią i Antarktydą oraz sezonowe:

• Wyż Kanadyjski

• Wyż Azjatycki

• Wyż Azorski

• Wyż Południowoatlantycki

• Niż Islandzki

a także pasy niskiego ciśnienia wokół Antarktydy i w strefie równikowej oceanu.

Pozostałe czynniki to:

• strefa stałych wiatrów zachodnich 40-60°

• pasaty - strefa międzyzwrotnikowa

• cyklony tropikalne

Temperatura wód

• temp. średnia: 16°C

• strefa równikowa 26-27°C (wartość stała w ciągu całego roku)

• lato

półkula północna: 60°N na zachodzie 3°C, na wschodzie 14°C

• półkula południowa: 60°S 1°C

• zima

półkula północna: 60°N na zachodzie 0°C, na wschodzie 7°C

• półkula południowa: 60°S 1°C

Zasolenie

• średnie: 35,4‰ uwarunkowane: opadami, topniejącymi lodami, strefami wysokiego ciśnienia (niskie opady, wysokie temperatury i parowanie)

• max: 39‰ (M. Śródziemne)

• strefa równikowa: 35‰ deszcze zenitalne; rozcieńczenie wód

• strefy zwrotnikowe: 37,5-38‰ ośrodki wysokiego ciśnienia, duże temperatury i parowanie

• strefy polarne: 32-33‰ opady; topniejące lodowce

Prądy morskie

• Północnorównikowy, Południoworównikowy, Równikowy Prąd Wsteczny (Gwinejski), Antylski, Gujański, Florydzki, Zatokowy (Golfsztrom), Północnoatlantycki, Norweski, Zachodniospitsbergendzki, Irmingera, Kanaryjski, Wschodniogrenlandzki, Labradorski

• Brazylijski, Falklandzki, Dryf Wiatrów Zachodnich, Benguelski

Ocean Indyjski

Leży na półkuli południowej między Afryką, Azją, Australią i Antarktydą.


Z oceanem Atlantyckim: graniczy wzdłuż południka Przylądka Igielnego.

Z oceanem Spokojnym: granica biegnie od cieśniny Malakka, wzdłuż płd. Brzegów Archipelagu Malajskiego do Wysp Timor, następie wzdłuż wysp: Leti, Tanimbar, Kali Anu do Nowej Gwinei i w cieśninie Torreso, wzdłuż południka przylądka Jork (142° E). Ponownie graniczy z Oceanem Spokojnym na płd. Wschodzie wzdłuż południka Przylądka Płd. Wschodniego na Tasmanii (146°E). Południową granicę stanowi Antarktyda.

Morfometria:

• Powierzchnia: 76,2 mln km²,

• Gromadzi 284,6 mln km²³wody, co stanowi 21% powierzchni i 21% objętości Oceany Światowego.

• Średnia głębokość 3756m

• Maksymalna głębokość 7450m (Rów Jawajski)

• Zlewisko Oceanu Indyjskiego obejmuje 20,9 mln km², co stanowi 14% ogólnej powierzchni lądów

Geneza

1. Ocean Indyjski powstał w wyniku rozpadu kontynentu Gondwany, czyli odsunięciu się ok. 200ml lat temu Laurazji (Ameryka Północna, Europa, Azja) od Gondwany.

2. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu milionów lat półwysep Indyjski dotarł do Azji i podzielił północną część Oceanu Indyjskiego na: Morze Arabskie, Zatokę Bengalską. Australia oderwała się od Antarktydy.

3. 20mln lat temu, dzisiejszy Półwysep Arabski zaczął odsuwać się od Afryki. Obecnie Ocean Indyjski obejmuję:

• Morze Czerwone, Zatokę Perską, Morze Arbskie, Zatokę Bengalską

Znajduje się na trzech płytach litosfery: indoaustralijskiej, afrykańskiej oraz antarktycznej.

Rzeźba

• Grzbiety sródoceaniczne:




• Środkowoindyjski

• Zachodnioindyjski

• Afrykańsko- Antarktyczny

• Australijsko- Antarktyczny

• Maskaronów

• Wschodnioindyjski

• Mozambicki

• Madagaskarski

• Broken

• Kergueleński

• Agulhas




• Płaskowyże:

• Naturaliste

• Exmouth

• Baseny Oceaniczne (18)

• Część Zachodnia- Omański, Somalijski, Arabski, Maskareński, Komorski, Madagaskarski, Mozambicki, Crozeta, Agulhas, Afrykańsko-Antarktyczny.

• Część Wschodnia - Srodkowoindyjski, Andamański, Kokosowy, Zachodnioaustralijski, Naturaliste, Północnoaustralijski, Amsterdamski, Południowoaustralijsk, Australijsko- antarktyczny.

• Najgłębsze rowy oceaniczne (2% powierzchni dna Oceanu Indyjskiego):




• Jawajski,

• Amiranecki,

• Czagos,

• Lanka,

• Wschodnioindyjski,

• Balijski,

• Timorski,

• Ob,

• Diamantin




• Linia brzegowa:

Mało rozwinięta. Mało wysp: duże przybrzeżne wyspy, maja budowę kontynentalna, a małe są pochodzenia wulkanicznego lub koralowego.

Największe wyspy:

• Madagaskar,

• Cejlon,

• Tasmania,

• Sokotna,

Pozostałe wyspy:




• Komory,

• Maskareny,

• Seszele,

• Czagos,

• Malediwy,

• Lakkadiwy,

• Andamany,

• Nikobary,

• Wyspy Kokosowe,

• Wyspy Bożego Narodzenia




Klimat

Na klimat O. Indyjskiego wpływ mają otaczające kontynenty.

Ochładzający wpływ ma Antarktyda.

Czynniki:

• Na południe od równika cyrkulacja atmosferyczna uwarunkowana jest wyżem południowoindyjskim oraz niżem wokół antarktycznym.

• W umiarkowanych szerokościach geograficznych wieją silne wiatry zachodnie.

• Wzdłuż Antarktydy wieją wiatry wschodnie.

• Cyrkulacja monsunowa w północnej części oceanu.

• Cyklony tropikalne.

Temperatura

• Temperatura średnia 17° C,

• Strefa równikowa: 28-29° C,

• U wybrzeży Antarktydy: 1° C

• Maksymalna temp. - Morze Czerwone, Zat. Perska: 30° C,

• Temp. wody zimna w Zat. Perskiej 15° C.

Zasolenie

• Średnie: 34,8 ‰

• Maksymalne: 42‰ (Morze Czerwone)

• Wysokie: Zat. Perska - 40‰, Morze Arabskie - 36,5 ‰

• Niskie: przy ujściu Gangesu i Brahmaputry - 31‰,

• U wybrzeży Antarktydy 33,5‰

Prądy morskie

• Północna część oceanu: Północnorównikowy, Równikowy, Wsteczny, somalijski (u wybrzeży Afryki), Zachodnioarabski i Wschodniarabski (Morze Arabskie), Wschodniobengalski i Zachodniobengalski (Zat. Bengalska)

• Południowa część oceanu: Południoworównikowy, Madagaskarski, Mozambickie, Wschodnioafrykański, Dryf Wiatrów Zachodnich, Zachodnioaustralijski.

Ocean Spokojny

(Wielki, Pacyfik)




• Największy, najgłębszy.

• Rozciąga się miedzy Australią, Azją, Ameryka Płn. i Płd. Antarktydą.

• Granica z Oceanem Atlantyckim: przebiega w cieśninie Beringa na północ oraz na południe od przylądka Horn do Ziemi Grahama na Antarktydzie.

• Granica z Oceanem Indyjskim…..

• Równoleżnikowa rozciągłość oceanu od zatoki Tajlandzkiej na zachodzie do Zat. Panamskiej na Wschodzie wynosi 19500 km, południkowa od Cieśniny Beringa na płn. do Antarktydy = 15800km,

• Powierzchnia (bez wysp) 178,7mln km²,

• Objętość Oceanu Spokojnego- 707mln km³,

• Średnia głębokość 3957m,

• Maksymalna głębokość - Rów Mariański - 11034m,

• Zajmuje 49,4% pow. Oceanu Światowego,

• Zlewisko Oceanu Spokojnego obejmuje 24,8mln km², co stanowi 16,7% ogólnej pow. lądów.

Budowa geologiczna

• Ocean Spokojny jest najstarszym Oceanem Ziemi,

• Prawdopodobnie istniał już w prekambrze, jako jedyny Ocean Ziemi oblewał w paleozoiku Pangeę (260- 250mln lat temu).

• Najstarsze skały budujące dno są wieku górnojurajskiego (Basen Wschodniomariański)

• Skały wieku kredowego (baseny: Południowopacyficzny, Środkowopacyficzny i Północnozachodni,

• Większość skał dna oceanu nie ma więcej niż 60-70ln lat.

Płyty litosfery:

W podłożu Oceanu Spokojnego:

• oceaniczna płyta pacyficzna,

• Indoaustralijska, Filipińska,

• Euroazjatycka,

• Północnoamerykańska,

• Kokosowa,

• Nazca i Antarktyczna.

Rzeźba:

• Grzbiety Śródoceaniczne: Wzniesienie Wschodniopacyficzne, Galapagos, Chilijski, Południowopacyficzny, Cesarski, Honsiu, Norfolk, Wzniesienie Lorda Howa'e, Południowotasmańskie, Środkowopacyficzny, Hawajski, Karoliński, Tubuai, Tuamotu, Kiusiu- Palau.

Głębokie rozłamy i ostre krawędzie:

N- Clipperton, Clarion, Molokai, Murray, Pioniera, Mendcino,

S- Eltanin, Mehara, Challenger.

Baseny:

• E i SE Gwatemala, Peruwiański, Chilijski, Bellingshausena,

• N Atencki, część środkowa- Północnopacyficzny (6741m), Północno- Zachodni (6671m), Wschodniomariański (6771m), Środkowopacyficzny (7315m), Południowopacyficzny (6600m),

• W Zachodniomariański (5798m), Wschodniokaroliński (ponad 6000m), Melanezyjski (ok. 5000m), Koralowy (4842m), Północnofidżyjski (6150m), Południowofidżyjski (5300m).

Rowy Oceaniczne (2/3 wszystkich rowów):

• Mariański (11034m),

• Tanga (10 882m),

• Kuryjsko- Kamczacki (10 542m),

• Filipiński (10 497m),

• Bonin (10 340m),

• Kernadec (10 047m),

• najdłuższy Atakamski (5900km długości).

Szelfy - zajmują ok. 10% pow. Oceanu.

Linia brzegowa - dobrze rozwinięta szczególnie w części północno-zachodniej i zachodniej.

Morza:

• Beringa,

• Ochockie,

• Japońskie,

• Żółte,

• Wschodniochińskie,

• Południowowschodnie,

• Filipińskie

• Morza Międzywyspowe w archipelagu Malajskim,

• Bellingshausena,

• Zatoki (w części wsch.): Alaska, Kalifornijska, Panamska.

Wyspy:

Pow. wysp: 4mln km²

Wyspy o budowie kontynentalnej:

• Sachalin,

• Japońskiej,

• Tajwan,

• Archipelag Malajski,

• Nowa Gwinea,

• większe wyspy Melanezji, Nowa Zelandia, Sumatra, Jawa, Borneo.

Wyspy pochodzenia wulkanicznego lub organicznego: wyspy koralowe, atole:

Wielka Rafa Koralowa,

Oceania (Melanezja, Mikronezja, Polinezja).

Klimat

Ocean Spokojny rozciąga się przez większość stref klimatycznych na kuli ziemskiej.

Czynniki:

1. Na klimat oceanu wpływają stale ośrodki baryczne: Wyż Hawajski, Wyż Południowopacyficzny, Wyż Antarktyczny, równikowa strefa obniżonego ciśnienia, wokółantarktyczna, bruzda niskiego ciśnienia oraz okresowo zmienne: Zimowy Wyz Azjatycki i Niż Aleucki, letni Niż Południowoazjatycki, zimowy Wyż Australijski i letni Niż Australijski.

2. Strefa międzyzwrotnikowa - pasaty z sektora wschodniego.

3. Strefy umiarkowane (Ni S) - wiatry zachodnie.

4. Cechy monsunowe mają w zachodniej części oceanu klimaty równikowe, zwrotnikowe i podzwrotnikowe.

5. Cyklony tropikalne- silne w zachodniej części oceanu.

Temperatura wód

• Najcieplejszy ocean,

• Rozkład temp. strefowy,

• Strefa równikowa 25-29°C przez cały rok,

• W strefie międzyzwrotnikowej i podzwrotnikowej - zachodnia część oceanu cieplejsza.

• Lato: na półkuli południowej 30°S na zachodzie (wybrzeża Australii) 24°C, na zachodzie (wybrzeża Ameryki Południowej) 17°C,

• Zima: różnice temperatury mniejsze 19- 14°C,

• Północno i południowe krańce oceanu = 1°C.

Zasolenie

• Strefa równikowa - 34,5‰,

• Strefy zwrotnikowe: półkula N - 35,3‰, półkula S - 36,5‰,

• Strefy umiarkowane - 30-31 ‰,

• Wysokie szerokości geograficzne: N- 32‰, S- 33,5‰,

• Przybrzeżne wody Antarktydy- 30,5‰,

• Zatoka Panamska i Morze Ochockie- poniżej 30‰.

Prądy morskie

Północna część oceanu: Północnorównikowy, Kuro- Siwo, Północnopacyficzny, Kalifornijski, Alaski, Ojasiwo, Równikowy Wsteczny.

Południowa część oceanu: Południoworównikowy, Wschodnioaustralijski, Dryf Wiatrów Zachodnich, Peruwiański.




Płyty:


Prądy morskie:




Prądy morskie: 1) Północnopacyficzny, 2) Północnorównikowy, 3) Równikowy wsteczny, 4) Południoworównikowy, 5) Kalifornijski, 6) Peruwiański, 7) Brazylijski, 8) Gwinejski, 9) Zatokowy (Golfsztrom), 10) Labradorski, 11) Północnoatlantycki, 12) Grenlandzki, 13) Kanaryjski, 14) Bengalski, 15) Dryf wiatrów zachodnich, 16) Mozambicki, 17) Somalijski, 18) Zachodnioaustralijski, 19) Wschodnioaustralijski, 20) Kuro-Siwo, 21) Oja-Siwo

Ocean Arktyczny:




---