CHARAKTER I ZNACZENIE UNII LUBELSKIEJ
Wiek XIII był dla Litwy okresem ostatecznego ukształtowania się monarchii wczesnofeudalnej. Ludność litewska zajmowała się w tym czasie gospodarką rolną, która trudniła się hodowlą i myślistwem. Ziemie w dorzeczu Niemna zaczęły stanowić obszar eksportujący futra, miód, wosk, popiół, produkty leśne. Plemiona położone w centrum ziem jako jedyne potrafiły wytworzyć formy państwowe jednocząc poszczególne terytoria grodowe i rozpoczęły ekspansję na pobliskie obszary, przede wszystkim Rusi. Wielka własność ziemska tworzyła się głównie w XIV wieku, podobnie jak i miasta. Większość ludności chłopskiej pozostawała w bezpośredniej zależności od księcia panującego lub drobniejszych książąt terytorialnych.
Książęta litewscy mieli z jednej strony łatwego do pokonania przeciwnika jakim były rozbite i osłabione przez Mongołów księstwa ruskie, z drugiej zaś strony niebezpiecznego przeciwnika ze strony Zakonu Krzyżackiego, który zmierzał do podboju i ujarzmienia Litwy. Zaistniała sytuacja polityczna powodowała utrzymanie się jednolitej władzy wielkoksiążęcej i umożliwiała z jednej strony obronę Żmudzi przed Krzyżakami, z drugiej zaś strony ekspansję na wschód.
Właściwym twórcą potęgi litewskiej był Giedymin (1316 - 41), który podbił obszerne terytoria ruskie. Po rządach Jawnuty, następcy Giedymina, na tron zasiadł w 1345 r. Olgierd, który panując do 1377 r. rozciągnął władztwo litewskie na nowe obszary, włączając do Litwy część Białorusi i Ukrainy, a nawet Rusi Zaleskiej.
Po śmierci Olgierda za panowania jego syna i następcy, Jagiełły, Litwą zaczęły wstrząsać konflikty wewnętrzne. Walka Jagiełły z Kiejstutem (bratem Olgierda), a po śmierci tego ostatniego, z Witoldem Kiejstutowiczem doprowadziła do osłabienia państwa. Witold uciekł do Krzyżaków, którzy wraz z nim zaczęli zbrojne działania wobec Litwy, mimo iż Jagiełło odstąpił Zakonowi w 1382 r. część Żmudzi. Nawet kompromis zawarty przez Jagiełłę z Witoldem nie usunął niebezpieczeństwa na zachodzie, zwłaszcza że kraj przeżywał również inne trudności. Na nieszczęście na wschodzie zagrażało Litwie inne wielkie państwo, którego znaczenie zaczęło znacznie wzrastać, mianowicie księstwo moskiewskie.
Jagiełło zaczął obmyślać projekt unii Litwy z Polską. Wielki książę litewski, książęta i bojarzy litewscy pojęli, że Corona Regni Poloniae na głowie władcy Litwy oznaczać będzie zgubę Zakonu Krzyżackiego i wzmocnienie panowania litewskiego na Rusi. Panowie małopolscy zaś, którzy prowadzili rozmowy z Jagiełłą spodziewali się, że unia z Litwą otworzy przed nimi nowe możliwości ekspansji majątkowej i politycznej na Rusi. I tak w 1386 r. podpisana została unia między Litwą i Polską. Był to pierwszy dokument scalający te dwa kraje.
Pracę zaczęłam od formowania się Litwy i pierwszej unii polsko - litewskiej, ponieważ uważam, że napomknięcie o tym jest istotne aby później lepiej zrozumieć zawarcie Unii Lubelskiej z roku 1569.
W ciągu XVI narastało zagadnienie ściślejszej unii Polski z Wielkim Księstwem Litewskim. Współpraca pogłębiała się nie tylko na polu militarnym i dyplomatycznym wobec Moskwy i wspólnego niebezpieczeństwa tatarskiego, ale również w zakresie form ustroju państwowego oraz społecznego na ziemiach litewskich i białorusko - ukraińskich. Zdobyczami polskiej szlachty, jej przywilejami, parlamentaryzmem, szlacheckim prawem politycznym zainteresowało się w pierwszej połowie XVI wieku rycerstwo litewsko - ruskie, które widziało skuteczny oręż nie tylko ugruntowania swej pozycji klasowej, ale też walki z możnowładztwem.
W ramach programu egzekucyjnego akcentowano postulat inkorporacji Wielkiego Księstwa. Napotykało to stanowczy sprzeciw Litwinów. Nie byli oni jednak niechętni w zacieśnianiu więzi między ich krajem a Polską. Szlachta litewsko - ruska pragnęła nie inkorporacji, lecz opartej na zasadach równorzędności unii, w której upatrywała gwarancję swoich swobód oraz przesłankę emancypacji spod dławiącej przewagi magnatów. Również niechętni unii możnowładcy musieli szukać oparcia w Polsce, by móc utrzymać ziemie ruskie Wielkiego Księstwa w obliczu aktywnej polityki Moskwy, zmierzającej do zjednoczenia tych ziem w granicach państwa rosyjskiego. Także przyłączenie Inflant i potrzeby ich obrony przed Szwecją i Rosją przyczyniły się do zbliżenia Litwy do Polski. Zawarcie unii realnej przyśpieszyła ponadto groźba, wobec bezpotomności króla Polski Zygmunta Augusta, zniknięcia łączącego dotychczas oba państwa czynnika w postaci panującej dynastii Jagiellonów.
Wybuch wojen inflanckich stał się tym czynnikiem, który postawił na porządku dziennym sprawę formalno - prawnego określenia wzajemnych stosunków polsko - litewskich. Wojna o inflanty wykazała niezdolność Litwy do działania na własną rękę. Straciwszy Połock nazywany „wrotami litewskimi od Moskwy”, Litwa obnażyła swoją słabość militarną. Bojarzy pojęli wówczas, że państwo litewskie o własnych siłach nie zdoła odeprzeć ataku Moskwy. Toteż poparli oni polskie dążenia do unii, spodziewając się, że w łączności z Polską Litwa zdoła podjąć skuteczną walkę z Moskwą o swoje granice państwowe. Jak wspomniano wyżej projekt wcielenia Litwy do Polski nie spodobał się panom litewskim, którzy obawiali się „zniszczenia” ich państwa, urzędów i praw. Toteż możnowładcy litewscy pragnęli tylko utrzymania przymierza z Polską.
Zrywając rozmowy na sejmie lubelskim 1 III 1596 r. Litwini nie spodziewali się reakcji Polski, która odebrała Litwie Podlasie, Wołyń i Ukrainę. Terytoria te zostały wcielone do państwa polskiego. Wielkie Księstwo Litewskie okrojone i bez poparcia szlachty podlaskiej i wołyńskiej oraz bez pomocy szlachty polskiej byłoby łatwym łupem dla Moskwy. Dlatego też Litwini, chcąc nie chcąc, wrócili do Lublina podejmując przerwane układy o unię. Po uporczywych debatach i przewlekłych obradach 28 VI osiągnięto porozumienie co do treści unii. Dnia 1 VII 1596 r. w trakcie wojny z Rosją, na wspólnym sejmie w Lublinie doszło do zawarcia ostatecznej, realnej unii polsko - litewskiej.
Jako wynik unii polsko - litewskiej powstała wielonarodowościowa polsko - litewsko - białorusko - ukraińska Rzeczpospolita szlachecka. Unia lubelska, zatwierdzając dotychczasową zasadę wspólności osoby panującego, wprowadzała wspólny Polsce i Litwie sejm, którego uchwały miały odtąd obowiązywać w obu krajach. Litwa zachowała jednak swą państwowość o ograniczonej suwerenności, gdyż nadal utrzymywała osobną administrację, własne wojsko, skarb, sądownictwo i prawodawstwo. Podkreślona również została odrębność narodowa Litwinów przez ustalenie zasady „Obojga Narodów”, zachowanej aż do końca istnienia Rzeczypospolitej. Osobna organizacja władz i odrębne prawo sądowe stanowiły podstawę osobowości politycznej Wielkiego Księstwa w ramach federacyjnej Rzeczypospolitej. Polacy i Litwini mogli nabywać u siebie wzajemnie dobra i swobodnie przesiedlać się, co umożliwiało napływ polskiej szlachty na ziemie litewskie i Rusi. Doprowadziło to do szybkiej polonizacji kulturalnej szlachty litewskiej przez szlachtę polską.
Unia z Wielkim Księstwem Litewskim wiązała możnowładztwo polskie z litewsko - białoruskim, umacniała feudalizm polski i torowała drogę do ekspansji szlachty polskiej na ziemie litewsko - białoruskie, a zwłaszcza na bezpośrednio włączone do Korony - ukraińskie. Ten obszar prawie trzykrotnie przekraczał powierzchnię Polski etnicznej w obrębie Rzeczypospolitej. Ekspansja rozwijała się w porozumieniu z miejscowymi feudałami litewskimi, białoruskimi, tudzież ukraińskimi, a zarazem w drodze łamania siłą zbrojną wszelkich prób oporu ze strony ludności chłopskiej. Konsekwencja unii była kolonizacja magnacka z udziałem polskich panów na kresach ukraińskich i tworzenie się tam nowych ogromnych latyfundiów stanowiących jakby osobne państewka.
W ciągu XV i XVI wieku powstawały analogiczne do polskich urzędy centralne Wielkiego Księstwa Litewskiego: kanclerzy, marszałków, podskarbich, hetmanów. Na wzór Polski wprowadzano na całym obszarze tego państwa województwa, kasztelanie i radę gospodarską, zorganizowaną na podobieństwo senatu polskiego. Wprawdzie nadal cała przepaść ekonomiczna dzieliła szlachcica litewskiego od magnata, ale pod względem prawnym nastąpiło formalne zbliżenie jednych do drugich. Od 1563 r. prawosławni na Litwie zostali prawnie dopuszczeni do najwyższych urzędów; władza sejmu litewskiego wzorowana była na wzór Polski; zaczynają działać sejmiki gospodarcze i poselskie, a także sądy ziemskie, grodzkie i podkomorskie.
Unia polsko - litewska ułatwiła przejmowanie przez szlachtę litewską polską kulturę i ideologię szlachecką złotego wieku odrodzenia. Wspólność interesów politycznych, poparta przez dążenia gospodarcze szlachty litewskiej do rozwijania handlu z Polską, powodowała, że język polski stał się narzędziem politycznego zbliżenia szlachty litewskiej do polskiej. Toteż niedługo po unii 1569 r. język polski zajął poczesne miejsce w życiu publicznym i prywatnym szlachty litewskiej.
Proces polonizowania się szlachty litewskiej rozpoczął się na długo przez 2 połową XVI wieku. Za przykładem Zygmunta Augusta i jego polskiego dworu w Wilnie panowie litewscy poczęli posługiwać się mową polską i nieraz znakomicie nią władali. Polonizacja nie ogarnęła całej społeczności szlacheckiej w sposób jednolity. Najszybsze i największe postępy poczyniła ona w kręgu możnowładców i zamożnej szlachty, szerzyła się też między mieszczaństwem wileńskim i drobna szlachtą na wileńszczyźnie. Szlachta litewska początkowo polonizowała się tylko językowo i kulturalnie. Jednak powoli, po unii 1569 r., poczynała ona przejmować polską świadomość państwową, zaczynała czuć się obywatelami Rzeczypospolitej.
Unię lubelską nazywa się unią realną. Tymczasem realność ta polegała jedynie na wspólnym władcy, jednym sejmie i wspólnej polityce zagranicznej. Skoro państwo litewskie nie przestało istnieć można by określić unię realną jako unię federalną, jako że polegała ona na federacji dwóch państw. Federacja, czyli związek między dwoma lub kilkoma państwami, polega na ustanowieniu wspólnej najwyższej władzy dla państwa federacyjnego przy jednoczesnym ograniczeniu suwerenności państw składowych na rzecz organów władzy centralnej.
Unia lubelska nie była związkiem dwóch równorzędnych państw. Świadczy o tym chociażby to, że nowo obrany król polski automatycznie stawał się królem Wielkiego Księstwa Litewskiego i przy tym nigdy nie bywał podnoszony na Wielkie Księstwo Litewskie. Litwa stała się państwem drugorzędnym i choć przy elekcji nowego króla nie miała zwykle nic do powiedzenia, usiłowała zachować własne zdanie wobec silniejszego partnera.
Następstwa unii lubelskiej miały zarówno dla Litwy, jak i dla Rzeczypospolitej doniosłe znaczenie. Unia lubelska w przeciwieństwie do antykrzyżackiej unii 1386 r. była antymoskiewska. Tak jak w 1386 r., tak i w 1569 r. Litwa zawierając unię spodziewała się umocnić swe państwo przy pomocy Polski. Przez unię 1569 r. Polska została wciągnięta do wojen przeciw Moskwie, mających na celu obronę litewskiego panowania na Białorusi i polskiego na Ukrainie.
Zawierając unię lubelską panowie i bojarzy litewscy zatroszczyli się o to, aby monarcha zatwierdził im wszystkie dotychczasowe przywileje. Od każdego nowo obranego władcy wymagano następnie nie tylko potwierdzenia, ale i roszczenia przywilejów, przedstawiano mu do podpisu artykuły gwarantujące poszanowanie dotychczasowych praw i ustroju i zobowiązywano do wypełnienia określonych „warunków umownych” tzw. pacta conventa, czyli różnych życzeń szlachty dotyczących spraw państwowych. Tym samym władza gospodarska słabła coraz bardziej, uzależniona od sejmu, senatu, szlachty. Ale z rozszerzeniem i ugruntowaniem wpływów szlachty na rządy nie szło w parze wzmocnienie władzy państwowej. Przeciwnie, małe wyrobienie obywatelskie szlachty, jej egoizm stanowy, chorobliwa wręcz troska o własną „złotą wolność” i paniczny lęk przed absolutną dominacją monarchy prowadziły do rozprzężenia i anarchii w państwie.
Bieg dziejów przekreślił skutki polityczne unii lubelskiej. Nie unicestwił jednak jej dodatnich następstw w dziedzinie rozwoju kulturalnego ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego i na tym polu pozostawił bogatą oraz żywotną spuściznę.
Barbara Grzyb
Wydział Teologii
III INoR
BIBLIOGRAFIA:
Bardach J., Leśnodorski B., Pietrzak M., Historia państwa i prawa polskiego, Warszawa 1976.
Historia Polski, red. H, Łowmiański, i In., t. 1, Warszawa 1960.
Ochmański J., Historia Litwy, Wrocław 1982.
Samsonowicz H., Historia Polski do roku 1795, Warszawa 1990.