,,Elektryczne wizje'' Tytus Czyżewski
Ewa Kowalska. Gr.H
Ja nie chcę, ażeby sztuka moja była doskonała,
Lecz żeby była najistotniejszą formą mnie samego.
Tytus Czyżewski
W twórczości poetyckiej Tytusa Czyżewskiego warto zwrócić uwagę na inspirujące go własne życie wewnętrzne i koncepcje formy rozumianej jako rodzaj instynktu, przewaga intuicji nad racjonalnym i empirycznym poznaniem. Psychologizacja, duchowość i emocje sprawiły, że tworząc nowe utwory, uważał je za nowe organizmy psychiczne, a siebie uznawał za ,,rodziciela''. Niezależność w myśleniu i tworzeniu, świadomość przenikania się bytów czy wymiarów, często antagoniczynch to najciekawsze motywy w jego twórczości, dostrzegalne również w utworze ,, Elektryczne wizje''.
Idea formy to ja sam jako motor twórczy w stosunku do materiału.
Czyżewski ,w swojej twórczość, często używa terminu ,,ja'', zwraca na to uwagę Agata Soczyńska w swojej rozprawie doktoranckiej Tytus Czyżewski malarz- poeta. Stwierdza, że jest to wyraz dążenia do konfrontacji ze sobą, poszukiwania najistotniejszej formy samego siebie. Może to stanowić, moim zdaniem, także podkreślenie indywidualności i odrębności twórcy. ,,Idea formy- głębokiego ja'' widoczna jest w każdym jego tekście pod postacią dążenia do pierwotnej autokreacji. Przyjęło się stwierdzenie, że formizm odnosi się do twórczości malarskiej, natomiast do twórczości literackiej- futuryzm. Sławomir Sobieraj w swoich rozważaniach nazywa okres współpracy formistów i futurystów, w odniesieniu do twórczości Czyżewskiego, okresem futuroformistycznym i stwierdza, że idea formizmu (czyli prądu w sztukach plastycznych) została przeniesiona na grunt literatury. Równie trudno jest stwierdzić czy Tytus był piszącym malarzem czy może malującym pisarzem…
Wszyscy chcą odmiany-czegoś innego-
choćby za cenę silnych podrażnień zmysłowych
Futuryzm polski był zjawiskiem późniejszym niż futuryzm włoski czy rosyjski. Jednak problematyka, wokół której oscyluje uzyskał w Polsce aktualność na początku lat dwudziestych. Kryzys przeżywały tradycyjne wzorce literackie, pojawiło się przeświadczenie o uwolnieniu literatury od służby obywatelskiej: „ogłaszamy wielką wyprzedaż starych rupieci, sprzedajemy za pół ceny świeże mumie mickiewiczów i słowackich”. Futuryści wystąpili z swobodą i czysto artystycznym eksperymentem, dodali do literatury sprawy cywilizacyjne. Gardząc tradycją i dziedzictwem zwrócili się przeciw ,,ujeżdżanej(..) szkapie metafizyki'' czyli zagadnieniu z romantyzmu czy Młodej Polski. Uważam, że stosunek do tradycji i prym techniki dobrze ilustruje fragment:
Przeszła noc dzień co dzień się zbliża
Pręgowana pantera ryża
Elektryczne oczy strzały świecące
Szerokość mózgu metro-dworzec ziemi
Czarne pełne energii dynamo pędzące
Dopatrzeć się tu można opisu poranka, który jest dość starym i zwykłym tematem. Jednak światło płynie z elektrycznych lamp (oczu pantery), ciemność porównana do ciemności stacji metra, ruch niczym mechaniczne dynamo. Braku to sentymentalnej fascynacji, metafizycznych porównań, doszukiwania się piękna przyrody.
Kochajcie elektryczne maszyny, żeńcie się z nimi i płódźcie Dynamo-dzieci.
W ich przekonaniu tym, co decyduje o charakterze współczesnego życia, były trzy czynniki: miasto, masa/tłum, maszyna. Cała sfera tematyczna związana z techniką: klawiatura, Motor, zębate koła, przędzalnia, machina, często w kontrowersyjny sposób połączone zwroty: Objawienie mechaniczny cud; ślusarze sumień ludzkich; żelazo i stal tak bardzo ukochały. Znaki techniki uczynili znakami doświadczeń niesprowadzalnych do innych: Urano-blask mgławicy białej. Czyżewski zalecał kochać maszyny, nie kobiety, a w pierwszym autokomentarzu określił ,,Elektryczne Wizje'' jako ,,zmechanizowany poemat''.
Symbolem tego kultu ( ,,miłości do maszyn'') czy może ,,zmaszynowienia'' życia jest dynamo jako twórca energii, obracające się niczym ziemia.
,,Moja podróż samolotem była emocją na wskroś współczesną, jakiej nie doznaje ani ,,wojażer'' wlokący się po ziemi nudnym ekspresem, ani płynący pasażerskim parowcem po (ciągle przez ,,p'') przestrzeni… wód etc. Gdy człowiek po takiej podróży powietrznej poczyna wreszcie stąpać po ziemi, czuje w nogach jakby ciężar, który przykuwa go do grobu, ziemi.'' Podróż lotnicza, tak jak inne osiągnięcia cywilizacyjne miały wywierać wpływ na ludzką świadomość oraz decydować o sposobie widzenia swojego miejsca pośród otaczającej go rzeczywistości przedmiotowej. Analizując ,,Elektryczne wizje'' kształtuje się obraz, bliski człowiekowi obcującemu na co dzień z maszyną, w świecie, w którym odbywają się procesy energetyczne i istnieją maszyny tak potężne, że przyniosłyby zagładę, gdyby wymknęły się kontroli. Szybkość przekazu, przyśpieszony rytm życia, wielkość świata: Miliony miliony mil, stworzyły inny rodzaj realności, coś na kształt halucynacji, wizji na granicy oniryzmu. Świadczy o tym powtarzanie słowa widzę oraz wypowiedź złożona z szeregu luźnych skojarzeń, przypomina to monolog człowieka zahipnotyzowanego. Zanurzony w tym świecie jest podmiot- szukający samego siebie w labiryncie, w wielopoziomowym świecie: Ja cieszę się/ że będę po mnie , w dualizmie: Słyszę kiełkujący śpiew (z daleka słychać zębaty jęk). W Wizji III występują jakby klony człowieka reprezentujące wielość jego świadomości:
Ja
Stanęliśmy nad jednookim sinym jeziorem
Ognie ze wszystkich kominów
Ognie ze wszystkich kryształowych pieców
TEN
Jezioro świta wiatr
Na jezioro diamentowy grad
Jest to największe naprężenie
W jeziorze złote nikną cienie
Du-ada-du-ada-du-ada-dur
Pasterz otrębuje bydło gór
Poeta
Odlecieć trzeba bo już dzień
Kosy drozdy orzeł wilk
Duada-duada-ada-dur
Grają hymny w lasach gór
Pasterz w dali
Duada-dada udu du
TEN
Dymiące kominy ogień czad
Rozprężonej materii ślad
Które żelazo i stal tak bardzo ukochały
Urano- blask mgławicy białej
Mechanika Duch am bam
Powiadam Wam
(w dali słychać śmierci- śpiew)
TENSAM
Czy słyszysz sen- śpiew
POETA
Słyszę kiełkujący śpiew
( z dala słychać zębaty jęk)
ty r r r -- hr r r)
TENSAM
To sztuka nowa i kolumna nowa
Minerwy ptak - wróżka sowa
Dzwon dzwon buduje się dom
Młot młot uderzył młot
Zdrój zdrój wytrysnął zdrój
Strach strach przeminął strach
Na lutni wiekom gram
Alleluja alleluja nam
Ja
URÓDŹ SIĘ:
Blask czarny liliowy smak
Zerwał się jeziora wielki ptak
Znikli Poeta i Tensam
Na elektryczno- mechaniczny krajobraz nakładają się motywy górskiego, rodzimego dla Czyżewskiego, podhalańskiego krajobrazu- orzeł, wilk, pasterz strębujący bydło z wypasu. Tutaj warto przytoczyć opinię badaczki Alicji Baluch, która wyróżniając płaszczyzny formistycznego dzieła zwróciła uwagę na ,,ciążenie ku rytuałowi''. Moim zdaniem będą to związki z prymitywizmem- tańcem, obrzędami czy magią, Podczas lektury wiersza odbiorca może mieć wrażenie przeniesienia do jakiejś innej krainy, w inny wymiar, gdzie tańczą szkielety ,a maki są pijane krwią.
Należy uwolnić słowa udręczone i storturowane tyranią myśli.
Zreformowany język poetycki to cecha bardzo charakterystyczna dla wszystkich futurystycznych utworów, m.in. ,,Elektrycznych wizji'' .W pszekonaniu, że reforma nasza ortografii polskiej oparta na zasadach fonetycznych jest jedyńe słuszą, uzasadńoną i wygodną- wzywamy wszystkih obywateli polskih do wprowadzeńa jej w żyće z hwilą ogłoszenia ńińejszego mańifestu''. ,,Słowa na wolności'' rezygnują z gramatyki i logiki, odrzucają przyimki, spójniki i głównie znaki interpunkcyjne. Duże eksperymenty przeprowadza się na składni poprzez rozbicie tradycyjnej struktury: Ziemia się ciągnie biała dźwigająca/ Przydrożny Krzyż, dające efekt skrótu: Jezioro świta wiatr . Stosują m.in. nowy sposób obrazowania polegający na wzajemnym przenikaniu się słów i obrazów w celu oddania dynamiczności; ekstrawagancję w zakresie formy typograficznej, na przykład kombinacje małych i wielkich liter, różne kolory farby do druku, czcionkę łamaną w różne figury geometryczne. Często zdania budowanie są paralelnie, rozpoczynają się anaforami, wzbogacone elementy muzyczne, np. onomatopeje i rymy czy rytm,
Poruszane w wierszu zagadnienia należą do kręgu tematyki codziennej, zwykłej i wyrażone są w języku potocznym. Tworzywem i źródłem pomysłów było życie. Pasterz w swojej pracy, dymiące kominy, uderzający młot, chleb w witrynie sklepowej, dziecko w kołysce - stały się ucieleśnieniem stanów emocjonalnych, idei czy wartości.
Oprócz zaznaczonego już wcześniej dynamizmu wart wspomnienia jest także symultanizm czyli równoczesność zdarzeń przedstawionych. Efekt ten jest spowodowanych brakiem znaków interpunkcyjnych i nagromadzeniem czasowników.
Pomimo, iż sam Czyżewski uznawał się na apostoła nowej sztuki i jako nowator był traktowany przez krytykę to jednak nie można pominąć korzeni modernistycznych w jego twórczości. Czytając ,,Elektryczne Wizje'' można zauważyć młodopolską ,,nastrojowość'': W ciemną noc, W przymrużoną zimową Noc , symbolizm- za symbol wszechświata uważam stwierdzenie: Czarne pełne energii dynamo pędzące oraz właściwości muzyczne i oniryczne. Terminy muzyczne trafiają do tytułów poszczególnych części- introdukcja to wprowadzenie części utworu muzycznego lub literackiego, intermezzo jest to krótki, nastrojowy fragment orkiestrowy, wpleciony w dramatyczną akcję opery; wkładka baletowa opery.
Widzę w utworze nawiązania do Biblii, wers 30-31 uważam za parafrazę Dziejów Apostolskich (12,8), w których czytamy:
"Przepasz się i włóż sandały!" - powiedział mu anioł. A gdy to zrobił, rzekł do niego: "Narzuć płaszcz i chodź za mną!"
Czyżewski wplótł również skrót łacińskiego napisu INRI ( Iesus Nazarenus Rex Iudaeorum) Jezus Nazareński Król Żydowski, który w języku greckim, łacińskim i hebrajskim był umieszczony na krzyżu Chrystusa.
Oprócz odwołań do Pisma Świętego, pojawiają się elementy religii pogańskiej. W wierszu widnieje imię Ganimed. W mitologii greckiej był to piękny młodzieniec, syn króla Troi. Zakochany w nim Zeus, zamieniwszy się w orła, porwał go na Olimp, gdzie Ganimedes został podczaszym na biesiadach bogów. Czyżewski przywołuje też postać rzymskiej Minerwy (greckiej Ateny), bogini sztuki, rzemiosła i wiedzy oraz sowę- ptaka jej poświęconego.
,,Różni krytycy pisali o Zielonym oku różne rzeczy.
Krytycy piszący w gazetach o ,,poezji'' zgadzali się prawie wszyscy na jedno- że moje poezje są złożone z minimum ,, talentu'', natomiast malarstwo moje uważali za rzecz ,,epokową''.
Na odwrót - krytycy piszący w gazetach o ,,sztukach plastycznych'' zgadzali się prawie wszyscy na jedno, że poezje moje są ,,epokowe'' (?!), a malarstwo moje jest ,,niedołężne'', bez ,,rysunku'' i ,,koloru''.
Wiedząc jednak z doświadczenia, że w polskiej prasie najlepsze artykuły o polityce piszą inżynierowie i muzycy, o rolnictwie i ogrodnictwie- generałowie, o handlu- poeci, o poezji- prawnicy i lekarze, o medycynie- profesorowie języków starożytnych (greka, łacina), o grece i łacinie- profesorowie rysunków, o sztukach plastycznych- doktorowie weterynarii, geologii i nauk politycznych.
Z tego powodu jestem o moje Zielone oko i o moje malarstwo zupełnie spokojny.''
Bibliografia
Antologia polskiego futuryzmu i Nowej Sztuki, oprac. Z. Jarosiński, H. Zaworska, Wrocław 1978, BN I 230.
Sobieraj Sławomir, Wokół formizmu poetyckiego T .Czyżewskiego ,,Teksty Drugie'' 2007 nr.3.
Soczyńska Agata, Tytus Czyżewski malarz-poeta, Warszawa 2006.
Tytus Czyżewski. Poezje i próby dramatyczne, oprac. A. Baluch, Wrocław 1992, BN I 273.
A. Soczyńska, Tytus Czyżewski malarz-poeta, Warszawa 2006, s.23.
S. Sobieraj, Wokół formizmu poetyckiego T .Czyżewskiego ,,Teksty Drugie'' 2007 nr.3.
T, Czyżewski, Elektryczne Wizje [w:] Tytus Czyżewski…, Wrocław 1992, BN I 273, s.64- 72. Wszystkie cytaty z tego utworu podaję za tym źródłem.
T. Czyżewski, Listy z Paryża [w:] Antologia polskiego futuryzmu i Nowej sztuki, Wrocław 1978, BN I 230, s.LXXXVIII.
B. Jasieński, Mańifest w sprawie ortografii fonetycznej [w:] Antologia polskiego futuryzmu i Nowej Sztuki, Wrocław 1978, BN I 230.
Terminy podaję za Słownikiem wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych Władysława Kopalińskiego.
Biblia Tysiąclecia: Dzieje Apostolskie 12,8.
T. Czyżewski, O ,,Zielonym oku'' i o swoim malarstwie [w:] Antologia polskiego futuryzmu i Nowej Sztuki,
Wrocław 1978, BN I 230.