Armia pruska w przededniu wojny z Francją (1870 r.)

Wstęp

W 1870 r. po przeprowadzeniu powszechnej mobilizacji armia pruska[1] liczyła w armii czynnej (wraz z rezerwami) około 730 000 żołnierzy oraz prawie 210 tysięcy żołnierzy Landwery. Z tej liczby do bezpośrednich działań bojowych przeciwko Francji przeznaczono prawie 630 tysięcy żołnierzy wyposażonych w 1480 dział. Armia pruska była oparta na powszechnym poborze. Trwającej 3 lata służbie wojskowej podlegali wszyscy zdolni do noszenia broni mężczyźni niezależnie od pochodzenia czy posiadanego majątku. Po odbyciu służby zasadniczej przez okres 4 lat każdy rezerwista należał do tzw. czynnej rezerwy, a potem przez 27 lat mógł być powołany w przypadku wojny do służby w Landwerze.

Korpus oficerski i podoficerski miał zawodowy charakter. Przeważająca większość oficerów pochodziła ze szlachty i była absolwentami szkół wojskowych. Około 8% oficerów było pochodzenia polskiego. Podoficerowie rekrutowali się spośród żołnierzy służby zasadniczej, którzy po odbyciu trwającej 3 lata służby nadterminowej zdali wymagany egzamin. Poziom wyszkolenia kadry oficerskiej i podoficerskiej był wysoki. Zgodnie z surowo przestrzeganą zasadą nikt nie mógł awansować powyżej stopnia majora jeśli nie ukończył Wyższej Akademii Wojskowej (od tej zasady odchodzono jednak w przypadku przedstawicieli licznych niemieckich rodów książęcych). Wysokie wymagania stawiane wyższym oficerom powodowały, że ich poziom wiedzy fachowej był bardzo wysoki i na jednakowym poziomie. Wielu oficerów i podoficerów miało doświadczenie bojowe wyniesione z wojny z Danią w 1864 r. oraz wojny z Austrią w 1866 r.

Przygotowując się do walki o hegemonię w Europie w latach sześćdziesiątych XIX wieku armia pruska została bardzo poważnie rozbudowana i zmodernizowana. Liczna, dobrze uzbrojona, dysponująca świetnym sztabem i dowodzona przez doświadczonych generałów była - jak miała pokazać nadchodząca wojna - niezwykle skutecznym narzędziem wojny.

Armia pruska składała się z czterech rodzajów broni; piechoty, kawalerii, artylerii i wojsk technicznych.

Piechota

Piechota liniowa złożona była z 96 pułków. Zadania dawnej lekkiej piechoty wykonywały bataliony jegrów, których w 1870 r. było 11. Nawiązując do tradycji historycznych, w 1860 r. pułki o numerach 1 - 12 otrzymały nazwę grenadierskich, a pułki nr 33 - 40 (a od 1867 r. także nr 73, 80 i 86) fizylierskich. Pozostałe pułki nazywano muszkieterskimi lub po prostu pułkami piechoty. Niezależnie od numeracji i powyższej terminologii często poszczególne regimenty były określane nazwą prowincji w której były rekrutowane i kolejnym numerem, np. 4 brandenburski pułk muszkieterów.

Każdy pułk piechoty składał się ze sztabu oraz 3 batalionów. W pułkach grenadierskich i muszkieterskich pierwsze dwa bataliony określano jako muszkieterskie (lub grenadierskie) a trzeci jako fizylierski. W pułkach fizylierskich wszystkie baony były fizylierskie. Każdy batalion miał 4 kompanie bojowe. Kompania liczyła 4 oficerów oraz 250 podoficerów i żołnierzy. W batalionie było 18 oficerów i 1002 żołnierzy, a w pułku 70 oficerów i 3000 "czynnych bagnetów" oraz 15 oficerów i około 250 żołnierzy - nie kombatantów (orkiestra, pododdział sanitarny, obsługa taborów). Oprócz tego każdy pułk dysponował pododdziałem szkolnym, pozostającym na stałe w garnizonie, którego zadaniem było szkolenie rekrutów i dostarczanie uzupełnień regimentowi w polu.

Bataliony jegrów składały się także z 4 kompanii. Stan każdego batalionu wynosił 1054 oficerów i żołnierzy. Baonów Jegrów nie łączono w większe jednostki taktyczne. Teoretycznie do każdej dywizji piechoty przydzielano batalion jegierski.

Liniowa dywizja była złożona z dwóch dwupułkowych brygad oraz batalionu jegrów, w praktyce ponad połowa pruskich dywizji nie miała przydzielonego batalionu jegierskiego.

Piechotę oprócz jednostek liniowych tworzyły dwie dywizje Gwardii. Pierwsza dywizja składała się z 4 pułków Gwardii Pieszej, Pułku Fizylierów Gwardii oraz baonu Jegrów Gwardii, natomiast druga dywizja miała 4 pułki Grenadierów Gwardii oraz batalion Strzelców Gwardii. Organizacja i liczebność pododdziałów gwardyjskich była taka sama jak w piechocie liniowej.

Ubiorem pruskiej piechoty były granatowe kurtki oraz ciemnoszare spodnie (w gwardii ciemnogranatowe). Na głowach żołnierze nosili skórzane, wzmacniane elementami metalowymi kaski wzór 1860 lub nowsze wz. M1867 popularnie określane jako pikielhauby. Ubiór żołnierza uzupełniał długi ciemnoszary płaszcz. Odmiennie byli umundurowani jegrzy. Nosili zielone kurtki i ciemnoszare spodnie (w gwardii spodnie były ciemnogranatowe). Głowy strzelców chroniły skórzane czaka wysokości około 20 cm o kształcie ściętego stożka.

Uzbrojenie piechoty stanowiły jednostrzałowe odtylcowe karabiny systemu Dreyse ze względu na kształt iglicy nazywane powszechnie "Iglicówkami". Na wyposażeniu były aż trzy wzory tej broni: cztery regimenty Gwardii Pieszej oraz pułki o numerach 1-32 były uzbrojone w model M1862, regiment Fizylierów Gwardii oraz 11 pułków fizylierów w model M1860, natomiast cztery pułki Grenadierów Gwardii, pozostałe pułki liniowe i bataliony Landwery posiadały model M1841. Bataliony jegierskie otrzymały skróconą wersje tego karabinu nazywaną Dreyse M1865. Karabin ten został skonstruowany przez Johanna Dreyse w 1841 r. na wyposażenie armii pruskiej wszedł w 1848 r. Była to pierwsza na świecie odtylcowa broń wprowadzona masowo do uzbrojenia. Karabin miał kaliber 15,43 mm i teoretyczny zasięg strzału wynoszący 600 metrów. Ładowany odtylcowo przez zamek zapewniał przewagę szybkości strzelania nad karabinami ładowanymi przez lufę. M1841 Dreyse nie był jednak wolny od wad: podstawową była nieszczelność zamka, co powodowało uciekanie gazów prochowych w momencie strzału i w efekcie bardzo poważnie ograniczało zasięg strzału. W kolejnych wersjach starano się wyeliminować tę wadę, ale bez większego powodzenia. W rezultacie w zależności od wersji praktyczny zasięg pruskiej "Iglicówki" wynosił 275 - 350 metrów. Oprócz karabinu każdy żołnierz dysponował długim płaskim bagnetem wz. M1841 lub M1862 oraz szablą - tasakiem M1852. Jegrzy mięli 50 cm bagnety "myśliwskie" i nie posiadali szabel. Regulaminowo oficerowie byli uzbrojeni w szable oraz krótką broń palną (pistolety kapiszonowe lub prywatne rewolwery). Piechota uważana był za dobrze wyszkoloną ogniowo i do walki wręcz.

Podstawowym szykiem bojowym piechoty pruskiej była kolumna kompanii. Każda kompania ustawiała się w szyku o szerokości jednego plutonu (pluton stał w 3 szeregach). Kompanie ustawiano obok siebie, lub - rzadziej - jedna za drugą. Jedna kompania (czasem 2) była rozwijana w tyralierę przed frontem batalionu jako osłona. Do walki ogniowej piechotę rozwijano w 3 szeregową linię, a przeciwko kawalerii tworzono czworobok. Jegrzy walczyli z reguły w tyralierach, bardzo rzadko w szyku zwartym. Szkolono ich do wykorzystywania właściwości terenu. Ich podstawowym zadaniem było nękanie przeciwnika ogniem z dużej odległości, eliminowanie oficerów i sygnalistów. Przyjęta taktyka walki była ofensywna: po obezwładnieniu nieprzyjaciela ogniem artyleryjskim piechota ruszała szybko do przodu celem osiągnięcia dystansu pozwalającego na skuteczne użycie własnej broni palnej lub wykonanie szturmu na bagnety. Mimo przewagi ogniowej piechoty francuskiej powodującej u Prusaków wielkie straty taktyka okazała się skuteczna.

Po wybuchu wojny w pierwszym rzucie sformowano 11 korpusów liniowych oraz korpus gwardii. Korpus tworzyły 2 dywizje piechoty oraz jednostki kawalerii i artylerii (o czym dalej). Całość sił pruskich podzielono na trzy armie polowe.

Kawaleria

Kawaleria dzieliła się na pułki kirasjerskie, dragońskie, ułańskie i huzarskie. Pułki kirasjerów w liczbie 8 były zaliczane do jazdy ciężkiej. Formacja ta była wyposażona w kirysy i uzbrojona w pałasze (różne modele w zależności od pułku, wszystkie produkcji fabryki w Solingen) oraz pistolety kapiszonowe wzór 1850 .(oficerowie najczęściej posiadali prywatne rewolwery). Do kawalerii liniowej zaliczano 19 pułków dragonów. Dragoni dysponowali szablami wzoru M1852 i gwintowanymi karabinkami kawaleryjskimi wzoru 1857 (odtylcowe, o zasięgu około 250 metrów). W skład lekkiej kawalerii wchodziło 16 pułków ułanów i 16 pułków huzarów. Uzbrojenie ułanów stanowiły lance, szable M1852 i pistolet kapiszonowe M1850. Huzarzy posiadali identyczne szable i karabinki kawaleryjskie jak dragoni. Oddzielną formacją kawalerii były jednostki jazdy Gwardii. Były to dwa pułki kirasjerów, dwa pułki dragońskie, trzy ułańskie i pułk huzarów.

Pułki kawalerii miały po 4 szwadrony bojowe oraz jeden zakładowy i liczyły etatowo 988 żołnierzy, z tego 704 "do boju".

Do każdej dywizji piechoty dodawano jeden pułk kawalerii: dragoński, ułański lub huzarski.

Jednostką bojową wyższego szczebla była brygada o dwóch lub trzech pułkach, a największą dywizja (również dwu lub trzy brygadowa). Nie tworzono brygad z jednego rodzaju kawalerii (wyjątek stanowiła Gwardia): w brygadach były więc zarówno pułki kirasjerskie czy dragońskie, jak i ułańskie lub huzarskie. Kawaleria Gwardii była skupiona w jednej dywizji (oprócz przydzielonych do dywizji pieszych pułku huzarskiego i 2 pułku ułanów Gwardii). Ogółem - niezależnie od kawalerii przydzielonej formacjom pieszym - wystawiono 6 dywizji kawalerii oraz dywizje kawalerii Gwardii. W zależności od potrzeb dywizję kawalerii przydzielano konkretnemu korpusowi piechoty lub działały one niezależnie pod bezpośrednim dowództwem szczebla armii.

Barwą ubioru kawalerzystów był biały u kirasjerów i błękitny u dragonów. Ułani mięli mundury w kolorze granatowym, a huzarzy różnej barwy w zależności od regimentu. Dodatkowo kurtki huzarskie były ozdobione szamerunkiem. Ochronę głowy stanowił metalowy kask wzoru M1867 u kirasjerów, analogiczny jak w piechocie skórzany kask w dragonach, skórzana czapka ułańska w pułkach ułańskich oraz cylindryczne (bardzo podobne do polskich czapek tzw. batorówek) lub stożkowe czako w pułkach huzarów.

Zgodnie z ówczesnymi zasadami taktycznymi jednostki kawalerii miały być wykorzystywane do przełamywania szyków przeciwnika, a lekka kawaleria dodatkowo do zadań rozpoznawczych i osłonowych.

Szykiem manewrowym kawalerii była kolumna kompanii lub szwadronów. Szarżowano w szyku rozwiniętym - dwulinii. W walce indywidualnej stosowano szyk rozproszony. Pruska kawaleria była przez znawców tej broni uważana za dobrze wyszkoloną, ale ustępującą francuskiej. Wojna miała pokazać, że opinia o przewadze kawalerii francuskiej nie była zgodna z prawdą.

Artyleria

Artyleria składała się z 11 pułków. Każdy pułk złożony był z 5 dywizjonów: trzech artylerii pieszej, jednego konnej i jednego rezerwowego. Dywizjon artylerii pieszej tworzyły cztery baterie po 4 działa. W każdej baterii pieszej były dwie armaty 6-funtowe (kaliber 98mm) oraz 2 armaty 4-funtowe (kaliber 80mm). Dywizjon artylerii konnej składał się z trzech baterii 6-cio działowych wyposażonych w armaty 4-funtowe. Dywizjon rezerwowy miał jedną baterię pieszą, jedną konną i jedną artylerii ciężkiej (6 dział 12 funtowych kaliber 140mm). W skład każdego pułku wchodziły również kolumny amunicyjne w liczbie 9. Pięć z nich transportowało amunicję dla artylerii, a cztery dla piechoty. Artyleria oblężnicza była formowana w 4 bateryjne dywizjony. Armaty polowe będące na wyposażeniu armii pruskiej należały do najnowocześniejszych na świecie. Były to gwintowane, odtylcowo ładowane stalowe armaty produkcji koncernu Kruppa. Dysponowano armatami 4-,6-,12-,24-funtowymi. W artylerii oblężniczej stosowano również armaty starego wzoru (odprzodkowe) 48- i 68-funtowe oraz haubice i moździerze różnych wagomiarów. Każda dywizja piechoty dysponowała dywizjonem artylerii pieszej, a każda dywizja kawalerii 1 - 2 bateriami artylerii konnej. Artylerie korpuśną tworzył dywizjon artylerii pieszej oraz 1 - 2 baterie konne. Artyleria ciężka i oblężnicza była zgrupowana w rezerwach armijnych lub wchodziła w skład odwodów naczelnego dowództwa. Maksymalny zasięg strzału armaty 4 funtowej wynosił 4400 metrów, a 6 - funtówki 5400 m.

Stosowano trzy typy amunicji artyleryjskiej: granaty, szrapnele oraz kartacze. Czynnikiem zapewniającym Prusakom przewagę nad artylerią francuską był jednak nie zasięg dział, ale ich szybkostrzelność i celność. Artylerzyści byli umundurowani i wyposażeni jak piechota liniowa (m.in. w skórzany hełm wzoru M1867). Indywidualne uzbrojenie artylerzystów pieszych stanowiły szable - tasaki wzór M1852. Co 16 z nich był wyposażony w karabinek kawaleryjski. Artylerzyści konni dysponowali szablami kawaleryjskimi oraz pistoletami kapiszonowymi wz. M1850. Poziom wyszkolenia oficerów i żołnierzy artylerii był bardzo wysoki. Mimo dobrych założeń taktycznych użycia artylerii oraz przewagi jakościowej własnych dział nad artylerią francuską Prusacy nie ustrzegli się od dużych strat w tym rodzaju broni. Wynikało to z faktu, że - nie znając zasięgu francuskiego karabinu typu Chassepot wz. 1866 - w trakcie bitew toczonych w sierpniu 1870 r. ustawiali swoje działa zbyt blisko pozycji przeciwnika narażając obsługi na skuteczny ogień francuskiej piechoty.

Służby

Służby techniczne tworzyły jednostki saperskie, pociągów (taborów) oraz telegraficzne. Podstawowym szczeblem organizacyjnym w tych jednostkach był 4 kompanijny batalion. Do każdej dywizji piechoty przydzielano kompanie saperów. Każdy korpus dysponował własnym batalionem pociągów oraz pododdziałem łączności (telegraf polowy). W każdej dywizji istniał także pododdział kolejowy odpowiedzialny za załadunek i rozładunek oraz czuwający nad porządkiem w trakcie transportu koleją.

Oddziały rezerwowe

Wojska rezerwowe składały się z dwóch rodzajów: rezerwy kawalerii oraz Landwery.

Po zakończeniu wojny z Austrią w 1866 r. rozwiązano jednostki kawalerii Landwery uważając, że są one zbyt słabo wyszkolone. W rok później przyjęto zasadę, że w przypadku mobilizacji ze szwadronów zakładowych i nadwyżek rezerwistów regimentów kawalerii będą tworzone rezerwowe pułki kawalerii. W 1870 r. utworzono w ten sposób trzy pułki dragonów, sześć pułków huzarskich i siedem pułków ułańskich. Ich etaty i uzbrojenie były teoretycznie analogiczne jak w przypadku jednostek pierwszoliniowych (nie miału jednak szwadronu zakładowego). Po dwa pułki rezerwowej kawalerii zostały przydzielone w trakcie walk do korpusów liniowych nr I - VIII. Pułki kirasjerskie wystawiły dwa regimenty rezerwowe ciężkiej kawalerii, które według części źródeł nie posiadały kirysów i w związku z tym były niekiedy nazywane rajtarskimi. Skierowanie do Francji pod koniec 1870 r. nie wzięły udziału w poważniejszych walkach.

W 1868 r. dokonano reformy organizacyjnej jednostek pieszych Landwery. Polegała ona na tym, że zarzucono dotychczasowy system tworzenia tej formacji zgodnie z którym każda prowincja wystawiała w zależności od możliwości demograficznych 2 - 6 trzybatalionowych pułków. W zamian wprowadzono zasadę, że przy każdym pułku grenadierów tworzono dwa bataliony Landwery, a przy każdym pozostałym pułku piechoty jeden batalion Landwery (dodatkowo przy gwardii formowano cztery bataliony Landwery). Przy nowym systemie formowane jednostki Landwery korzystały z pomocy kadr zakładów macierzystego pułku, a większość żołnierzy batalionu Landwery stanowili byli żołnierze tego pułku. Zasada ta świetnie sprawdziła się w 1870 r. pozwoliła bowiem na szybsze niż dotychczas zmobilizowanie batalionów Landwery, a utworzone jednostki były spójniejsze wewnętrznie. Łącznie wystawiono 147 batalionów Landwery, z których 121 wysłano do Francji. Wyższą jednostką taktyczno-organizacyjną Landwery był pułk o 3 batalionach. Landwerzyści byli umundurowani jak piechota liniowa, jedynym wyjątkiem było to, że zamiast pikielhaub nosili czaka, jak żołnierze batalionów jegrów. Oprócz jednostek piechoty z żołnierzy Landwery utworzono kilka batalionów saperskich i pociągowych.

Bibliografia:

1. M. Solka, German Armies 1870 - 1871 (1) - Prussia, Londyn 2004

2. P. Elliot - Wright, End of the Second Empire, Londyn 1993

3. M. Howard,The Franco - Prussian War, Londyn 1991

4. R. Holmes, The Road to Sedan, Londyn 1984

5. F. Myatt, Broń strzelecka XIX wieku, Warszawa 1995

Przypisy:

[1] Przez "armie pruską" należy tu rozumieć formację z Królestwa Prus oraz mniejszych państw niemieckich skupionych w Konfederacji Północnoniemieckiej, formalnie niepodległych, ale w praktyce pozostających pod władzą Prus

---