Korelacje form wychowania muzycznego
Zgodnie z przyjętymi w Polsce koncepcjami wychowanie muzyczne powinno opierać się na następujących formach aktywności dzieci:
Śpiew,
Ruch przy muzyce,
Gra na instrumentach,
Aktywne słuchanie muzyki,
Tworzenie, kreatywność.
Aby podkreślić wyjątkową wagę twórczej aktywności dzieci, w niektórych programach przedszkolnych i szkolnych rozwijanie twórczej inwencji dziecka potraktowano jako oddzielną formę wychowania muzycznego. Podział taki nie wydaje się słuszny, jeśli zważymy, że twórcza aktywność dziecka występuje zawsze w ramach wymienionych wyżej form ekspresyjnych (śpiew, mowa, gra, ruch), a w oderwaniu od nich nie istnieje.
Każda z wymienionych form kształci nieco inne dyspozycje i umiejętności. Stosowanie wszystkich umożliwia wszechstronny rozwój osobowości dziecka. Różnorodność form wpływa na urozmaicenie zajęć, pobudza zainteresowanie i aktywność, pomaga w utrzymaniu podatnej na rozproszenie uwagi małego dziecka. Dzięki różnorodności form dla każdego dziecka, nawet najmniej zdolnego, można odnaleźć taką dziedzinę działania , w której jest ono w stanie wykonać powierzone zadanie, osiągnąć pewien sukces, co z kolei staje się podstawą kształtowania pozytywnych motywacji.
Wszystkie formy wychowania muzycznego powinny być ze sobą ściśle zintegrowane. Równoczesne wprowadzanie kilku form wychowania muzycznego daje pedagogowi możliwość stosowania bardziej zróżnicowanych zadań, co ma szczególne znaczenie w wieku przedszkolnym ze względu na nierównomierny, skokowy rozwój zdolności wymagający uwzględniania różnych indywidualnych reakcji dziecka na bodźce muzyczne. Dzięki integracji problemy muzyczne docierają do dziecka w postaci rozmaitych bodźców. Zapewnia to pełniejsze opanowanie materiału.
Formy wychowania muzycznego w przedszkolu
Śpiew i ćwiczenia mowy
Śpiew jest jedną z podstawowych form ekspresji dziecka, a piosenka najprostszym utworem muzycznym, który dziecko jest w stanie przeżyć, zrozumieć, zapamiętać i odtworzyć. Rola piosenki w ogólnym i muzycznym rozwoju dziecka stawia śpiew na czołowym miejscu wśród pozostałych form wychowania muzycznego w przedszkolu. Na prostym materiale śpiewanej piosenki dziecko jest w stanie zaobserwować rytm, metrum, linię melodii, tempo, dynamikę, budowę, charakter i nastrój-wszystko to, co w przyszłości będzie podstawą świadomej percepcji utworu muzycznego. Teksty piosenek poszerzają wiadomości o świecie i otoczeniu, wzbogacają doświadczenie, rozwijają słownictwo dziecka, kształtują uczucia.
Zbiorowy śpiew w grupie przedszkolnej stanowi jedno z pierwszych doświadczeń małego dziecka we wspólnym działaniu. Dzieci przyzwyczajają się do równoczesnego rozpoczynania śpiewu, razem kończą piosenkę, milkną gdy śpiewa solista. W ten sposób zespołowy śpiew dyscyplinuje, wzmacnia więź z grupą. Uaktywnia też często dzieci nieśmiałe, zalęknione, zahamowane, które przez zespołowy śpiew nawiązują kontakt z rówieśnikami.
Śpiew wpływa pozytywnie na rozwój dziecka: wzmacnia aparat głosowy, rozwija klatkę piersiową, dotlenia organizm, wyzwalając naturalną potrzebę ekspresji-wpływa dodatnio na system nerwowy.
Wprowadzenie i nauka piosenki
W pierwszym okresie pobytu w przedszkolu dzieci na ogół nie śpiewają wcale, niektóre słuchają śpiewu nauczycielki, inne wolą w tym czasie bawić się same. Pozostawiamy maluchowi swobodę wyboru starając się równocześnie, aby poprzez dobór właściwych piosenek i odpowiednią ich interpretację wzbudzić zainteresowanie trzylatków. Doświadczenie uczy, że dzieci spontanicznie włączają się do śpiewu wówczas gdy piosenka ma łatwe, krótkie fragmenty powtarzające się kilkakrotnie. Może to być piosenka wyłącznie do słuchania w całości za trudna do wykonania przez trzylatka, byleby fragment zapraszający do śpiewu był w granicach możliwości odtwórczych dziecka, a cały tekst zrozumiały i niezbyt długi.
Następnym etapem będzie śpiewanie dłuższych fragmentów, refrenów, wreszcie całych jedno- dwuzwrotkowych piosenek.
Przeciętnie w ciągu jednego miesiąca wprowadza się w każdej grupie dwie nowe piosenki. W starszych grupach liczba ta może być powiększona o kilka piosenek w ciągu roku.
Niezmiernie ważnym momentem w nauce piosenki jest jej prezentacja przez nauczyciela. Sama perspektywa usłyszenia czegoś nowego, nieznanego dotąd wzmaga zazwyczaj zainteresowanie dzieci, koncentruje ich uwagę. Jest to więc doskonała , aby wywołać autentyczne przeżycie estetyczne, wzbudzić radość, zachwyt, wzruszenie. Efekt zależy w pierwszym rzędzie od poziomu wykonania piosenki. Piosenkę należy znać na pamięć, podczas śpiewu zachować absolutną dokładność intonacji i rytmu, bardzo wyraźną artykulację i dykcję, właściwe nasilenie głosu, naturalną mimikę, ciekawą interpretację. Podczas śpiewu nauczyciel powinien być zwrócony twarzą do dzieci. Jeśli gra na instrumencie krępuje swobodę śpiewu, lepiej zrezygnować z akompaniamentu. „Odśpiewanie” piosenki nawet ładnym głosem przy zachowaniu czystej intonacji przez nauczyciela uparcie wpatrzonego w klawiaturę mija się z celem.
Następnym etapem nauki jest osłuchanie dzieci z melodią, rytmem i tekstem piosenki. W niektórych słabszych grupach powinno ono trwać nawet w ciągu kilku zajęć. Może to być za każdym razem nieco inna forma, np.:
Zaśpiewanie piosenki przez nauczycielkę i zainteresowanie dzieci tekstem, wyjaśnienie niezrozumiałych słów,
Zabawa ruchowa przy śpiewie nauczycielki,
Śpiewanie piosenki z pacynką, kukiełką, obrazkiem,
Zaśpiewanie z tekstem fragmentem piosenki, aby sprawdzić, czy dzieci zapamiętały już cokolwiek z jej melodii i tekstu.
Naukę piosenki należy prowadzić posługując się wyłącznie głosem. Tekstu podczas nauki nie oddzielamy od melodii. Następnej zwrotki uczymy tylko wówczas, gdy poprzednia została pamięciowo opanowana. Utrwalając piosenkę można wprowadzić różne formy ćwiczeń usprawniający śpiew i kształcących wrażliwość słuchową dzieci Oto kilka z nich:
Recytowanie wybranych fragmentów tekstu ze zmianą dynamiki, recytacja szeptem,
Poznawanie piosenki po melodii śpiewanej lub granej na instrumencie,
Kończenie fragmentu piosenki zaśpiewanego z tekstem przez nauczyciela
śpiewanie „w myśli”, przerywanie śpiewu na znak nauczyciela, kontynuowane „w myśli” w ciągu paru taktów, a następnie na znak-powrót do śpiewu czynnego.
Ruch przy muzyce
Ruch należy do naturalnych potrzeb dziecka, warunkujących prawidłowy rozwój fizyczny i psychiczny. Jest on również podstawową formą reagowania na otaczający świat dźwięków: ich rytm, tempo dynamikę, barwę, nastrój. Ze względu na swe wielorakie funkcje ruch stanowi dominującą formę wychowania muzycznego w przedszkolu.
Praca nad ruchową ekspresją dziecka zaczyna się już od pierwszych dni jego pobytu w przedszkolu. W działaniu nauczyciela na tym etapie zaznaczają się dwa podstawowe kierunki:
rozwijanie całkowicie swobodnej wypowiedzi ruchowej dziecka inspirowanej piosenką, bajką opowiadaniem, nastrojowym akompaniamentem itp.,
systematyczne, przemyślane działanie prowadzące do podporządkowania ruchów rytmowi muzyki.
Z uwagi na pewną odrębność ćwiczeń i zabaw łączonych ze śpiewem (treść pozamuzyczna, tekst, rytm słowa) można dokonać ogólnego podziału zabaw ruchowych na:
zabawy ruchowe ze śpiewem,
zabawy ruchowe przy akompaniamencie instrumentu.
Zabawy ruchowe ze śpiewem ze względy na komunikatywność są daleko łatwiejsze i dlatego przeważają w młodszych grupach. Biorąc pod uwagę charakter ruchu towarzyszącego piosence, można podzielić zabawy ruchowe ze śpiewaniem na:
zabawy ilustracyjne i inscenizowane,
zabawy rytmiczne,
zabawy taneczne.
Założeniem zabaw ilustracyjnych jest przedstawienie treści piosenki prostymi elementami ruchowymi- przeważnie typu naśladowczego. Treść piosenki narzuca pewien określony rodzaj ruchu. Nie oznacza to wcale, że ruchy poszczególnych dzieci powinny być identyczne. Niestety nauczyciele dążą do ich ujednolicenia w imię źle pojętej estetyki, co prowadzi do mechanicznego powtarzania ruchu bez przeżycia jego treści i oczywiście mija się z celem. Należy uważnie przyglądać się interpretacji ruchowej poszczególnych dzieci, chwalić ciekawsze, oryginalne pomysły, zachęcać do własnych wypowiedzi. Dobrze ilustrowana piosenka powinna wzbudzić u dzieci zainteresowanie widoczne nie tylko w aktywności ruchowej, ale również w wyrazie twarzy, uśmiechu, zadowoleniu, zaangażowaniu. Ruchy powinny być proste, naturalne, bez przesady. Należy je stosować tylko w niektórych momentach piosenki. Bardzo duża ilość ruchów naśladowczych w tej samej piosence zaciera jej sens, utrudnia wykonanie, przeszkadza zamiast pomóc.
Zabawy ruchowe ze śpiewem, w których występuje podział na role, nazywamy zabawami inscenizowanymi. Przygotowując taką zabawę należy już podczas nauki piosenki wprowadzić podział na role śpiewane. Zabawy inscenizowane ze względu na swą teatralność, możliwość stosowania kostiumów, rekwizytów, dekoracji- cieszą się dużym zainteresowaniem dzieci. Dla nauczyciela jest to jedna z najlepszych okazji do uaktywnienia dzieci nieśmiałych, mniej zdolnych. Niewielka rola w piosence inscenizowanej może niekiedy zapoczątkować cofanie się istniejących zahamowań. W niektórych zabawach role mogą być zbiorowe, wykonywane przez grupę dzieci.
Tańce. Naukę tańców program przewiduje dopiero w grupie sześciolatków (proste zabawy taneczne można wprowadzić już wcześniej u 5-latków). Jest to forma ruchu atrakcyjna, lubiana przez dzieci, ale wymagająca już pewnego wyrobienia takich dyspozycji, jak pamięć, orientacja, wrażliwość słuchowa, uwaga, a także wyczucia zwrotów zakończeniowych i opanowania podstawowych kroków tanecznych. Warunek tym ważniejszy, że tańce na ogół uczone są z perspektywą występów na uroczystościach przedszkolnych, a przy nadmiernych ambicjach nauczyciela przeceniającego możliwości grupy dzieci bywają często narażone na męczące dodatkowe próby, które zamiast radości przynoszą nudę i zniechęcenie.
Gra na instrumentach
Gra na instrumentach należy w przedszkolu do form stosunkowo najrzadziej stosowanych, co nie oznacza wcale, że forma ta jest mniej ważna od pozostałych. Dzięki instrumentom kształtuje się wrażliwość dziecka na barwę, rozwija poczucie rytmu. Instrumenty dają możliwość obserwowania w praktycznym działaniu różnicy wysokości dźwięków , kierunku melodii, rozwijają wyobraźnię muzyczną i inwencję twórczą dziecka. Gra na instrumentach wpływa na koncentrację uwagi i zdyscyplinowanie, jest też doskonałym środkiem rozwijania sprawności manualnych dziecka. Najbardziej istotny walor tej formy to jej atrakcyjność. Każde zetknięcie się dziecka z instrumentami wywołuje w grupie entuzjazm, radość, wzmożoną aktywność.
Zafascynowanie dźwiękiem, a szczególnie jego wydobyciem, obserwujemy u dzieci właściwie już od niemowlęctwa. Wśród pierwszych zabawek największym zainteresowaniem cieszą się przeróżne grzechotki, terkotki, dzwoneczki, płaczące lalki itp. Z zapałem i radością dzieci wybijają rytm łyżkami , z satysfakcją naciskają guzik dzwonka elektrycznego.
Przedszkole powinno w miarę możliwości przedłużyć ten okres zabawy i manipulowania dźwiękiem. Dobrą okazją mogą być pierwsze kontakty z instrumentami perkusyjnymi a przede wszystkim korzystanie z tzw. pomocy akustycznych, czyli wszystkiego, co może być źródłem ciekawego dźwięku wydobytego samodzielnie przez dziecko.
Szeroko należy również stosować efekty akustyczne uzyskane przez ruch własnego ciała, jak: tupanie, klaskanie, uderzanie o uda, cmokanie, mlaskanie itp.
Po wstępnym okresie oswajania dziecka z barwą i budową instrumentów można przejść do systematycznej nauki gry. Do instrumentów najbardziej popularnych i dostępnych dla przedszkoli należą bębenek, tamburyn, grzechotka, kołatka, tarka, trójkąt, talerze. Z instrumentów o określonej wysokości dźwięku można wykorzystać w przedszkolu: dzwonki, ksylofony, metalofony, fortepian.
Atrakcyjność gry na instrumentach bywa często przyczyną błędów organizacyjnych. Chcąc zaspokoić chęć gry jak największej liczby dzieci, nauczyciel rozdaje wszystkie posiadane instrumenty, na których dzieci grają równocześnie. W rezultacie hałas-przekreśla wszelkie zakładane korzyści.
Gra na instrumentach powinna przebiegać indywidualnie lub w niewielkich grupach (najwyżej 8-10 osób). Przydział instrumentów dzieciom wykonującym poszczególne partie powinien być wcześniej przemyślany i zaplanowany w zależności od barwy i możliwości technicznych. Równoczesna gra różnego rodzaju instrumentów może wystąpić tylko w wyjątkowych momentach (akcent, 2-3 dźwięki zakończenia itp.). Należy utrzymywać zawsze umiarkowaną siłę dźwięku. Dzieci powinny ściśle przestrzegać ustalonych przez nauczyciela zasad organizacyjnych w rozdawaniu i zbieraniu instrumentów. Aby nie tracić czasu, najlepiej umieścić instrumenty w miejscu łatwo dostępnym (nie zamykać ich w walizkach).
Słuchanie muzyki
Środowisko akustyczne współczesnego świata cywilizowanego nie sprzyja rozwojowi wrażliwości słuchowej człowieka. Od wczesnego dzieciństwa otacza nas nieustanny szum pojazdów, warkot motorów, zgiełk głosów ludzkich. Na takie tło często nakładają się dźwięki płynące z nie wyłączanych godzinami odbiorników radiowych i TV. Jeśli dodać, że nierzadko jest to ulubiona przez młodzież muzyka tzw. „mocnego uderzenia”, to jasne będzie, że ucho człowieka, zmuszone do samoobrony, uodparnia się na odgłosy z zewnątrz a jego wrażliwość tępieje.
Słuchanie muzyki w przedszkolu realizuje się w dwojaki sposób:
jako wydzielony typ zajęć poświęconych głównie percepcji muzyki
przy okazji wszystkich pozostałych form wychowania muzycznego.
Muzyka przeznaczona wyłącznie do słuchania zajmuje stosunkowo niewielki odcinek
czasu w programie wychowania muzycznego. Tym ważniejszy staje się dobór materiału i poziom jego wykonania przy okazji zabaw ruchowych i tańców, a przede wszystkim podczas nauki piosenek. Warunkiem właściwego odbioru muzyki podczas zajęć jest również umiejętnie wytworzony klimat skupienia i uwagi. Nie wolno rozpoczynać śpiewu dopóki w grupie nie zapanuje idealna cisza. Nauczyciel nie powinien też pozwalać na hałas i rozmowy podczas zajęć ruchowych i tańców.
Utwory muzyczne przeznaczone wyłącznie do słuchania docierają do dzieci poprzez
muzykę żywą (piosenki i miniatury instrumentalne w wykonaniu nauczyciela lub w wykonaniu ekip artystycznych na koncertach przedszkolnych),
muzykę mechaniczną (płyty CD i analogowe, taśmy magnetofonowe, umuzykalniające audycje radiowe i telewizyjne).
W młodszych grupach należy wprowadzać wyłącznie muzykę żywą, umożliwiającą bezpośredni kontakt z wykonawcą i instrumentem. Szczególną rolę odgrywa na tym etapie śpiewanie piosenek przez nauczyciela.
Początkowo o zainteresowaniu piosenką decydują ciekawe teksty. Stopniowo dzieci zaczynają zauważać również melodię, rytm, tempo, nastrój itp. Słuchanie piosenek można powiązać z ćwiczeniami słuchowymi dając odpowiednie polecenia np.
określić dynamikę
określić tempo
określić ile razy powtarzał się refren
określić nastrój
W sumie słuchanie muzyki w grupach starszych może dochodzić do 15-20 min pod warunkiem, że dzieci będą zainteresowane. Słuchanie muzyki z głośnika radiowego podczas audycji wymaga już odpowiedniego poziomu uwagi dowolnej, dlatego prowadzenie takich zajęć przewidziane jest wyłącznie w starszych grupach przedszkolnych z ograniczeniem czasu trwania do 20 minut.
Tworzenie, kreatywność
Tworzenie muzyki w przedszkolu może wydawać się trudne już ze względu na samą nazwę. Dzieci bez znajomości wartości nut i pauz nie są w stanie zapisać swego pomysłu na pięciolinii. Dlatego powinno się skłaniać dzieci do układania melodii „ze słuchu” do bardzo prostych dwu- lub czterowierszy. Dzieci powinny stworzyć własną melodię, a następnie ją zaprezentować, śpiewając prosty tekst. W tym wypadku nie jakość melodii a sam fakt stworzenia czegoś nowego jest najważniejszy. Motywuje to do dalszej pracy, pod warunkiem, że dziecko zostanie pochwalone, jeśli nawet zrobiło błąd robiąc coś po raz pierwszy.
Aby nauczanie muzyki było w pełni skuteczne, wszystkie jego formy muszą być ze sobą zazębione. Nie można wyobrazić sobie np. ruchu przy muzyce, nie wykorzystując muzyki. Poza tym wychowanie muzyczne rozwija nie tylko słuch i poczucie rytmu, lecz również pamięć, zdolności manualne (gra na instrumentach), „ leczy” z nieśmiałości dzieci zamknięte, dostarcza im rozrywki i zabawy i właśnie tak powinno się odbywać. Dzieci na zajęcia muzyki powinny przychodzić z wielką przyjemnością a sama lekcja odbywać się tak aby zrelaksować je po ciężkim dniu w szkole.
Literatura:
Malko Dorota, Metodyka wychowania muzycznego w przedszkolu. Warszawa, WSiP 1988.
5