DANIEL BELL: Kulturowe sprzeczności kapitalizmu
Homo pictor- zwierzę tworzące symbole
Homo faber-istota wytwarzająca narzędzia
Kultura uzyskała prymat z dwóch powodów:
stała się najbardziej dynamicznym czynnikiem naszej cywilizacji.
tendencja ta zyskała legitymizację.
- społeczeństwo biernie zgodziło się na innowacje; stworzyło nadto rynek żarłocznie wchłaniający wszystkie nowinki opierający sie na wierze, że jakościowo przewyższają one dawne twory
„tradycja nowego”- określenie Harolda Rosenberga- zgoda na to by sztuka nie znała ograniczeń, by mieszała gatunki, by badała wszelkie możliwe rodzaje doświadczeń.
Nowa wrażliwość formowana jest przez niewielkie koterie, zaprzątnięte tego co nowe.
Społeczeństwo akceptując innowacje zinstytucjonalizowało awangardę o zobowiązało ją do produkowania wciąż czegoś nowego.
Jedność kultury klasycznej polegała na sprzęgnięciu woli i rozumu we wspólnym dążeniu do cnoty. Kultura chrześcijańska spójnie wiązała uporządkowaną hierarchię społeczną i kościelną z hierarchią piekieł i niebios.
Wedle Marksa sposób produkcji kształtuje wszystkie pozostałe aspekty życia społecznego.
Socjologia opiera sie na założeniu, że różnice w zachowaniu osób i grup ludzkich dają sie przypisać ich klasowym lub innym strategicznym pozycjom w strukturze społecznej, że interesy, postawy i zachowania jednostek w poszczególnych grupach uwarunkowane są przez takie zmienne społeczne, jak wiek, płeć, zawód, religia, miejsce zamieszkania. Zachowania wyborcze, konsumpcja, sposób wychowania dzieci itp. uwarunkowane są przez przynależność klasową lub status.
Wiele dzieci z rodzin należących do wyższych warstw średnich przejmuje wzory zachowań warstw niższych -klasy robotniczej. Zachodzi znaczne ujednolicenie wzorów wychowywania dzieci, wzorów, które uprzedni stanowiły jeden z głównych wyróżników klasowych.
Upowszechnianie wyższego wykształcenia i coraz bardziej tolerancyjna atmosfera społeczna poszerzają zakres dyskrecjonalnych zachowań społecznych.
W malarstwie, filmie artysta - i to przeważnie awangardowy - panuje nad kulturalna sceną. To on raczej kształtuje audytorium i rynek niż jest przez nie kształtowany. W polityce dostrzegalna jest wyraźna tendencja populistyczna, skierowana przeciwko ekspertom czy technokratom. Tu mamy do czynienia nie tyle ze zwycięstwem eksperta, ile samej „kultury”, a ściślej jej dominującego prądu---modernizmu. Legendą modernizmu jest wojna wolnego ducha twórcy z burżuazją.
Trzy zasadnicze zmiany jakie dokonały się w kulturze:
nawet jeśli klasa kulturowa stanowi niewielką część społeczeństwa, to jest dostatecznie liczna, by nie dać sie wypędzić ze społeczeństwa czy też tworzyć w nim zamknięta enklawę bohemy.
podczas gdy style życia i kultury mniejszości były często w konflikcie z większością, dziś uderza fakt, że większość nie ma własnej intelektualnie uznawanej kultury.
nawet jeśli protagoniści kultury kontestującej nie zdominowali kulturalnego establishmentu - to ze względu na podważenie tradycyjnych wartości, mają nań poważny wpływ.
Teoria społeczeństwa masowego dostrzegała w nowoczesnym świecie rozchwianie tradycyjnych więzi grup pierwotnych - rodziny i społeczności lokalnej, zastępowanie tradycyjnej hierarchii przez „masę”, w której wiedzie się życie w sposób zatomizowany czy też anomiczny.
Samotny tłum - Davida Riesmana, w którym omawiał on zasadniczą zmianę struktury osobowości we współczesnym społeczeństwie; od jednostki wewnętrznie zdyscyplinowanej i wewnątrzsterownej do człowieka, ktory czuje się odpowiedzialny przede wszystkim wobec grupy sobie równych i ulega naciskom „innych”.
Buszujący w zbożu - J. D. Salingera, miał personifikować nowy rodzaj osobowości, niemal autystycznej w swej zdolności nawiązani stosunków z otaczającym światem. „Bitnicy”, którym przewodził Allen Ginsberg i Jack Kerouac, prekursorzy ruchu młodzieżowego lat 60-tych, już „porzucili” społeczeństwo.
„intelektualni” (middelbrows)- kultura to nie dyskusja powaznych dzieł sztuki, ale styl życia, ktory ma być zorganizowany i „konumowany”. W konsekwencji krytyka kultury stała się grą snobów, uprawianą jako jeszcze jedna rozrywka przez speców od reklamy, ilustratorów czasopism, dekoratorów wnętrz, wydawców pism kobiecych czy też homoseksualistów. Gdy bycie „w” i „poza” zostało zastąpione przez „camp”, gra nie uległa zmianie poza tym, że modna stała się moda niska.
Społeczeństwo pragnie nie kultury a rozrywki a wytwory przemysłu rozrywkowego są istotnie przez nie konsumowane.
MODERNIZM
To pewna postawa kulturowa, nastrój, ruch przetrwały przez ponad 120 lat, bezustannie ponawiając i wspierając ataki na strukturę społeczną. Atakował społeczeństwo burżuazyjne i w odróżnieniu od ruchów politycznych nie dysponując żadna organizacją zdołał przez tak długi czas utrzymywać ten program. Modernizm przenika przez wszystkie sztuki. Jeśli jednak przypatrzeć się poszczególnym przejawom, to wydaje się, że nie ma żadnej jednoczącej go zasady. Jest o uparcie przezroczysty, korzysta z niezwyczajnych form, świadomie eksperymentuje i nieustannie stara się zaskakiwać publiczność - szokować ją, wstrząsnąć nią a nawet przekształcać.
Zdaniem Irvinga Howe`a modernizm należy definiować przez negację, czym nie jest, moderna - pisze - polega na buncie przeciwko panującemu stylowi. Modernizm musi zawsze walczyć ale nigdy nie może wygrać. Modernizm jest odpowiedzią na zasadnicze zmiany jakie dokonały się w XIX w., jedna na poziomie percepcji zmysłowej otoczenia społecznego, druga - świadomości samego siebie. Intencja modernizmu jest takie natłoczenie sztuki, by produkt sztuki sam mu się narzucał.
W myśli Zachodu nieustannie obecne było pewne napięcie miedzy tym, co racjonalne i nieracjonalna, między rozumem a wolą, rozumem a instynktem jako czynnikami warunkującymi ludzkie postępowanie. Dominująca role przypisywano racjonalnemu myśleniu. Modernizm odrzuca to stanowisko. Głosi triumf ducha, woli. U Hobbesa i Rousseau inteligencja jest niewolnicą żądz i namiętności. U Hegla jest niezbędnym składnikiem poznania. U Nietzschego wola stapia się z doświadczeniem estetycznym, w którym wiedza wypływa bezpośrednio. Ruch moderny jednoczyła nienawiść do porządku społecznego jako pierwotnej przyczyny i wiara w apokalipsę jako przyczynę finalną. Poszukiwanie własnych korzeni kieruje modernistyczne zainteresowania od sztuki ku psychologii; od wytworu sztuki do wytwórcy, od przedmiotu ku psyche. Postmodernizm wykracza poza sztukę. Znosi granice i głosi, że raczej działanie, niż teoretyczne rozróżnianie, jest sposobem uzyskiwania wiedzy.
ŚWIATOPOGLĄD MIESZCZAŃSKI
Śmierć światopoglądu mieszczańskiego - racjonalistycznego, empirycznego, pragmatycznego, zdominował w poł. XIXw. Nie tylko strukturę techniczno-ekonomiczną, ale również kulturę, zwłaszcza porządek religijny i system edukacyjny, wpajający dzieciom właściwe motywacje. Tradycyjna mieszczańska organizacja życia - jej racjonalizm i trzeźwość - ma dziś w kulturze niewielu obrońców; nie odznacza się też żadnym ustalonym systemem znaczeń kulturowych czy form stylistycznych, cieszących się intelektualnym czy kulturowym szacunkiem.
Miejscem spotkania struktury społecznej i kultury jest rynek. Protestancka etyka i purytańska postawa ustalały kodeks, który kazał cenić pracę, trzeźwość, powściągliwość płciową i życie wstrzemięźliwe. Protestancka etyka i purytańska postawa w USA to światopogląd związany z rolniczym, małomiasteczkowym, kupieckim i rzemieślniczym trybem życia.
Johnatan Edwards - purytanin
Benjamin Franklin - protestant
Kluczowym terminem Franklina była „użyteczność”. Wynalazł piorunochron, założył szpital, brukował ulice, zorganizował miejscowa policję. (13 cnót Franklina).
Przekształcenia kultury społeczeństwa nowoczesnego są między innymi skutkiem powstania konsumpcji masowej, czyli dostępności dóbr, które uprzednio dla średnich i niższych klas społecznych były luksusem.
Konsumpcję masową, która zaczęła się w latach 20-tych umożliwiła rewolucja techniczna:
energia elektryczna w gosp. domowym
taśma produkcyjna
rozwój marketingu
sprzedaż ratalna
Samochód zlikwidował wiele ograniczeń zamkniętej społeczności małomiasteczkowej.
Drugim istotnym czynnikiem przemian życia małomiasteczkowego było kino.
Wpływ reklamy objawia się m.in., przez fizyczna zmianę oblicza centrów miast. Klub, podróże świadczą o przynależności do społeczności konsumpcyjnej. Sprzedawania stało się najbardziej atrakcyjną działalnością we współczesnej Ameryce, sprawiło, iż rozrzutność zastąpiła oszczędzanie, wystawność - ascetyzm. Stary amerykański system wartości kładł nacisk na sukces a o charakterze człowieka miała świadczyć jakość jego dokonań.
Rezultatem porzucenia purytanizmu i etyki protestanckiej jest pozbawienie kapitalizmu wszelkiej transcendentnej etyki czy moralności. Powoduje to nie tylko rozbieżność norm kultury i norm struktury społecznej, lecz również wewnętrzne sprzeczności tej struktury.
W USA tradycyjną moralność zastąpiła psychologia winę - niepokój. Epoce hedonistycznej odpowiada również jej własny styl kultury - pop. Ikonografia pop-artu wywodzi się ze świata codziennego; tworzą ja przedmioty użytku domowego, kadry z filmów i telewizji.
Idea, że medium jest przesłaniem, jedne media są gorsze jak radio, a inne „zimne”, że kultura słowa drukowanego ma charakter elitarny a kultura obrazu jest symultaniczna.
„nowy kapitalizm” nadal wymagał etyki protestanckiej w sferze produkcji, to znaczy pracy, ale stymulował potrzebę przyjemności i zabway w konsumpcji. Motorem przemian staje się tym samym nie praca jako taka, lecz wyższy poziom życia.
Przyczyn konfliktu leżą nie tyle w sferze gospodarczej, ile społeczno-kulturalnej. Tradycjonaliści bronią feligii fundamentalistycznej, cenzury, ustaw antyabrocyjnych i antyrozwodowych. Moderniści opowiadają się za świecką racjonalnością, swobodą stosunków osobistych, tolerancją wobec dewiacji seksualnych. Koncepcje wzrostu atakują dzis właśnie liberałowie. Obfitość nie wydaje się już rozwiązaniem. Wzrost gospodarczy prowadzi do zanieczyszczenia środowiska, przeludnienia miast i temu podobnych kłopotów. Proponuje dziś koncepcję „wzrostu zerowego”.
-źródła społeczeństwa mieszczańskiego;
jednym ze źródeł był purytanizm, kapitalizm wigów, kładący nacisk nie tyle na aktywność gospodarczą, ile na kształtowanie osobowości. Drugim - świecka filozofia Hobbesa, radykalny indywidualizm, zgodnie z którym ludzkie pragnienia są nieograniczone; w polityce powściąga je władca, lecz nic ich nie ogranicza w gospodarce i kulturze. Purytanizm zdegenerował się do zrzędliwej mentalności małomiasteczkowej. Ze świeckiej filozofii Hobbesa wyrosły główne pędy nowożytności - żarłoczny głód nieograniczonego świata.
Każda nowa pojawiająca się siła społeczną czy to nowa religia, wojsko, ruch rewolucyjny - ma u swego zarania charakter ascetyczny, nie przywiązuje wagi do wartości materialnych, odrzuca uciechy fizyczne, opowiada się za prostotą i surową dyscypliną wewnętrzną.
WNIOSKI:
Kapitalizm amerykański, utracił tradycyjna legitymizację, opartą na systemie wynagrodzeń, zakorzenionym w protestanckim uświęceniu pracy. Zastąpił ją hedonizm, obiecujący materialny dostatek i luksus, lecz trwożliwie stroniący od wszystkich historycznych implikacji.
Kulturowe sprzeczności kapitalizmu wynikają z wzajemnego oddziaływania modernizmu stworzonego prze poważnych artystów, z instytunalizacji form uczestnictwa w kulturze przez „kulturalną masę” oraz z hedonizmu jako sposobu życia popieranego przez system.
Z jednej więc strony mamy do czynienia z dążeniem do funkcjonalnej racjonalności, technokratycznego podejmowania decyzji, rekompensaty na zasadach merytokracji, z drugiej natomiast - nastrojem apokalipsy i antyracjonalnego sposobu zachowania.
1