Walter Burkert STAROŻYTNE KULTY MISTERYJNE

Wprowadzenie

Stereotypy dotyczące tzw. religii misteryjnych.

1. stereotyp: religie misteryjne są „późne”, typowe dla późnego antyku(epoka Cesarstwa, lub ewentualnie dla okresu hellenistycznego).

Fakt: religie misteryjne pojawiły się już w okresie archaicznym, kult eleuzyjski w VI wieku pne, a dionizyjski- bakchijski trochę później)

2. s: religie misteryjne są „wschodnie”, jeśli chodzi o ich początki i ducha i styl.

F: wszystkie tzw. wschodnie misteria, czyli Izydy, Mitry, Wielkiej Macierzy-choć ciekawe ze względu na swój „tajemniczy”= wschodni charakter wydają się być odbiciem starszych kultów z Eleuzis czy Dionizosa.

3. s: religie misteryjne mają naturę duchową, że stanowią wskaźnik zasadniczych zmian w postawie religijnej, takiej która przekracza realistyczne i praktyczne spojrzenie pogaństwa i poszukuje wyższej duchowości, rozważa się RM jako religie zbawienia. A więc takie, które przygotowują powstanie chrześcijaństwa lub są wobec niego paralelne. Chrześcijaństwo było by wtedy jedną z największych religii misteryjnych.

W tej książce jest zdecydowanie pogańskie spojrzenie-jak mowi autor- Odrzuca istnienie RELIGII MISTERYJNYCH. Misteria nie były religią taką jak my ją teraz rozumiemy. Obecne religie kładą nacisk na samookreślenie i uznanie jednej religii za przeciwieństwo drugiej. W epoce przedchrześcijańskiej różne formy kultu włączając w to nowych i obcych bogów a przede wszystkim misteria nigdy nie wykluczały się wzajemnie. Jawią się one jako różnorodne formy, kierunki i opcje wewnątrz jednego, zróżnicowanego, choć stałego konglomeratu religii starożytnej.

• Misteria eleuzyjskie- poświęcone „dwóm boginiom”- Demeter- bogini zbóż i jej córce Persefonie (Pherephatta), dziewica, Kore. Misteria organizowała ateńska polis, nadzór archont basileus, „król”. Persefona porwana przez Hadesa powraca do matki na określony czas- do samej Eleuzis(tylko tam odbywały się te misteria). Tam też Ateńczycy obchodzili wielkie jesienne święto-Misteria. Uroczystość inicjowana procesją z Aten do Eleuzis. Osiagała kulminację w Telestrionie- w Sali Wtajemniczeń, mogącej pomieścić tysiące wtajemniczonych, gdzie hierofant -kapłan objawiał „święte sprawy”. Dwa dary od Demeter: zboża czyli podstawa cywilizowanego życia oraz misteria, kt zawierały obietnicę „lepszej nadziei” na szczęśliwe życie po śmierci. W tajemniczą noc Eleuzis, spotykali się i doświadczali świętych wizji, chór tańczył przez jedną noc czy dzien na takim uroczystym zgromadzeniu, ale potem rozwiązywał siue, umawiali się na za rok, a ich życie toczyło się dalej. Jedność grupy była jednością działań i doświadczeń a nie wiary, nie było żadnego credo.

• Misteria bachiczne na cześć Dionizosa -boga wina i ekstazy odbierał czesć wszedzie, nie było jednego centrum. Istniała też duża różnorodność misteriów bachicznych. Obietnica wiecznej rozkoszy. Najsławniejsze Bakchanalia w Rzymie i Italii.

• Bogini Matka-Wielka macierz, Kybele Matka Góry. Kult Sięga ona epoki neolitycznej. Instytucja kapłanów eunuchów, samokastrujących się galloi, których siedziba mieściła się w Pessinus. Reprezentuje ich mit Attisa, paredrosa, i kochanka matki, kt został wykastrowany i zmarł pod drzewem sosnowym. Galloi nazywano fanatici- w „dniu krwi” okaleczali się, nie było problemow z rekrutacją na galloi- byli szanowani i opłacało im się takie życie. W kulcie Matki różne formy prywatnych tajnych rytuałów- teletai oraz misteria. Najbardziej spektakularna forma taurobolium (od II wieku ne)-człowiek poddawany w nim inicjacji przysiadał w dole pokrytym drewnianymi belkami, nad którym zarzynano byka, tryskająca krew zwierzęcia spływał na adepta trzeba je było powtórzyć po 20 latach- T. jest to znak szczęścia, ubezpieczenie wobec zła które może się przytrafić. Święto na wiosnę.

• Izyda i Ozyrys- identyfikowano ich z Demeter i Dionizosem. Musiał być w świątyni imprtowany lub naturalizowany Egipcjanin!!! Ozyrys został zamordowany i rozszarpany przez Seta, opłakanego, odnalezionego, i przywróconego do życia prze Izydę, kt następnie zaszła w ciążę i urodziła Horusa. Kapłani Izydy mieli obowiązek spełniania codziennej służby dla bogów egipskich od rana do wieczora.(i tu uzupełniamy Osłem Apulejusza). Kult ten koncentrował się na posągach, w którym miało być bóstwo. Musiała więc być również swiatynia, nieustannie dogladana przez kapłanów, przynajmniej kilku musiało być egipskich, uzywali ksiąg pisanych hieroglifami, posługiwali się woda z Nilu. Uroczyście budzili bogów, karmili , ubierali, kładli do lożka. Były też coroczne pompatyczne procesje i uroczystości. Wyznawcy nosili płocienne, zamiast lnianych szat i mieli ogolone glowy. Sanktuaria Izydy zaczęły oferować różne formy osobistych wtajemniczeń na życzenie na wzor eleuzyjskich i dionizyjskich. Misteria Izydy i Ozysrysa były bardzo drogie i czasochłonne, przeznaczone dla ludzi ktorzy chcieli bardziej osobistego doświadczenia spotkań z bogami oraz posiadających kase.

• Mitra- bardzo stary indo-iranski bóg (od epoki brązu), jego imię oznacza „ten który jest pomiędzy tj traktat czy obietnica lojalności. Kult sprawowano w podziemnych jaskiniach gdzie niewielkie grupki ludzi spotykało się inicjacji i ofiarnego posiłku przed podobizną mitry zabijającego byka. Istniało 7 stopni wtajemniczenia. Kult mitry był związany z legionami rzymskimi, jego wyznawcy rekrutowali się z żołnierzy handlarzy i urzędników cesarstwa rzymskiego. Nie istnieje jednak żadna specyficzna treść tej wiary ani podstawa jest to tylko zwykłą intuicja na temat nadziei. W tych misteriach nie było charyzmatykow ani publicznych thiasoi, ani świątyń, ani duchownych. Wszystko koncentrowało się na inicjacjach spełnianych przez sekretne stowarzyszenia(podobnie do loży masońskich). Mitera były małe, około 20 osob, jeśli się liczba powiekszała budowali nowa grotę, nie powiększali starych. Tu była ścisła hierarchia stopni wtajemniczenia. Kobiety były wyłączone, a niewolnicy mogli- to wyątek dla starożytnych misteriow ze wylaczali kobiety.

Terminy

• Misterium- dziś oznacza tajemnice, i rzeczywiście tajemnica (znaczenie z Nowego Testamentu) Zachowanie tajemnicy to był konieczny element starożytnych misteriów, co symbolizował cista mistica - drewniany kosz z zamykanym wieczkiem. Nie wszystkie tajemne kulty są misteriami, termin ten nie stosuje się do prywatnych praktyk magicznych, czy hierarchii kapłańskich z ograniczonym dostępem do miejsc czy przedmiotów. Mylne jest kojarzenie misteriów z mistycyzmem(czyli przemianą świadomości przez medytacje, joge itp.). Misteria to ceremonia inicjacyjne, kulty, w kt dopuszczenie do uczestnictwa uzależnione jest od pewnych rytuałów, spełnianych na osobie inicjowanego. Konieczność zachowania tajemnicy i nocna pora tych obrzędów to cecha tych zamkniętych spotkań.

Rdzeń czasownikowy my(s)-inicjacja urzędnika. Misteria- oznaczenie świąt.

Mystes- osoba poddana inicjacji

Myeo-inicjować poddawać inicjacji

Telein-spełnić, celebrować, wtajemniczać

Telete—obrządek, rytuał, inicjacja

Telestes- kapłan wtajemniczający

Telesterion-sala inicjacyjna

Orgia-rytuał

Teletai-rytuał

Telesterion- szczególne miejsce w sanktuarium, sala inicjacyjna

Aporrheta- zakazane

Arrheta- niewypowiadalne

Delos-cel, spełnienie, (czyli ta przemian umysłu jak się zdaje)

Tajemnicy nie można zdradzić, nie można powiedzieć, bo straciłoby znaczenie.

Były też uroczystości dla niewtajemniczonych.

• Wydaje się, że misteria były szczególną formą kultu, spełnianego w szerszym kontekście praktyki religijnej. Misteryjne wtajemniczenia stanowiły dobrowolną aktywność(jak nasze pielgrzymki). Misteria nie były czymś obligatoryjnym i nieuniknionym, był to osobisty wybór, indywidualna decyzja. Aby się wtajemniczyć trzeba było iśc do kapłana. Czasem kogoś nie przyjmowano, gdy wyrocznia się ni zgodziła, tzn bóstwo. Misteria były dobrowolnie podejmowanymi rytuałami inicjacyjnymi o charakterze osobistym i tajemnym, kt przez doświadczenie sacrum zmierzały do przemiany umysłu. Nie mówimy o religiach misteryjnych, bo to błąd.

• Inicjacja- współczesne znaczenie: rytualna zmiana statusu, dramatyzacja statusu. Inicjacja związana z misteriami jest inna. Dopuszczenie do nich nie ma ograniczeń wiekowo-płciowych, nie ma żadnej widocznej zmiany statusu, tych kt poddają się inicjacji. Z perspektywy uczestnika owa zmiana statusu dotyczy jego relacji z bogiem, nowy stan umysłu przesiąknięty doświadczeniem świętości- przemiana osobista. Misteria były powtarzalne najczęściej, i zmiany nie były nie odwracalne.

Rozdział 1. POTRZEBY OSOBY W ŻYCIU DOCZESNYM I PO ŚMIERCI

• Misteria stanowią pewną formę religii prywatnej, zależnej od osobistej decyzji, mającej na celu jakąś postać zbawienia przez zbliżenie się do bóstwa.

• Tło dla praktyk misteryjnych-religia wotywna(też prywatna)- praktyka składania ślubów, składanie bogom obietnic i ofiar. Strategia radzenia sobie z przyszłością. Spełnia się ona przez swego rodzaju umowę. Z dna depresji człowiek może podnieść się do wyrażenia formuły „jeżeli-to”, ponad niepewnością jaka niesie ze sobą przyszłość. Jeśli się coś uda to jest wyrzeczenia, jakiejś mniejszej korzyści w imię tej większej. Religia wotywna sprowadziła pomoc przez stworzenie nadziei przez socjalizację lęków i cierpień, zachęcała każdego z osobna do podjęcia kolejnej próby, a on sam spotykał się z zainteresowaniem i umocnieniem przez kapłanów i współwyznawców.

W decyzję uwikłany jest akt wiary, czyli pistis. Przedmioty wotywne stanowią świadectwa osobistej wiary w jednego określonego boga, kt w zamian daje jakąś formę zbawienia.(podobne do chrześcijaństwa (soteria to zbawienie).- wiara i zbawienie nie implikują nawrócenia (nawet jeśli zmieni asie orientacja w kierunku bóstwa). Wiara wotywna to takie eksperymenty w poszukiwaniu skutecznego środka.

Ma to trojakie znaczenie dla misteriów.

1. praktyka osobistych wtajemniczeń- pod względem ich motywacji i funkcji- podobnie do religii wotywnych- nowa forma poszukiwania zbawienia.

2. nowe formy kultu dla nowych bogów- wynik praktycznych funkcji-co jest skuteczne

3. tzw. Wschodnie kulty misteryjne rozpowszechniły się w formie religii wotywnej, w której misteria to dodatek do szerszego ruchu.

• Wotywny charakter zabytków związanych z Izyda mater i mitra- był związany z poszukiwaniem ocalenia-zwłaszcza zegluga i choroby. Izyda i Serapis uzdrawiali(iatreia-ofiara za uzdrowienie)Izyda nazywana Hygieją- deifikowane zdrowie). Izyda posiada bardzo ścisłe związki warunkiem Asklepiosem. Czasem wstępnym warunkiem uzdrowienia było wyznanie grzechów- jako forma terapii . Grecy czasem rozumieli zbawienie(soteria , salus) nie jako po śmierci, ale tu i teraz.

Mitraizm całkowita fuzja kultu misteryjnego i religii wotywnej- istotą mitraistycznych obrzędów jest doświadczenie powodzenia oraz akt wiary odnowiony podczas wspólnej uroczystości

Izyda i Ozyrys dawcy bogactwa (zresztą ponowne wtajemniczenie kosztował fortunę). Izyda była też panią fatum-przeznaczenia.

Dionizos i Meter -bogowie skoncentrowani na terapii psychosomatycznej- dionizos-lek „boski szał”- ma doprowadzić do wybuchu długo tłumionych emocji. Mater katharsis-oczyszczenie- kt przynosi ulgę po gwałtownych emocjach.

Misteria z Samotraki- ocalenie ludzi tonących na morzu.

Demeter dawczyni zboża, bogactwa , dosłownie: dobre zbiory. Historia o Dziecku królowej w ogniu, aby zapewnić mu nieśmiertelność, matka przerażona nakryła boginią, dziecko o ile pamiętam wpadło do ogniska????sprawdzić!!! a Demeter w zamian ustanowiła misteria. Izyda też podobny motyw--została źle przyjęta przez panią domu, w konsekwencji towarzyszący bogini skorpion kąsa synka a dom ogarnia pożar, deszcz gasi pożar a Izyda lituje się nad dzieckiem i otacza go opieką -akt ten staje się zaklęciem przeciwko ukąszeniom skorpiona i gorączce, w magicznej formule dziecko utożsamiane jest z Herosem, synem samej Izydy.

Misteria Eleuzyjskie to nie zbiór praktycznych zaklęć. Kluczowym słowem w nich jest błogosławieństwo. I to związane raczej z zyciem po śmierci. Bo innym darem demeter oprócz zboża jest obietnica lepszego życia poza grobem, dal tych kt widzieli misteria. Cyceron ”jak żyć w radości i jak umrzeć z lepszymi nadziejami.

Misteria dionizyjskie rozwinęły się jako analogia do obrzędów eleuzujskich. Robili imprezy na grobach zmarłych bakchai. Żałoba i ekstaza stapiają się w jedno. W sztuce SA dowody na to ze bakchai ida po śmierci do wiecznej rozkoszy- (tu to francuskie c z ogonkiem) facon de parler- bachiczny szał, cuista mistica są przedstawione.

• Misteria wychodziły naprzeciw praktycznym potrzebom jednostek nawet poprzez swe obietnice dotyczące życia pozagrobowego. Wierzono że pewien rodzaj wtajemniczeń i oczyszczeń przyniesie pomoc, raz oczyszczeni będą zawsze tańczyć i bawić się w Hadesie miejscach wypełnionych siatłem jasnością i czystym powietrzem.

Co stanowiło jedność dwóch wymiarów misteriów(bakchicznych):

1. rzeczywistych środków leczniczych i uodparniających z jednej strony i

2. wyimaginowanej gwarancji rozkoszy po śmierci z drugiej.

• Wtajemniczenie stanowi pewną zmianę statusu (choć niewidoczną)

• Widoczne cierpienia rodza się z dawnych gniewów(Platon), czyny z przeszłości wywołują straszliwe destrukcyjne moce, kt nadal zachowują swą aktywność: duchy przodków, ofiary mordów, osoba pogrzebana niezgodnie ze zwyczajem nękają żywych ludzi. Leczenie-złagodzenie gniewu i zazdrości zmarłego. Jeśli sprawimy ze poczuje się on pogodny i wesoły rzeczywisty pacjent także dozna ulgi= oczyszczenie przez radosne świętowanie, kt dobre SA dla żywych i dla umarłych, jedni i drudzy tworzą jedność bo niepokoje zmarłych odczuwamy w doczesnym życiu. Tak więc przyjemność przyjemność tej strony powoduje to samo z drugie. Dlatego zmarłych przedstawia się jakby nadal świętowali i nadal uczestniczyli rozkosznych teletai- magia- JEDEN Z GŁOWNYCH KORZENI MISTERIOW..

• Kult ozyrysa- też bardzo z wiązany z kultem zmarłych „niech Ozyrys da Ci chłodną wodę”.

Izyda do Lucjusza Apolejusza: a kiedy dopełni się czas twego życia i zstąpisz do swiata zmarłych odnajdziesz mnie w podziemnej krypcie, jaśniejącą w ciemnościach Acheronu i królującą w najskrytszych zakątkach Styksu, ty zaś tam zamieszkasz na Polach Elizejskich i często będziesz mi oddawał cześć jako bogini przyjaznej dla Ciebie”. Utożsamia się jąz Persefoną i księżycem- jako Pani podziemi, ale główną Mocą Izydy jest sprawowanie władzy na świecie tu i teraz odmieniając losy swych protegowanych. Człowiek od natury otrzymał śmierć jako wspólny wszystkim dział.

W przeciwieństwie do chrześcijaństwa misteria jawią się jako bardziej kruche i zarazem bardziej ludzkie. Nie istnieje jednak żaden dogmat wiary w możliwość przezwyciężenia śmierci przez misteria, nie było też dewaluacji życia. Nie było Ewangelii ani objawienia, kt uodporniałyby wiernych na nieszczęścia w tym życiu. Misteria podobnie jak religia wotywna pozostały eksperymentalną postacią religią.

Rozdział 2 organizacje i przynależność do nich. czyli społeczne tło kultu zasady działania, organizacji i rekrutacji.

• Dla wiekow o dogmatyzowanym sposobie myślenia religia oznaczała wiedzę na temat ostatecznej rzeczywistości.

• Dla XIX wieku tożsama z historią idei

• Dla współczesnych balansując miedzy nihilizmem i lingwistyką, stałą się stwarzaniem światów znaczeń.

• Jednak religijne idee i znaczenia istnieją dla kobiet i mężczyzn, kt nieustannie zmagają się z upadkami i wzlotami w zyciu wypełnionym licznymi potrzebami i interesami.

W religii jak i w misteriach mamy do czynienia z godnymi uwagi inwestycjami i odpowiadającymi im honorariami. Misteria nie są jednak samowystarczającymi religiami nie mają też instytucji kościoła- ekklesia.

• Trzy formy organizacji starożytnych misteriów.

1. wędrowni terapeuci- charyzmatycy- wieszczy i telestetyczny sposób zycia sięga epoki archaicznej(wtedy pojawia się prorok i kapłan dokonujący „oczyszczeń” i wtajemniczeń. To taka dziedzina rzemiosłą z odwołaniem do tradycji, do sztuki przekazywanej przez mistrza(duchowego ojca. Przekazywanie tej sztuki przyjmuje kształt telete. Działali na własne ryzyko, i na własną korzyść. Wiedli życie ludzi z marginesu, nekani przez ubóstwo, wystawiani na wrogość, pogardę i pośmiewisko społeczeństwa, nie mieli poparcia ze strony organizacji czy wspólnoty. W kulcie Dionizosa i Mater byli najczęściej. Był rodzinny model sukcesji, każdy musiał znać ducha swego ojca dziadka i pradziadka(do 3 pokolenia). Zniknęli całkiem(najczęściej przyłączyli się do innych tradycji) po 186 pne kiedy zabroniono rzymskich bakchanaliow.

2. duchowieństwo związane z sanktuariami. Byli na Bliskim wsch. Czy w Egipcie w Grecji raczej nie. W Grecji sanktuaria nie były niezależnymi ekonomicznie jednostkami- bo tu stanowiły własność rodu, albo podlegały administarcji polis. Dochod przynosiły kapłąnowi prywatne akty pobożności. Wyrocznie czy sanktuaria asklepiosa wyznawców ten sposób funkcjonowały stanowiąc niezły interes. Kapłani wyznawców odróżnieniu od wędrowców mieli poczucie bezpieczeństwa- stałość miejsca. Przykładem są galloi. wyznawców eleuzis były dwie rodziny arystokratyczne- Eumploidzi- z nich rekrutował się główny kapłan- hierophant i Keryksi-z nich dadouch- „noszacy pochodnie”, i hierokeryks-„”herold świętych obrzędow”. Struktura nadrzędna- kontrolowana przez panstwo- basileus- wybierany ogólna opieka nad misteriami, epistatai- rada od kasy.

3. zgromadzenia wyznawców , w postaci klubów- thiasoi lub kainon- wspólnota- bardzo charakterystyczne dla Grecji. Były to zgromadzenia równych sobie ludzi o jakimś wspolnym celu. Poszczególni członkowie pozostawali niezależni, zwłaszcza na płaszczyźnie ekonomicznej, (byli wtopieni w strukturę polis czy rodu), ale łączyły ich w spolne zainteresowania, i spedzanie czasu, czasem cześć prywatnego majątku oddawali do wspólnego użytku(zwłaszcza bogaci- od nich oczekiwano w zamian za honory). Mieli status prawny i okr msca spotkań, nie było jednak sztywnej hierarchii, czy charyzmatycznego przywódcy. Taka wspólnota mogłą trwać prze wiele pokoleń. W strukturze było miejsce dla osob „poświęconych”, którzy duzo czasu i energii i pieniędzy poświecali bogu i swym wtajemniczonym kolegom- te wzajemne powiązania nayzwały się symmystai (wspolne ofiary, pochody-pompai, oraz obowiązki amicitia- przyjacielskie, pomoc w sądzie przy pogrzebach itp. Były przeznaczone dla bogatych. Można się było wpisac i wypisać kiedy się chciało.

Wszystkie 3 typy były od siebie całkowicie niezależne.

Słowa BRAT- używano na określenie tych którzy wspólnie poddali się wtajemniczeniu. Rozwijały się przyjaźnie i dzięki gościnności i wspolnemu uczestnictwu w misteriach- najczęściej chodziło o Eleuzyjskie. Był też obyczaj poszukiwania kontaktow z innymi mistykami. Istniały symbole umożliwiające mystom rozpoznanie się wzajemne, mogło to prowadzić do pewnej zażyłości miedzy obcymi sobie ludźmi.

Potwierdzeniem tych obyczajó jest ekskluzywizm - szczególna cecha zamkniętych społeczności, dażyły one do ograniczenia liczby członków. Nade wszystko obowiązywało zachowanie tajemnicy, wymagano aby Ci kt byli „wewnątrz” trzymali się z dala od tych, kt pozostawali „poza”- to czyniło misteria atrakcyjnymi, ale powodowało osobnienie, i fakt iż nie mogli przekształcić się w „kościół”.

Crzescijanie przejeli wyrażenie symbolon do swego credo.

RÓŻNICE

CHRZEŚCIJAŃSTWO	MISTERIA
Artykuł wiary, w który trzeba wierzyć i je wyznawać	Odwołanie do do sekwencji spełnionych zachowań rytualnych
Poczucie tożsamości- bycia chrześcijaninem- zależne od struktur o znaczeniu metafizycznym	Tożsamośc oparta na rzeczywistym doświadczenu misteriów
Teologia i terminologia credo	Rytuały bez żadnej teologii u podstaw, indywidualny charakter
	Brak organizacji , solidarności-na ogół, i bark koneherencji
	Brak rozgraniczeń o charakterez religijnym, brak poczucia tożsamości- brak wiec herezji, rozgraniczen miedzy współzawodniczymi kultami, żadnych ekskomunik.
	Bogowie pogańscy nie są o siebie zazdrosni- tworzą społęczeńswto otwarte, funkcje kapłańskie też były łączone, można było być kapłanem np. Izydy i Macierzy, nie ma walki z „fałszywymi bogami.
Samowystarczalne , samoreprodukujące się wspólnoty, troska o biednych, współdziałanie na płaszczyźnie ekonomicznej, uznanie rodziny za podstawowy element pobożności w systemie religijnym - wychowanie dzieci w wierze= podstwawoy obowiązek.	Ekskluzywizm , indywidualizm, i zależność od prywatnego majątku, bardzo zadko wtajemniczano dzieci(tylko w nakchanaliach i eleuziach, ale był to zaszczyt, wyjatek. Nie było mowy aby całe rodziny miały te samą orientację religijną , a apostazja dzieci była największym przestępstwem.
Sekty żydowskie chrześcijańskie czy muzułmańskie przejawiały zdumiewające zdolności przetrwania nawet w trudnych warunkach politycznych czy nie przyjaznych środowiskach	Po dekretach cesarskich z lat 391-392 zakazujacych kultów pogańskich misteria po prostu zniknęły. Nie maiały organizacji, były wtopione w starożytny system kt musiał przeminąć.

1

---