Kryzys i upadek republiki rzymskiej ( I w. pne), podr., s. 152 - 154, oprac. RM
1. Istota (nie był to kryzys gospodarczy ale polityczny) i przyczyny kryzysu republiki rzymskiej
- republika rzymska posiadała ustrój polityczny właściwy dla państwa - miasta, był on przestarzały z
punku widzenia potrzeb (w warunkach) wielkiego imperium (pojawił się zwłaszcza problem skutecznego
zarządzania ogromnym terytorium, w tym braku urzędników właściwych dla różnych aspektów
administrowania obszarami poza Italią, tj. prowincjami rzymskimi)
- konserwatyzm polityczny większości rzymskich elit (niechęć senatorskich rodów do reform ustroju
państwa), upadek autorytetu senatu
- walki stronnictw politycznych o władzę w Rzymie (np. optymatów z popularami)
- wprowadzenie armii zawodowej oraz wzrost liczby proletariuszy to czynniki ułatwiające ambitnym
politykom przejęcie władzy w Rzymie (armia zawodowa i proletariusze jako potężna siła w rękach
polityka dążącego do przejęcia władzy)
- po wprowadzeniu armii zawodowej (mogła ona pełnić funkcję zaplecza politycznego zwycięskiego
wodza - polityka, ułatwiać mu przejęcie władzy w Rzymie) zwycięskie wojny w poważnym
stopniu wzmacniały pozycję polityczną wodzów dążących do przejęcia władzy w Rzymie
2. Tzw. I wojna domowa (83 - 82 pne) między optymatami i popularami (dwoma stronnictwami nobilów) -
w jej wyniku władzę w Rzymie przejął Lucjusz Korneliusz Sulla (został dyktatorem na czas
nieokreślony i sprawował w tym charakterze władzę w latach 82 - 79 pne)
reformy Sulli m.in. w celu wzmocnienia pozycji senatu: zwiększenie liczby senatorów do 600, ograniczenie roli
zgromadzeń i trybuna ludowego
3. Pierwszy triumwirat w 60 r. pne - nieformalne, tajne porozumienie trzech polityków w celu
wspólnego sprawowania władzy, oparte na założeniu, że „nic bez ich zgody w Rzymie się nie
wydarzy”, uczestnicy I triumwiratu:
▪ Marek Licyniusz Krassus (zwycięski wódz, m.in. stłumił powstanie Spartakusa w 71pne)
▪ Gnejusz Pompejusz (zwycięski wódz, wcześniej prowadził wojny na Wschodzie, np. z królem Pontu
Mitrydatesem, zdobywając m.in. Syrię i Bitynię, wkraczając z wojskami do Jerozolimy w 63 pne)
▪ Gajusz Juliusz Cezar (najmłodszy z uczestników triumwiratu, ówczesny przywódca popularów, był
wtedy w zasadzie dopiero u progu wielkiej kariery politycznej)
znaczenie I triumwiratu - niektórzy historycy przyjmują, że był „ początkiem końca republiki”
4. Tzw. II wojna domowa w latach 49 - 45 pne - wojna Cezara z Pompejuszem (i innymi obrońcami
republiki), przyczyny wojny:
▪ rozpad I triumwiratu po śmierci Krassusa w 53 pne (w wojnie z Partami)
▪ umocnienie pozycji politycznej Cezara w wyniku podboju Galii Zaalpejskiej (w 52 pne)
▪ narastanie w senacie opozycji wobec Cezara podejrzewanego o zamiar zastąpienia republiki jedynowładztwem
▪ obawy Pompejusza (mającego poparcie senatu) przed rosnącą potęgą Cezara
przebieg wojny:
przekroczenie przez Cezara w 49 pne granicznej rzeki Rubikon z podległymi mu legionami galijskimi (stacjonującymi wcześniej w Galii), czyli wkroczenie przez Cezara z legionami do Italii przez graniczną rzekę Rubikon, miał wtedy powiedzieć ,,alea iacta est” („kości zostały rzucone”), wkraczając z legionami do Italii Cezar złamał bowiem prawo, co senat wraz z Pompejuszem mogli uznać za powód do wojny („casus belli”) z nim
„(...) i tak dotarł do rzeki dzielącej Galię Przedalpejską od właściwej Italii. Rzeka ta nazywa się Rubikon.
Teraz jednak, w miarę jak zbliżał się do decydującego momentu, zaczęły mu się cisnąć do głowy różne myśli
(...)Długo namyślał się nad wszystkim (...) uświadamiał sobie, jak wielkie nieszczęście może przynieść
ludzkości jego przekroczenie tej rzeki i jak go za to osadzi potomność. Ale ostatecznie zdobył się na odwagę,
strząsnął z siebie te myśli i rzucił się w objęcia przyszłości, wypowiadając owe znane słowa: Alea iacta est -
„Kości zostały rzucone”- słowa, które przysłowiowo powtarzają ludzie, aby sobie dodać odwagi, gdy idą na
niepewny los. Zaraz też przekroczył rzekę i odtąd już pędem jechał dalej (...)”, Plutarch, Żywot Cezara (w:
Żywoty sławnych mężów) /co oznacza zatem przysłowiowy zwrot „przekroczyć Rubikon”?/
- bitwa pod Farsalos w 48 r. pne (w Tesalii, mapa - podr. ,s. 149): Cezar pokonał Pompejusza, który
następnie uciekł do Egiptu, gdzie wkrótce potem został zamordowany przez ludzi króla Ptolemeusza XIII
- wkroczenie Cezara do Egiptu z zamiarem zmuszenia Pompejusza do uległości oraz podporządkowania
Egiptu Rzymowi, pretekstem dla Cezara wkroczenia z wojskami do Egiptu była także wojna domowa między
Kleopatrą i jej bratem Ptolemeuszem XIII
- pokonanie przez Cezara pozostałych zwolenników Pompejusza określających się jako obrońcy
republiki (bitwa pod Thapsus w Afryce w 46 pne i śmierć w Utyce „ostatniego niezłomnego republikanina” Katona Młodszego,
zob. wiersz Z.Herberta, Pan Cogito o postawie wyprostowanej
5. Rządy Gajusza Juliusza Cezara w Rzymie jako dożywotniego dyktatora (od 45 pne do zabójstwa
Cezara w dniu „idów marcowych” 15 III 44 r. pne, aczkolwiek po raz pierwszy zastraszony senat powierzył
Cezarowi urząd dyktatora już po bitwie pod Farsalos), sylwetka Cezara, podr., s. 153 - reformy Cezara:
▪ zmniejszenie liczby obywateli korzystających z darmowego rozdawnictwa zboża przez państwo
▪ ograniczenie w Rzymie liczby proletariuszy w związku z procesem romanizacji prowincji (skłanianie
proletariuszy do osiedlania się poza Italią - w prowincjach cesarstwa)
▪ reforma systemu podatkowego, ograniczenie wyzysku ekonomicznego prowincji,
▪ nadawanie obywatelstwa rzymskiego mieszkańcom prowincji
▪ reforma kalendarza - wprowadzenie „kalendarza juliańskiego” (wprowadzenie co 4 lata roku przestępnego), podr. s. 43
6. Przyczyny i okoliczności zamachu na życie Gajusza Juliusza Cezara (w dniu „idów marcowych” 15 III
44 r. pne), „Et te Brute ?” (ostatnie słowa Cezara przed śmiercią, podr ,. s. 132), sylwetka Cezara, podr., s. 153
▪ spiskowcy wywodzili się ze starej rzymskiej arystokracji senatorskiej
▪ obawy spiskowców (np. Marek Brutus, Kasjusz) przed wprowadzeniem przez Cezara w Rzymie
monarchii, byli przekonani, że zabijając Cezara bronią republiki
▪ lekceważący stosunek Cezara do ustroju republikańskiego ( „republika to puste słowo bez żywej treści”)
▪ zgorszenie spiskowców budził związek Cezara z Kleopatrą (podejrzewanej o skłanianie Cezara
do wprowadzenia w Rzymie monarchii despotyczno - teokratycznej)
- przeczytaj ambitny licealisto słynną, płomienną mowę Marka Antoniusza skierowaną do ludu
rzymskiego tuż po zabójstwie Cezara (np. w wersji przekazanej przez Szekspira w dramacie Juliusz
Cezar), jej celem było przekonanie ludu, że zabójcy Cezara są wrogami Rzymu, on sam zaś
zasługuje na najwyższe uznanie i cześć należną bogom
7. Wojny domowe po śmierci Cezara i ostateczny upadek republiki
- wojna Oktawiana (wnuk siostry Cezara) i Marka Antoniusza (przez wiele lat wierny współpracownik Cezara) z
zabójcami Cezara
▪ znaczenie bitwy pod Filippi w 42 r. pne (w Macedonii, mapa w podr, s. 149): wojska Marka Antoniusza i
Oktawiana pokonały armię spiskowców, którzy zabili Cezara (po bitwie Marek Brutus odebrał sobie życie)
- II triumwirat (43 r. pne) - porozumienie Oktawiana, Marka Antoniusza i Lepidusa w celu
wspólnego sprawowania władzy w Rzymie (był układem jawnym i oficjalnym, w przeciwieństwie do
I triumwiratu)
- terror triumwirów wobec senatorów uznanych za przeciwników politycznych oraz dawnych
przeciwników Cezara: na tzw. listach proskrypcyjnych (listach osób z wyrokami śmierci) znalazło się ok. 300
senatorów, w tym wybitny przedstawiciel rzymskiej retoryki a zarazem przeciwnik Cezara - Marek Tuliusz Cyceron
- wojna Oktawiana z Markiem Antoniuszem o panowanie w Rzymie i znaczenie bitwy pod Akcjum
(31 r. pne)
▪ przyczyny wojny: dążenie Oktawiana do przejęcia w Rzymie pełni władzy, Oktawian przekonał senat do
wojny przeciw Markowi Antoniuszowi (argumenty Oktawiana przeciw Markowi Antoniuszowi:
małżeństwo Marka Antoniusza z Kleopatrą jest dla Rzymu wielkim niebezpieczeństwem, ponieważ ma on zamiar
m. in. przekazać Kleopatrze rzymskie prowincje wschodnie oraz dopomóc w przyszłości przejąć władzę w Rzymie
synowi Kleopatry i Cezara - Cezarionowi)
▪ bitwa morska pod Akcjum w 31 pne (u zachodnich wybrzeży Grecji, mapa w podr.,s. 149):
flota Marka Antoniusza i Kleopatry została pokonana przez flotę Oktawiana (dowodził nią bliski
współpracownik Oktawiana - Marek Agryppa)
skutki bitwy pod Akcjum
▪ przejęcie w Rzymie pełni władzy przez Oktawiana - oznaczało to ostateczny upadek republiki i
zastąpienie jej nowym ustrojem politycznym - cesarstwem (formalnie w 27 pne, kiedy to senat
ogłosił Oktawiana Augustem)
▪ śmierć Marka Antoniusza i Kleopatry (w 30 pne odebrali sobie życie) oraz opanowanie przez Oktawiana
Egiptu (w 30 pne stał się prowincją rzymską)
1