Kryzys Republiki Rzymskiej

Po okresie wspaniałej prosperity republikańskiego Rzymu, kiedy, umiejętnie wyciszając konflikty społeczne, prężnie rozwijając swoją ekonomikę i umacniając potęgę militarną był on w stanie zawojować potężne połacie ziemi w basenie Morza Śródziemnego nastały trudne lata kryzysu. Począwszy od drugiej połowy II w.p.n.e słabnie tempo ekspansji rzymskiej, dają znać o sobie potężne konflikty wewnętrzne: krwawe wojny domowe, wielkie powstania niewolników. Szukając przyczyn tego stanu rzeczy wskazać trzeba przede wszystkim na fakt ewidentnego niedopasowania instytucji politycznych do rzeczywistych zadań, które winny były one spełniać. Dla tych, którzy realnie postrzegali rzeczywistość oczywistym stawało się, że rządy republikańskie pozostają nieudolne i jako takie nie są zdolne rozwiązywać piętrzących się trudności. W ciągu dwóch wieków ekspansji Rzym stał się światowym imperium. Pomimo zasadniczych zmian terytorialnych i etnicznych zachował on wszakże ustrój miasta – państwa, a więc wspólnoty o niewielkich rozmiarach i nieznacznych różnicach majątkowych wśród obywateli. Jako taki pozostawał w istocie niezdolny do sprawnego administrowania wielkimi, wchłoniętymi przez siebie obszarami. Urzędnicy rzymscy byli właściwie urzędnikami miejskimi,państwo nie wykształciło zawodowego aparatu urzędniczego zdolnego zapewnić sprawny pobór podatków (egzekwowanie należnych sum oddawano z reguły w ręce prywatnych spółek dzierżawców – publikanów), uczciwy wymiar sprawiedliwości. Powodowało to nieograniczony niczym wyzysk prowincji, wzmagało ferment, groziło rozsadzeniem jedności państwa. Wielką bolączką stawał się także system rekrutacji rzymskiej armii. Republika nie dysponowała początkowo stałym zawodowym wojskiem stanowiącym, adekwatne do potrzeb, zabezpieczenie granic, pozwalającym myśleć o kontynuowaniu ekspansji. Trudności potęgował fakt postępującej ruiny chłopów, stanowiących ciągle podstawę aparatu militarnego państwa. Ponieważ, mimo podejmowanych prób, procesu pauperyzacji chłopów zastopować się nie udało, dlatego w ostatnich latach II w.p.n.e. przeprowadzono zasadniczą reorganizację rzymskiej armii. Reforma polegała przede wszystkim na zmianie sposobu rekrutacji. Dawny system przymusowego poboru obywateli z cenzusem majątkowym napotykał na coraz większe trudności toteż zaczęto przyjmować do wojska ochotników proletariuszy. Armia nabrała charakteru zawodowego, okres służby miał trwać minimum 16 lat, żołnierze otrzymywali niewysoki, ale regularny żołd i pełny ekwipunek. Powyższa modyfikacja miała szereg dodatnich skutków : zwiększono liczebność armii, jej mobilność i wyszkolenie. Okazała się wszakże wielce niebezpieczna dla bieżącej praktyki życia politycznego, a co za tym idzie dla trwałości republikańskich form rządów. W zreformowanej armii żołnierze pozostawali licho opłacani, nie zadbano także o zabezpieczenie weteranów na starość. Nie dziwi w tym kontekście fakt , iż żołnierze skłonni byli do grabieży, gotowi pójść za swoim wodzem wszędzie – nawet przeciw wewnętrznemu wrogowi, w nadziej otrzymania łupów i nadziałów ziemi. Kolejnym z ognisk wewnętrznych konfliktów, destabilizujących sytuację polityczną w republikańskim Rzymie były zmiany struktur i postaw społecznych. Umacniała pozycję gospodarczego i politycznego hegemona nobilitas, czerpiąc potężne korzyści z majątków ziemskich i namiestnictwa prowincji, monopolizując dostęp do szczególnie eksponowanych urzędów. Z biegiem czasu zauważalne stawało się wszakże różnicowanie ekonomiczne dokonujące się pośród nobilów. Bajecznych fortun dorabiali się stosunkowo nieliczni, zwłaszcza przedstawiciele arystokracji senatorskiej, dziedziczący wielkie majątki ziemskie, mogący liczyć na lukratywne namiestnictwa prowincji. Także zwycięskie wojny stanowiły doskonałą okazję do gwałtownego polepszenia swego stanu majątkowego. Zróżnicowanie ekonomiczne nobilitas prowadziło do jej rozbicia politycznego, zachwiania się dawnych ideałów, rozluźnienia moralności i poczucia obowiązku wobec państwa. Zamiast o dobru republiki coraz częściej myślą, faktycznie rządzący państwem nobilowie o luksusowym urządzaniu swoich rezydencji, wyszukanych rozrywkach. Zjawiskiem wielce dla republiki niepokojącym było także zwiększanie się liczby proletariuszy i odgrywanie przez nich coraz większej roli na zgromadzeniach ludowych. Pozostając często bez środków do życia bezrobotni proletariusze, mający w przeciwieństwie do innych kategorii społecznych, zawsze pod dostatkiem czasu aby czynnie uczestniczyć w życiu politycznym, zaczęli chętnie sprzedawać swoje głosy przedstawicielom nobilitas, ubiegającym się o najwyższe urzędy. Przekupstwo, posługiwanie się demagogicznymi, populistycznymi hasłami stawały się czynnikiem podkopującym fundamenty republikańskiego Rzymu. Jasnym stawało się z czasem, że zasadniczego uzdrowienia wymaga cały system władzy. Konserwatywnie nastawiona nobilitas na żadne modyfikacje godzić się nie chciała. Zasadniczych reform dokonać mógł tedy tylko wódz zwycięskiej armii, który sięgnął po jedynowładztwo. Pierwszą poważną próbą wprowadzenia nowego ustroju były rządy Lucjusza Korneliusza Sulli (82 – 79 p.n.e.), który opanował władzę w wyniku pierwszej wojny domowej. Stając się w roku 82 p.n.e. dyktatorem na czas nieograniczony w znaczący sposób modyfikował zastane struktury polityczne. Dyktatura Sulli miała ewidentnie antydemokratyczny charakter. Wyrażało się to w zmniejszeniu uprawnień zgromadzeń tribusowych (mogły być na nich zgłaszane tylko te wnioski, które zyskały aprobatę senatu), ograniczeniu prawa weta trybunów ludowych. Mimo tego iż Sulla wprowadził pewne elementy ładu w chaotyczny dotąd system administracji prowincjonalnej i formalnie umocnił znaczenie senatu okazało się rychło, że większość senatorów, wychowana w tradycjach republikańskich, nie chciała pogodzić się z jedynowładztwem. Dyktatura Sulli zbyt mocno przypominała znienawidzone w Rzymie rządy królewskie by mogła ostać się jako trwała forma ustrojowa. Poddany presji, Sulla zrzekł się tedy w 79 r.p.n.e. funkcji dyktatora. Losy republiki rozstrzygnąć miały się teraz w batalii, w której czołową rolę odegrać mieli dwaj wybitni politycy i wodzowie Gnejusz Pompejusz i Gajusz Juliusz Cezar. Po upadku Sulli najpotężniejszym człowiekiem w Rzymie był Gnejusz Pompejusz, konsul roku 70 p.n.e., opromieniony sławą zwycięski wódz, który zawojował dla Rzymu znaczne ziemie na Wschodzie (dzięki jego sukcesom utworzono m.in. prowincje Bitynii i Pontu, Syrię). W blasku chwały przybył Pompejusz w 62 r.p.n.e do Rzymu licząc na to, że wojenne sukcesy zapewnią mu uprzywilejowaną pozycję w państwie. W wiecznym mieście zjawił się rychło, pnący się systematycznie po szczeblach urzędniczej kariery także Gajusz Juliusz Cezar, sprawujący dotąd funkcję namiestnika Hiszpanii. Dwaj żądni władzy politycy – Cezar i Pompejusz, dokoptowawszy do swego grona Marka Licyniusza Krassusa (podobnie jak Pompejusza konsula 70 r.p.n.e.) zawiązali w 60 r.p.n.e. tzw. pierwszy triumwirat. Była to tajna prywatna umowa trzech polityków odgrywających kluczową rolę w państwie, zabiegających o właściwą personalną obsadę rzymskiej magistratury. Dobra pomiędzy nimi współpraca długo się wszakże nie utrzymała. W 53 r.p.n.e. życie stracił, wojujący z Partami Krassus, dramatycznie pogarszały się także stosunki między Cezarem i Pompejuszem. Ten ostatni, wiążąc się coraz bardziej z senatem, z wielkim niepokojem patrzył na umacnianie się pozycji, sprawującego namiestnictwo w Galii Przedalpejskiej, Cezara. Rozszerzajac swoje władztwo zdołał on na przestrzeni lat 58 – 51 p.n.e. ostatecznie zawojować całą Galię. Pozycja Cezara, który po zakończeniu wojny galijskiej miał do dyspozycji 13 legionów świetnie wyćwiczonych i całkowicie oddanych sobie żołnierzy, wydawała się coraz większym zagrożeniem dla arystokracji senatorskiej i sprzymierzonego z nią Pompejusza. W 49 r.p. n.e. senat zażądał więc od pogromcy Gallów natychmiastowej rezygnacji z dowództwa i powrotu do Rzymu w charakterze osoby prywatnej. Poirytowany Cezar podjął wyzwanie. Jeszcze w styczniu 49 r.p.n.e. przekroczył graniczną rzekę Rubikon, oddzielającą Galię Przedalpejską od Italii, wypowiadając zdanie „kości zostały rzucone”. Wojna domowa przebiegała pod dyktando Cezara. Szybko opanował Italię, wkroczył do Rzymu. Decydującą dla losów kampanii okazała się bitwa rozegrana między wojskami Cezara i Pompejusza pod Farsalos w Epirze (48 r.p.n.e). Pomimo tego, iż Cezar dysponował w niej dwukrotnie słabszą liczebnie, wygłodzoną armią zwycięstwo stało się jego udziałem. Zgromiony Pompejusz z pola bitwy ruszył do Egiptu. Po drodze został jednak podstępnie zamordowany. Tymczasem Cezar, kontynuując zwycięski marsz rozprawiał się z nowymi armiami, wystawianymi przez swoich przeciwników. Wojnę, dzięki wspaniałym sukcesom w Hiszpanii, udaje mu się doprowadzić do szczęśliwego dla siebie finału dopiero w 45 r.p.n.e. Dopiero wówczas, wróciwszy triumfalnie do Rzymu, mógł Cezar zabrać się za reorganizację państwa. Zwycięski wódz bynajmniej nie zamierzał ukrywać istoty swojej władzy i pogardy dla republikańskiej fikcji toteż świadomie i konsekwentnie umacniał swoją pozycję w strukturach ustrojowych państwa. Uwieńczeniem tego procesu było powierzenie Cezarowi w roku 44 p.n.e. funkcji dyktatora wieczystego. Funkcja ta wyposażała go we władzę w praktyce nieograniczoną. Łączył ją ze sprawowanym stanowiskiem najwyższego kapłana i dożywotnią władzą trybuńską. Posługujący się tytułem imperatora Cezar miał także prawo ostatecznej decyzji w sprawach związanych z wojną i pokojem. Przy takim stanie rzeczy niewielką rolę odgrywali republikańscy urzędnicy (zostawali nimi tylko ci, którzy cieszyli się zaufaniem dyktatora) i senat, powiększony do liczby 900 członków (dokoptowano doń stronników Cezara). Jedną z mocniejszych podpór rządów Cezara pozostawała armia. Ona wszak wyniosła go do władzy, ona zapewniała jej trwałość. Nie zaniedbywał także dyktator tych działań które służyć miały rozszerzaniu kręgu rządzących, zyskiwaniu poparcia wśród różnych grup społecznych wolnej ludności Imperium. Umożliwiał szybki awans polityczny arystokracji municypalnej i prowincjonalnej, zyskującej swoje przedstawicielstwo w senacie. Wprowadził daleko idące zmiany w polityce Rzymu wobec prowincji. Próbując eliminować zdzierstwa, tworząc system poboru podatków bezpośrednio przez państwo, wprowadzał Cezar ,w miejsce bezmyślnej eksploatacji, zasadę wyzysku racjonalnego. Modyfikując struktury polityczne i społeczne Cezar zanadto bagatelizował fakt,że stara rzymska arystokracja nie mogła zaakceptować formy rządów przez niego wprowadzonych. Rychło zawiązał się spisek dybiący na życie dyktatora, który tworzyło ok. 60 senatorów. Pośród nich znaleźli się dawni stronnicy Gnejusza Pompejusza, ale także ludzie z otoczenia Cezara. Nazywający siebie obrońcami republiki spiskowcy pozbawili Cezara życia w dzień idów marcowych (15 marca 44 r.p.n.e). Śmierć Cezara nie oznaczała powrotu do starych form ustrojowych. Przeciwko spiskowcom obrócił się lud rzymski toteż musieli oni śpiesznie opuszczać miasto. Decydująca batalia o władzę rozegrać się miała tedy między wodzami, związanymi z Cezarem. Byli to: Marek Emiliusz Lepidus, Marek Antoniusz i główny spadkobierca imienia i majątku Cezara, adoptowany przez niego wnuk siostry – Cezar Oktawian. Trzej wodzowie w 43 r.p.n.e. zawarli między sobą układ dzieląc się władzą w Imperium i przyjmując oficjalny tytuł triumwirów (układ ten zwany jest drugim triumwiratem). Zgoda sygnatariuszy układu z 43 r.p.n.e nie trwała długo. Batalia przesądzająca o tym kto odgrywać będzie pierwszoplanową rolę w państwie rozegrała się między Oktawianem i Antoniuszem. Ich armie starły się w 31 r.p.n.e na morzu koło przylądka Akcjum w zachodniej Grecji. Pobity w bitwie Antoniusz zginął samobójczą śmiercią uszedłwszy do Egiptu. Rzym miał odtąd jedynego władcę, był nim Cezar Oktawian.

I w. p.n.e. republika przeżywała kryzys. W roku 81 r. p.n.e. rzymski wódz i polityk Sulla potrzymał władzę dyktatora na czas nieograniczony. Była to pierwsza próba wprowadzenia nowego ustroju. Sulla wzmocnił rolę senatu, ograniczył natomiast kompetencje zgromadzeń ludowych i trybunów ludowych. Zwiększył liczbę urzędników. W 48 r. p.n.e., po zwycięskiej bitwie pod Farsalos dyktatorem na czas nieokreślony został inny rzymski wódz i polityk - Gajusz Juliusz Cezar. W roku 44 p.n.e. senat nadał mu dyktaturę dożywotnią (dictator in perpetuum). Jednocześnie sprawował funkcję konsula i dożywotnią władzę trybuńską. Był też najwyższym kapłanem, czyli pontifex maximus. Przysługiwał mu tytuł imperatora i przydomek pater patriae, czyli ojciec ojczyzny. Cezar przeprowadził wiele reform wojskowych i w administracji państwowej (m. in. powiększył liczbę senatorów do 900). Podejrzewano, że Cezar dążył do przekształcenia republiki rzymskiej w monarchię typu hellenistycznego. Spotkało się to z opozycją społeczeństwa rzymskiego, które było przywiązane do tradycji republikańskiej, a czasy monarchii wspominało z niechęcią. 15 marca 44 r. p.n.e. (w Idy Marcowe) Cezar został zasztyletowany przez spiskowców (w tym swojego przyjaciela Brutusa). Po jego śmierci rozpoczęła się walka o władzę. Wyszedł z niej zwycięsko Gajusz Juliusz Cezar Oktawian, który sprawował władzę w Rzymie od 31 r. p.n.e. do 14 r. n.e. Wprowadził on nowy ustrój polityczny, który zewnętrznie charakter republikański, jednak w rzeczywistości cała władza spoczywała w rękach Oktawiana Augusta. Nowy ustrój został nazwany pryncypatem i przetrwał do II w. n.e. Instytucje republikańskie nie zostały zlikwidowane, jednak nie odgrywały już znaczącej roli. Oktawian August nosił tytuł princepsa, czyli pierwszego wśród senatorów. Posiadał najwyższą władzę wojskową nad wszystkimi prowincjami (imperium maius). Posiadał wszystkie uprawnienia kolegium trybunów ludowych, z czym wiązała się jego nietykalność, możliwość zgłaszania wniosków oraz prawo weta. Oktawian posiadał także prawo zgłaszania kandydatów na urzędy, a od 12 r. p.n.e. pełnił funkcję najwyższego kapłana, dzięki czemu sprawował zwierzchnictwo nad kultem. Oktawian przejął też funkcje cenzora, co dawało mu prawo układania list senatorów (dzięki czemu miał kontrolę nad senatem). Podporą jego rządów miał być senat, który formalnie uzyskał większe uprawnienia oraz stan ekwitów (zamożni obywatele, nie zasiadający w senacie). August nie sprawował urzędu dyktatora ponieważ był on niezbyt popularny w rzymskim społeczeństwie (słowo to do dnia dzisiejszego zachowało negatywne zabarwienie). Oktawian August przeprowadził liczne reformy, które miały usprawnić funkcjonowanie administracji państwowej. Pryncypat był formą monarchii, w której pełnia władzy została skupiona w rękach jednej osoby, przy zachowaniu form republikańskich. Za panowania Oktawiana Augusta narodził się kult władców. Boskim kultem otaczano zmarłego Cezara, a także jego adoptowanego syna, czyli Oktawiana Augusta. Następcy Juliusza Cezara, posługiwali się tytułem cezar, od którego wywodzą się pojęcia "cesarz" i "cesarstwo".

Pod koniec II w. n.e. i w III w. n.e. trwały walki o władzę. Nastąpiło osłabienie władzy centralnej. W III w. nastąpiło stopniowe przejście od pryncypatu do dominatu, nowej formy ustrojowej zapoczątkowanej przez cesarza Dioklecjana (cesarz w latach 284 -305). Nowa forma ustrojowa przekształcała cesarza z "pierwszego obywatela w państwie" w władcę absolutnego. Reformy Dioklecjana zakończyły, trwający od stulecia, proces przekształcania się rzymskiego państwa w monarchię absolutną. W okresie dominatu coraz większą rolę zaczął odgrywać dwór cesarski oraz urzędy dworskie. Cała elita została podzielona na trzy rangi. Wszyscy najwyżsi urzędnicy z reguły wchodzili w skład rady cesarskiej, czyli sacrum consistorium (decydował o tym sam władca). Członkowie tej rady stali w obecności cesarza. Rola sacrum consistorium zwiększała się kosztem roli senatu, który już nie udzielał rad cesarzowi, a jedynie zatwierdzał jego decyzje. Dioklecjan wprowadził współrządy czterech władców, czyli tetrarchię. Miało to zapewnić sprawne rządy oraz zagwarantować obronę granic przed inwazją barbarzyńców i uchronić kraj od uzurpatorów. Dwóch spośród władców, starszych rangą, nosiło tytuł Augustów (byli to Dioklecjan i Maksymian). Dwóch młodszych władców (Galeriusz i Konstancjusz Chlorus) nosiło tytuł Cezarów. Po dwudziestu latach panowania Augustowie mieli przekazać swoją władzę Cezarom, a ci z kolei wyznaczyć na swoje miejsce nowych Cezarów. Dioklecjan zachował nadrzędną pozycję względem swoich współrządców i nosił tytuł pierwszego Augusta. Dioklecjan uznał się za wybrańca Jowisza, pośrednika między nim, a społeczeństwem rzymskim. Wyrażał to przyjęty przez niego tytuł - Iovius. Cesarz otrzymywać miał władzę nie od ludzi ale od bogów i tylko on był źródłem władzy. System stworzony przez Djoklecjana nie przetrwał, gdyż opierał się na utopijnych (nierealnych) założeniach. Zakładał bowiem dobrowolną abdykację, a nie brał pod uwagę naturalnego prawa dziedziczenia. System załamał się wkrótce po 305 r., czyli po abdykacji Dioklecjana i Maksencjusza. W roku 306 w zachodniej części cesarstwa cesarzem obwołano syna Konstancjusza Chlorusa - Konstantyna. W 324 r. został on jako Konstantyn I Wielki jedynowładcą całego imperium, którym pozostał do swej śmierci w 337 r. Za jego panowania nastąpiło wzmocnienie państwa. Władca utrwalił dominat i zasadę dziedziczenia tronu. Przeprowadził wiele reform o charakterze wojskowym, administracyjnym i gospodarczym. W roku 330 przeniósł stolicę imperium z Rzymu do greckiej kolonii Bizancjum, która otrzymała nazwę Konstantynopol. W późnym cesarstwie nastąpił wielki rozwój różnych instytucji biurokratycznych i znacznie rozbudowano aparat urzędniczy.

W roku 395 cesarz Teodozjusz I Wielki dokonał podziału rządów w cesarstwie pomiędzy swoich dwóch synów. Choć w założeniu władcy jedność państwa miała zostać zachowana, to jednak w rzeczywistości rozpadło się ono na dwie części: zachodnią i wschodnią. W 476 r. upadło Cesarstwo zachodniorzymskie. Cesarstwo wschodniorzymskie przetrwało natomiast, jako cesarstwo bizantyjskie, do roku 1453.

d II wieku p.n.e. Republiką Rzymską zaczęły wstrząsać kryzysy polityczne. Najpoważniejszym objawem tego kryzysu był wzrost znaczenia wybitnych polityków, którzy rozpoczęli rywalizację o wpływy i władzę. Z biegiem czasu ten wyścig pomiędzy wybitnymi jednostkami przeistoczył się w zamieszki a potem w wojny domowe. W latach 82-79 p.n.e. efektem takiej I wojny domowej było przejęcie władzy przez Sullę, który został dyktatorem. Następnie w 60 roku p.n.e. trójka polityków - Pompejusz, Gajusz Juliusz Cezar i Krassus - postanowili zawrzeć porozumienie. Mieli oni na celu zebranie sił do ostatecznej walki z ustrojem republikańskim. Podczas trwania II wojny domowej (49-45 p.n.e.) ginie Krassus a następnie Gajusz Juliusz Cezar, odnosi zwycięstwo nad Pompejuszem. Zwycięstwo to zapewniło mu władzę w państwie rzymskim z tytułem dożywotniego dyktatora. Cezar miał za sobą oddaną armię i przychylność rzymskiego proletariatu, jednak jego reformy napotykały w senacie na silny opór. Kilku senatorów zawiązało spisek w obronie republiki przez jednowładztwem i w 44 roku p.n.e. Gajusz Juliusz Cezar poniósł śmierć w Senacie w dniu Idów Marcowych (czyli 15 marca). Po zamordowaniu tyrana - tak nazywali Cezara jego przeciwnicy, wybuchły kolejne zamieszki o władze w państwie. Rozgrywki o władze rozegrały się pomiędzy bliskim współpracownikiem Cezara - Markiem Antoniuszem a Oktawianem - siostrzeńcem Cezara. W decydującej bitwie pod Akcjum w 31 roku p.n.e., wojska Gajusza Oktawiusza (Augusta) pokonały armie Marka Antoniusza. Oktawian August został jedynym władcą imperium. Zwycięstwo to położyło kres republice rzymskiej (zamknęło też epokę wojen domowych). Rozpoczęła się nowa epoka w dziejach Rzymu: cesarstwo.

Oktawian August przebudował ustrój tak, aby zapewnić sobie pełnię władzy, a jednocześnie zachować pozory dalszego trwania republiki. Przede wszystkim Oktawian odrzucił tytuł dyktatora, a przyjął przydomek Cezara. Z instytucji republikańskich Oktawian usunął Zgromadzenie a zachował Senat, który jednak miał bardzo ograniczone znaczenie i w rzeczywistości decyzje podejmował władca. Cesarze zaczęli tworzyć nowy aparat urzędniczy od nich ściśle zależny, do którego powoływali najbogatszych i najbardziej wpływowych ludzi z miast zarówno Italii jak i prowincji. Do głównych kompetencji cesarza należało: prawo zwoływania Senatu, władza nad wojskami w prowincjach pogranicznych, zakładanie weta wobec uchwał Senatu, uprawnienia najwyższego kapłana, prawo przedstawiania kandydatów na najwyższe stanowiska państwowe, zarząd nad dochodami i prowincjami. System władzy stworzony przez Oktawiana przeszedł w historii pod nazwą pryncypat. Pojecie pryncypatu wywodzi się od tytułu pierwszego obywatela (princeps civium) nadanego Augustowi w 28 roku p.n.e.

W wyniku zmian społecznych, gospodarczych i politycznych, jakie zaszły na terenie cesarstwa w III wieku, pryncypat został zastąpiony przez dominat. Nazwa pochodzi od łac. słowa dominus - pan, cesarz (Dioklecjan 284-305 n.e.) przekształcił państwo rzymskie w monarchie absolutną i utrzymywał, że jako władca wypełnia misje zleconą przez Jowisza, który powołał go na to stanowisko.

Za czasów Cesarstwa Rzymskiego nastąpiło dalsze powiększenie terytorium państwa rzymskiego. Za rządów Oktawiana Augusta do imperium włączono: tereny Alp, południowe Niemcy i Austrię (prowincje Noricum i Recja), ziemie pomiędzy Bałtykiem a dolnym Dunajem (prowincja Mezja), tereny dzisiejszej Bośni i Hercegowiny oraz Dalmacji (prowincja Dalmacja) i zachodnich Węgier (prowincja Panonia). W ten sposób północne granice imperium były oparte na linii rzek Renu i Dunaju. W okresie późniejszym Rzymianie podbili jeszcze Brytanię (cesarz Trojan) i część Mezopotamii (cesarz Septymiusz Sewer). W okresie Cesarstwa Rzymskiego, imperium było rządzone przez 69 cesarzy; 22 z nich zmarło śmiercią naturalna; 39 zostało zabitych; 5 popełniło samobójstwo a 3 zginęło w walce.

Okres cesarstwa rzymskiego był okresem pogłębiającego się kryzysu religijnego. Ludzie szukali boga, którego mogliby kochać i którego byliby pewni wzajemnej miłości. Nie wystarczali im dotychczasowi bogowie - opiekunowie państwa lub miasta, chcieli znaleźć boga zainteresowanego ich indywidualnym losem. Wierzono że każda czynność ma boskiego opiekuna. Dużą popularnością cieszyły się bóstwa, które opiekowały się domem, na przykład many - duchy przodków, lary - opiekunowie domu, penaty - opiekunowie pomieszczeń gospodarczych. Bóstwa te nie miały swoich świątyń. Kult wznoszenia świątyń bogom zrodził się pod wpływem Etrusków. Pogłębiające się niepokoje religijne doprowadziły, że szczególnie popularne stały się boginie: Izyda egipska, Kybele i Wielka Macierz Bogów z Azji Mniejszej. Były one utożsamiane ze źródłem wszelkiego życia. Liczni byli czciciele bóstw solarnych (od łac. sol - słońce), irańskiego Mitry, syryjskiego Niezwyciężonego Słońca i innych bogów o podobnym charakterze.

2) kryzys republiki rzymskiej w I w. p.n.e.

W I w. p.n.e. ustrój republikański zaczął przeżywać poważny kryzys. Jego główną przyczyną było niedostosowanie ustroju politycznego do rzeczywistych warunków, w jakich znalazło się państwo rzymskie. Ustrój republikański, który bardzo dobrze funkcjonował wtedy, kiedy Rzym był państwem-miastem okazywał się coraz bardziej anachroniczny w czasach, kiedy Rzym szybko stawał się wielkim państwem, o ogromnym obszarze i zamieszkanym przez dużą liczbę ludności, z których większość pozbawiona była wpływu na losy państwa. Wewnętrzne konflikty rozdzierające republikę prowadziły do napięć w życiu politycznym. Charakterystyczny stał się zanik dotychczasowej kultury politycznej. Praktyką stało się korumpowanie obywateli zebranych na zgromadzeniu ludowym przez ludzi bogatych, chcących tą drogą zdobyć wysoką pozycję polityczną. Nie było to trudne, ponieważ proletariusze stanowili większość zgromadzenia, a jako ludzie pozbawieni z reguły stałych źródeł utrzymania byli bardzo podatni na tego rodzaju pokusy i sprzedawali swoje głosy. Innym sposobem na zdobycie wpływów politycznych było wystawianie wojska za prywatne pieniądze; wojsko takie, lojalne wobec swego dowódcy, stawało się narzędziem walki o władzę; kolejne wojny domowe z udziałem tych zaciężnych wojsk wyłaniały i obalały kolejnych dyktatorów. Jednym z bardziej znanych jest Lucjusz Korneliusz Sulla, który sięgnął po władzę dyktatorską w 82 r. p.n.e. Swoje rządy oparł na armii, a rozpoczął je od prześladowania politycznych przeciwników i konfiskaty ich majątków. Przeprowadził reformy ustrojowe, wzmacniając pozycję senatu, a osłabiając trybunów ludowych; skonfiskowaną ziemię przydzielił 120 tys. swoich żołnierzy. Po całym szeregu dyktatorów wysoką pozycję w połowie I w. p.n.e. zdobyły dwie wybitne jednostki - Gnejusz Pompejusz oraz Gajusz Juliusz Cezar. Rywalizacja, jaka się pomiędzy nimi rozegrała miała zadecydować o dalszym losie republiki. W 60 r. p.n.e. zawarli oni przejściowy kompromis, który stał się podstawą tzw. pierwszego triumwiratu. W układzie tym wziął udział jeszcze Marek Licyniusz Krassus. Trzej politycy ustalili między sobą, iż wspólnie rządzić będą republiką i wspólnie decydować o obsadzie wszystkich urzędów w państwie. W 56 r. p.n.e. triumwirowie wyznaczyli sobie zakres wpływów w państwie - Cezar miał rządzić Galią, Krassus Syrią, a Pompejusz Hiszpanią. Bardzo szybko, a szczególnie po śmierci Krassusa w wojnie na Wschodzie (53 r. p.n.e.), rywalizacja zaczęła dawać znać o sobie. Sprawujący władzę nad Galią Cezar cieszył się poparciem armii i zdobył ogromne bogactwa. Kiedy więc senat zażądał od niego złożenia dowództwa Cezar z oddanym sobie wojskiem przekroczył w 49 r. p.n.e. Rubikon (wówczas północna granica Italii), łamiąc obowiązujące zasady. Armia Cezara bardzo szybko rozprawiła się z siłami Pompejusza (bitwa pod Farsalos w 48 r. p.n.e.) i w 45 r. p.n.e. Cezar miał w swym ręku pełnię władzy. Mianował się dożywotnim dyktatorem, sprawował także urząd najwyższego kapłana oraz trybuna ludowego. W trakcie swych niedługich rządów zdążył przeprowadzić wiele reform w sferze wojskowości, administracji i gospodarki. Absolutna władza Cezara budziła sprzeciw ludzi, którzy byli z nim wcześniej związani. Przeciw dyktatorowi zaczęto szykować spisek, a jego hasłem miał być obrona republiki. Doszło do niego 15.III.44 r. p.n.e. Cezar zginął na schodach prowadzących do senatu od ciosów sztyletu.

Spiskowcy nie przywrócili republiki. Wojna domowa o spadek po zamordowanym dyktatorze rozgorzała na nowo. Głównymi jej bohaterami stali się Marek Antoniusz oraz Oktawian, syn Cezara przez adopcję, dzięki czemu znany jest w historiografii jako Gajusz Juliusz Cezar Oktawian. Po klęsce zwolenników republiki, Marek Antoniusz, Oktawian oraz Marek Emiliusz Lepidus stworzyli w 43 r. p.n.e. tzw. drugi triumwirat. Państwo rzymskie znów zostało podzielone na strefy wpływów - Oktawian kontrolował zachodnią część państwa, Antoniusz wschodnią, a Lepidus otrzymał Afrykę. Ten kruchy układ rozpadł się, kiedy usunięto Lepidusa. Oktawian i Antoniusz podzielili władze między siebie, a nowe porozumienie miał przypieczętować i umocnić związek małżeński, jaki Antoniusza zawarł z siostrą Oktawiana - Oktawią. Nie spełniło ono jednak tej roli. Antoniusz nawiązał bliskie stosunki z królową Egiptu - Kleopatrą i rozstał się z Oktawią. Kiedy okazało się, że Antoniusz swojemu potomstwu ze związku z Kleopatrą zapisał wschodnie prowincje imperium rzymskiego wojna stała się nieunikniona. W kluczowej bitwie, jak rozegrała się w 31 r. p.n.e. pod Akcjum flota rzymska rozbiła flotę Egipcjan. Przegrany Antoniusz oraz Kleopatra odebrali sobie życie, a jedynym władcą rzymskiego imperium został Oktawian. W skład imperium Oktawiana wszedł też Egipt, stanowiąc dobra osobiste Oktawiana. Po tych wydarzeniach republika rzymska zakończyła ostatecznie swój żywot.

3) Cesarstwo Rzymskie

Zwycięstwo Oktawiana pod Akcjum rozpoczęło epokę Cesarstwa w dziejach starożytnego Rzymu. Mając w swoim ręku pełnię władzy Oktawian rządził rzymskim imperium ponad 40 lat - od 30 r. p.n.e. do 14 r. n.e. Oktawian bardzo ostrożnie budował podstawy nowego ustroju politycznego Rzymu, który nazywany jest pryncypatem. Nie zniszczył wszystkich instytucji republikańskich (zlikwidował na przykład zgromadzenie ludowe), lecz połączył je z własną, nadrzędną władzą w państwie. Władza skupiała się w rękach jednego człowieka, który kontrolował senat - ostoję ustroju republikańskiego. Jednak Oktawian, któremu rzymskie tradycje były bardzo bliskie, starał się wiele z nich zachować. Zatrzymał dla siebie godność trybuna ludowego, pełnię władzy nad wojskiem (imperium maius) i stanowisko najwyższego kapłana. Jako trybun ludowy miał prawo veta w stosunku do wszystkich uchwał senatu, a jako cenzor mógł decydować o jego składzie. Do niego należał, mający honorowy charakter, tytuł pierwszego senatora (princeps senatus), od której pochodzi określenie pryncypatu jako formy rządów Oktawiana. Przeciwnicy określali ten ustrój mianem "komedii republiki". Rzeczywiście, za rządów Augusta dokonywało się stopniowe przechodzenie od republiki do monarchii. Funkcjonowanie państwa znacznie usprawniła reforma administracji, w wyniku której godności z czasów republiki straciły znaczenie (konsulat zachował jedynie honorowe znaczenie), a urzędników mianował sam Oktawian. Reforma wojska doprowadziła do utworzenia zawodowej armii. Znana jest duża aktywność Oktawiana na polu kultury, jego troska o pielęgnowanie obyczajów przodków, umocnienia rodziny, inicjatywa odbudowy starych świątyń i ożywienia kultu, w tym kultu bogów opiekuńczych jego rodu. Za czasów Oktawiana narodził się kultu panującego władcy - jego wyrazem było ubóstwienie Cezara oraz podniesienie do rangi bogów państwowych bóstw opiekuńczych rodu Juliuszów. Uczestnictwo w celebracji kultu panującego było dowodem lojalności politycznej. Rządy Oktawiana wyróżniają się ożywieniem twórczości literackiej. Należy wymienić takich wybitnych twórców jak Wergiliusz, Owidiusz, Horacy. Oparcie dla swej polityki kulturalnej znalazł Oktawian w osobie Gajusza Cylniusza Mecenasa. Jego nazwiska do dziś jest określeniem ludzi opiekujących się sztuką i kulturą. Oktawiana określano mianem Augusta, od kiedy senat uroczyście obdarzył go przydomkiem "Augustus", co znaczy "wywyższony przez bóstwa". Kiedy Oktawian August umierał w 14 r. n.e. i zostawiał swoje imperium nie doszło do wojny domowej. Ta stabilność państwa jest najlepszym dowodem trwałości dzieła Oktawiana Augusta.

Oktawian August nie pozostawił po sobie męskiego potomka, ale przed śmiercią wyznaczył i adoptował swego następcę - Tyberiusza. Ta częsta praktyka władców spowodowała, że imię Cezar na stałe weszło w skład nazwisk władców rzymskich i zaczęło funkcjonować jako tytuł panującego. Dało ono początek słowu cesarz.

Tyberiusz władał rzymskim imperium w latach 14 - 37 r. n.e.; jego następcami byli kolejno Gajusz, zwany Kaligulą (37 r. - 41 r.), Klaudiusz (41 - 54 r.), Neron (54 - 69 r.). Historia rządów wymienionych tu spadkobierców Oktawiana była bardzo burzliwa, co znajduje odzwierciedlenie w dziełach rzymskich historyków, szczególnie tych autorstwa Swetoniusza. Rządy panującej bezpośrednio po Oktawianie dynastii julijsko-klaudyjskiej wyróżniają się jeszcze rozkwitem państwa. Coraz bardziej widoczne stawały się jednak wady i ułomności ustroju politycznego. Niedostatki te dały o sobie znać, kiedy w latach 68 - 69 n.e. do walki o najwyższą władzę stanęło czterech pretendentów. Jej przyczyną był przede wszystkim brak określonej procedury sukcesji kolejnych cesarzy oraz zbyt duża rola pretorian (czyli gwardii osobistej cesarza) i wojsk prowincjonalnych, mających ambicję odgrywania samodzielnej roli w życiu politycznym. Zwycięzcą wspomnianej walki okazał się Wespazjan, którego panowanie dało początek dynastii Flawiuszy. Pod koniec I w. n.e. i w II w. n.e. Flawiuszy zastąpiła dynastia Antoninów. Za panowania o

RZEMIANY SPOŁECZNE W RZYMIE (III-I w.p.n.e)- KRYZYS I UPADEK REPUBLIKI

1. Przemiany w strukturze społecznej
Między III a I w.p.n.e struktura społeczeństwa rzymskiego składała się z:
a) nobilów- arystokracji, posiadaczy wielkich majątków ziemskich
b) ekwitów- bogatych przedsiębiorców, dostawców wojskowych, dzierżawców podatków
c) wolnych chłopów- uprawiających własne, niewielkie działki ziemi
d) proletariatu- obywateli rzymskich, nie posiadających majątku, ani nie trudniących się niczym, zamieszkujących Rzym i żyjących na koszt państwa lub bogaczy rzymskich (nobilów i ekwitów)
e) niewolników- których liczba w wyniku zaborczych wojen stale rosła, co doprowadziło do powstania w Rzymie niewolnictwa produkcyjnego (gospodarka opierała się na pracy niewolników)

2. Upadek warstwy wolnych chłopów i jego skutki
Napływ taniego zboża z prowincji, olbrzymie łupy i rzesze niewolników- to wszystko doprowadziło do zrujnowania chłopów (gospodarka chłopska przestała być opłacalna). Proces ten został zresztą zapoczątkowany już w czasie II wojny punickiej, która na wiele lat oderwała chłopów od ziemi. Po powrocie z wojny zastawali oni swe gospodarstwa zniszczone lub zagarnięte przez arystokrację. Chłopi, którzy utracili swe ziemie przenosili się do miasta, zasilając szeregi proletariatu. Nadmierny wzrost liczby proletariuszy naruszył stabilność państwa ponieważ nadmierne stało się przekupywanie ich przez polityków, którzy pragnęli zapewnić sobie ich głosy.
Upadek warstwy wolnych chłopów, na których opierała się armia doprowadził do kryzysu wojskowego.



3. Próby odbudowy warstwy wolnych chłopów przez braci Grakchów
a) TYBERIUSZ GRAKCHUS- trybun ludowy w 133 r.p.n.e zaproponował aby ustalić górną granicę ziemi, jaką mogą posiadać wielcy właściciele, a nadwyżki rozparcelować między chłopów i proletariuszy. Rozpoczęto już parcelację gdy grupa senatorów zabiła Tyberiusza i wielu jego zwolenników.
b) GAJUSZ GRAKCHUS- trybun ludowy (123 p.n.e), brat Tyberiusza, pozyskał sobie ekwitów i wznowił reformę rolną. Gajusz zamierzał również założyć nowe osady w Italii i prowincjach gdzie mogliby osiąść chłopi rzymscy. W 121 r.p.n.e doszło w Rzymie do krwawych walk, w których zginęło ok. 3 tys. zwolenników reform. Gajusz nie chcąc wpaść w ręce wrogów kazał się zabić oddanemu niewolnikowi.

Od czasu reform braci Grakchów społeczeństwo rzymskie podzieliło się na dwa obozy: - POPULARÓW (zwolennicy reform i przeciwnicy Senatu)
- OPTYMATÓW (przeciwnicy reform i zwolennicy Senatu)

4. Przyczyny upadku Republiki Rzymskiej
a) wojny domowe między optymatami i popularami w I w.p.n.e
b) kryzys armii, związany z upadkiem warstwy wolnych chłopów
Kryzys armii osiągnął największe rozmiary na przełomie II i I w.p.n.e w czasie wojen Rzymu z królem Numidii JUGURTĄ oraz walk z plemionami germańskimi, które wtargnęły do Italii. W tej sytuacji wódz rzymski MARIUSZ dokonał reformy wojskowej, tworząc armię zawodową. Ochotnicy zaciągani na 16 lat otrzymywali stały żołd, a po zakończeniu służby działkę ziemi. Ponieważ spełnienie tego ostatniego było możliwe jedynie dzięki wstawiennictwu wodza, żołnierze wiązali swe losy ze swymi dowódcami- doszło do sytuacji w której armia walczyła dla wodza, a nie dla Rzymu.
c) przekupstwa proletariatu przy wyborze urzędników
d) przestarzały ustrój Rzymu
Na początku I w.p.n.e wszyscy mieszkańcy Italii otrzymali obywatelstwo rzymskie, lecz nie osiągnęli w ten sposób zbyt wiele, ponieważ ustrój republiki Rzym skiej uniemożliwił im udział w wyborach urzędników.
e) wyzysk prowincji
f) powstania niewolników
- powstanie na Sycylii (II w.p.n.e)
- powstanie SPARTAKUSA (73-71 p.n.e)
5. Działalność Cezara- upadek Republiki
W II poł. I w.p.n.e doszło do upadku republiki rzymskiej w wyniku działalności przywódcy popularów GAJUSZA JULIUSZA CEZARA:

a) w 60 r.p.n.e Cezar zawarł tzw. TRIUMWIRAT (tzw. pierwszy triumwirat) czyli „porozumienie trzech mężów”. Cezar porozumiał się z Krassusem, najbogatszym człowiekiem w Rzymie i z Pompejuszem, słynnym wodzem. Trzej politycy umówili się, że nie dopuszczą, by cokolwiek w republice stało się bez ich zgody. Efektem tego porozumienia było objęcie przez Cezara urzędu konsula w 59 r.p.n.e

b) w latach 58-52 p.n.e Cezar podbił Galię (dzisiejsza Francja) dzięki czemu zyskał wielkie bogactwo i stworzył silną, oddaną sobie armię

c) w latach 49-45 p.n.e doszło do wojny domowej w Rzymie. Cezar pokonał Pompejusza (pod Farsalos w 48 r.pn.e) oraz zwolenników senatu w Afryce, Hiszpanii i Azji Mniejszej i ogłosił się dożywotnim dyktatorem.

d) jako dyktator wprowadził Cezar wiele reform:
- ograniczył wyzysk prowincji
- wprowadził do senatu wielu nowych ludzi
- zaczął przesiedlać proletariat do specjalnie założonych kolonii
- zreformował kalendarz („kalendarz juliański”)

W 44 r.p.n.e Cezar zginał zamordowany przez zwolenników republiki. Śmierć Cezara dała początek nowym wojnom domowym, z których zwycięsko wyszedł przybrany syn Cezara GAJUSZ OKTAWIUSZ, zwany OKTAWIANEM, dzięki zwycięstwu jakie odniósł nad Antoniuszem i Kleopatrą w bitwie morskiej pod AKCJUM (31 r.p.n.e)
6. Powstanie Cesarstwa Rzymskiego (27 r.p.n.e)
Oktawian zwany Augustem (tytuł ten nadał mu senat) stworzył system ustrojowy zwany PRYNCYPATEM. Jego istotą było przyjęcie całej władzy przez władcę, cesarza, przy jednoczesnym zachowaniu pozorów istnienia republiki (np. urzędów i tytułów republikańskich). Władza cesarza opierała się na przejęciu przez niego najważniejszych godności republikańskich:
- zwierzchnictwa nad senatem (August przyjął funkcję „princepsa” czyli naczelnika senatu- stąd wzięła się nazwa pryncypat)
- dowództwa armii
- zarządu nad najbogatszymi prowincjami
- funkcji najwyższego kapłana
- uprawnień cenzora
- nietykalności osobistej i prawa veta, które posiadali trybuni ludowi

Pryncypat istniał do końca III w. Cesarz Dioklecjan (284-305) zmienił ten system, likwidując wiele urzędów republikańskich, wprowadzając rozbudowany ceremoniał i stawiając Władce wysoko ponad społeczeństwem rzymskim, czy senatem. Tak powstała druga forma cesarstwa rzymskiego- DOMINAT.