Kryzys państwa rzymskiego w III w.n.e.

Przyczyny

Przyczyny kryzysu są wielowarstwowe, w strefie gospodarki przede wszystkim kryzysowi uległa struktura przedsiębiorstw typu villa, które opierały się na pracy niewolniczej oraz nastawione były na sprzedaż. W tym okresie powstały wielkie, samowystarczalne gospodarstwa rolne-latyfundia, które nie potrzebowały, podobnie jak miasta towarów z zewnątrz. Głównym rynkiem zbytu dla towarów był więc dwór, cesarz i armia. Dodatkowo istniała stałe zagrożenie głodu, olbrzymia armia wymagała utrzymania, wszelkie klęski przyrodnicze odbijały się głośnym echem strukturze państwowej. Utrzymywanie armii kosztowało także olbrzymie ilości pieniędzy, niewspółmierne do końca z zyskami. Znacznym problemem było także psucie się monety, kruszcze coraz częściej były wysyłane na zewnątrz, miast gromadzone wewnątrz państwa, potęgowało to dużą inflację, osłabienie handlu i powrót do gospodarki towarowej co przy występowaniu latyfundiów poza Rzymem powodowało, że terytoria italskie-głównie a la villa nie miały rynku zbytu. Dodatkowo w ogóle sama Italia przestała być centrum gospodarczym, coraz większe i coraz więcej miast powstawało w prowincjach, tak hodowla winorośli, oliwki czy produkcja ceramiki przeniosła się w dużej mierze do Galii. Edykt Karakali nadający wszystkim wolnym obywatelstwo rzymskie nie polepszyło wcale sytuacji, chociaż w III wieku w zasadzie obywatelstwo i tak już nic nie dawało. Nastąpiło także głębokie rozwarstwienie ludności, granica między biednymi(humiliores), a bogatymi(honestiores) była ogromna, system przywilejów dla tych drugich nie pomagał. Wzrosły także podatki(np na rzecz wojska lub od spadku), które miały napełnić opustoszały skarbiec. Zmniejszyła się także ilość mieszkańców miast, dla których nie było pracy, zwłaszcza w starych ośrodkach italskich, którzy dołączali do biedoty Rzymu lub zaciągali się do latyfundiów. Senat reprezentujący owe latyfundia był przeciwny jakimkolwiek reformom. Problemem było także ciągłe mordowanie cesarzy, czy napięcia na granicach, najazdy Partów i Germanów. Problematyczne było także utworzenie się tak silnej pozycji pretora pretorianów, który de facto stawał się drugim po cesarzu i często samemu się nim stawał.

Przebieg-Reformy

Po zamordowaniu ostatniego z dynastii Sewerów- Aleksandra w 235 roku, zachwiana została potęga Rzymu, a przyszli cesarze musieli walczyć o władzę, a następnie i tak rzadko kiedy tak naprawdę włądali całym krajem. Legiony wynosiły własnych cesarzy, pretorzy ich likwidowali żaden cesarz nie dożył starości. Słabość kraju wykorzystywali Persowie pod Sassanidami atakując od wschodu.
W 260 Galienus wydał edykt ogłaszający tolerancję religijną. Próbował w ten sposób zjednoczyć kulturalnie ludność i niezpowolić na wyniszczające wojny religijne, m.in wycinanie chrześcijan. Zakazał on też obsadzać przez senatorów stanowisk oficerskich w wojsku, a zwłaszcza dowodzenia armiami. Uniemożliwił tym samym objęcie władzy nad wojskiem przez namiestników prowincji. Reformą zostało objęte także wojsko, któremu w tym okresie odwyższano żołd. Galienus umożliwił prostemu żołnierzowi w zasadzie nieograniczony awans w strukturze wojskowej, tylko i wyłącznie dzięki umiejętnościom. Inną innowacją było utworzenie oddziałów equites- jazdy szybkiego reagowania, która została wyciągnięta od legionów i auxilii i wsparta dodatkowymi siłami. Dodatkowym było umożliwienie uzupełnienia legionów w miejscu stacjonowania, co zbarbanizowało dodatkowo armię. Dowódca jazdy stał się czołową osobistością polityki, przyćmiewając nawet prefekta pretorianów. Wkróce też to on zabił Galienusa. Dzięki reformom możliwe było powstrzymanie czy też lepsza obrona granic. Po kolejnych małoistotnych władcach personą był Aurelian (270-275). Powstrzymał on inwazję Germanów i planował reformę monetarną pomimo buntowi niewolników z mennic. Wprowadził on antoniniani- monety o 4% zawartości srebra. Tym samym dźwignął rangę państwowej monecie i wiarygodności tego środka płatności. Nie był jednak w stanie zupełnie przywrócić pełnowartościowej monety. Umocnił także centralizację władzy w rękach cesarza, tytułując się deus et dominus, wprowadził kul Sol Invictus- Słońca Niezwyciężonego, oraz wprowadził jedność cesarstwa. Aurelian zginął z rąk oficerów w 275r. Jeden z jego następców- Probus, kazał żołnierzom pracować w czasie pokoju, np przy wycince drzew, za co ci go zamordowali. Paradoksem było, że do utrzymania państwa potrzebna była silna, zdyscyplinowana armia, ale to ona wyprowadzała cesarzy na tron, a kiedy cesarz wymuszał od nich dyscyplinę, mordowali go. Gdyby taki stan się utrzymał z pewnością Imperium Rzymskie padłoby szybciej, na szczeście w polityce pojawił się Dioklecjan (284-305).


Opanowanie kryzysu

Umacnianie się władzy centralnej w rękach jednej osoby stopniowo powodowało absolutyzację władzy cesarza. Jednakże tylko taka władza mogła utrzymać w ryzach tak wielkie imperium jakim było Cesarstwo Rzymskie. Dioklecjan kazał uważać cesarza za namiestnika boga, wprowadził wschodni przepych na dwór cesarski i izolował się od poddanych. Takie typowo wschodnie maniery miały umocnić nadwątplony autorytet tytułu cesarza. Prowadził także władzę dwóch Augustów i dwóch Cezarów(następców) na Wschodzie i na Zachodzie. To pomagało uniknąć uzurpacji i rozłożyć ciężar administracji państwowej. Problelem znacznym był wybuch powstania bagaudów w Galii, pokonanych przez współcesarza Maksymianusa. W marcu 293 system tetrarchii się ustalił ostatecznie, August Maksymilian z Cezarem Konstncjuszem Chlorusem na Zachodzie, August Dioklecjan i Cezar Galeriusz na Wschodzie. Ich władza miała stnowić jedność, ale była shierarchizowana na rzecz Dioklecjana- August z przydomkiem Iovius. Oficjalnie wszyscy władali całością terytoriów, realnie Konstancjusz zajmował się Galią i Brytanią, Maksymianus Italią, Afryką i Hiszpanią, tereny naddunajskie należały do Galeriusza, a Wschód do Dioklecjana. Tak naprawdę żaden z nich nie rezydował w Rzymie, co nie było dla samego miasta zbyt pozytywnym zjawiskiem. Na północy sprawnie podbijano Brytanie, a Galeriusz w 297 dokopał Persom i na mocy pokoju 299 zapanował na wschodzie spokój. Dioklecjan zmienił także ilość prowincji, z 50 do 110, rozbudowano na zagrożonych granicach fortyfikacje, wręcz bastiony, ale cofnięciem się wstecz było ograniczenie znaczenia sił rezerwowych oraz przydzielenie poszczególnym cesarzom bezpśrednio poszczególne oddziały wojska. Aby usprawnić administrację między cesarzem a prowincjami utworzył 12 diecezji: Hispaniae, Britaniae, Galliae, Viennensis(Galia Akwitańska i Narbonensis), Italiae, Afrikae, Pannoniae, Moesiae(podzielona później na Dację i Macedonię), Thraciae, Asiana, Pontica, Oriens(Syria i Egipt). Na czele każden sał zastępca prefekta- praetorio vicarius, mający do pomocy dwóch urzędników finsnaosywch rationalis i magister rei privatae. Na czele prowincji stali namiestnicy ekwiccy(głównie, wśród nichc praesides i correctores) i senatorscy(consulares lub correctores) mianowani przez cesarza. Tylko trzej senatorscy proconsules Azji, Afryki i Achai podlegali bezpośrednio cesarzowi, zwierzchnikami ogółu namiestników w diecezji stali się vicarii będący zawsze equites perfectissimi.
W 301wydano edykt o cenach maksymalnych i wprowadzono mało skuteczną złotą monetę. Namietnictwo boskie polegało na wybraniu bogów-ojców cesarskich, Jowisza i Herkulesa, co miało odmienny charakter niż uniwersalny Sol Invectus Aureliana. Nie byli jednak deifikowani, nie posiadali czci ani świątyń, miano być im posłusznymi jako bogu i zachowywać dystans. W ten sposób ani wojsko, ani senat nie mieli prawa wybierać cesarza. I tak znowu religia umocniła władzę absolutną, ten sam schemat przejęli później władcy chrześcijańscy. Dioklecjan był zagorzałym przciwnikiem manicheizmu i chrześcijaństwa, były one niebezpieczne dla spójności społeczeństwa, choć znaczny był czynnik osobistego uprzedzenia, ponieważ Dioklecjan preferował starożytne religie, zaś co nowe jest złe (jak dzisiaj), paradoksalnie, to czego się obawiał, a zatem zburzenia władzy cesarsko-boskiej przez obie te religie, w których walczono z personifikacjami bóstw w postaci władców, zostało przez chrześcijan przejęte wbrew początkowym doktrynom po zręcznym ominięciu kilku doktrynalnych problemów. Sam Dioklecjan oddając władzę 1 marca 305 wraz Maksymianusem dożył jeszcze triumfu chrześcijan w 315, sam zmarł w 316/317.