Czym jest nauczanie na odległość? Historia nauczania na odległość zaczęła się w Europie od kursów korespondencyjnych. I tak było aż do czasu, gdy na przełomie lat 50. i 60. przewagę zyskało radio i telewizja. Eksperymentowano z tym trochę w latach 70., ale problem medialności przekazu i komunikacji zwrotnej rozwiązała dopiero nowoczesna technologia. Dziś mamy do czynienia z polityczną i społeczną przychylnością dla nauczania na odległość. Wciąż przybywa instytucji, zarówno państwowych, jak i publicznych, które udostępniają kursy zdalne. Jednak nadal nie dysponujemy jedynie słusznym sposobem uczenia na odległość i najlepszej metody wykorzystania w tym celu technologii.

Teorie i filozofia nauczania na odległość. Obecnie dominują dwa podejścia metodyczne w zakresie nauczania na odległość. Są nimi teoria procesu symbolicznego (symbol-processing) oraz teoria sytuowanego poznawania (situated cognition). Do niedawna przewagę miało tradycyjne podejście procesowe. Dziś uznanie zdobywa alternatywne, oparte na założeniach konstruktywistycznych, które jest podstawą zarówno teorii sytuowanego poznania, jak i teorii uczenia się poprzez rozwiązywanie problemów. Obok wiodących teorii, istnieją jeszcze inne interesujące modele nauczania na odległość takie m.in., jak nawiązujący do teorii D. Keegana, model z Iowa oraz model norweski. Jedno jest pewne wszystkie panujące dziś teorie coraz częściej podkreślają rolę interakcji między nauczycielem i studentem.

Systemy nauczania na odległość. Na początku nauczanie na odległość wymyślono dla dorosłych. Na poziomie szkoły podstawowej i gimnazjum traktowano je jako pewną formę realizacji programu przy użyciu technologii telekomunikacyjnej. Niektóre szkoły średnie aranżowały dla swoich uczniów kursy językowe lub zawodowe.

Pewne jest i to, że chociaż technologia jest integralną częścią procesu nauczania na odległość, najlepszy program koncentruje się raczej na potrzebach studentów niż na technologii. Istotną sprawą jest tu wiek studentów, kontekst kulturowy i socjoekonomiczny, zainteresowania i doświadczenia oraz poziom wykształcenia.

Metodyka. Najważniejszymi elementami metodyki nauczania na odległość są, według Pani L. Sherry: 1. systematyczność rozwoju metodyki (efektywna metodyka musi brać pod uwagę nie tylko cele nauczania, potrzeby i charakterystykę nauczycieli i uczniów, ale także wymagania co do treści i możliwości technicznych); 2. interaktywność (gdyż jakość procesów edukacyjnych zależy komunikacji); 3. aktywność uczniów; 4. wizualność przekazu (która przede wszystkim motywuje do nauki); oraz 5. efektywność komunikacji (por. McLuhan: "medium jest informacją"). Metody i strategie. Wskazania płynące z praktyki są tu rzeczą niezbędną: nauczyciele powinni ćwiczyć tworzenie instrukcji dydaktycznych, strategie i metody dywersyfikacji typów prezentacji, selekcji aktywności i interakcji, wyboru przykładów, oceny poziomu zaawansowania studentów. Efektywne nauczanie na odległość wymaga zaadoptowania tradycyjnych strategii do nowego środowiska edukacyjnego. Studenci, nauczyciele oraz technicy muszą tworzyć zgrany zespół. Media jednak ciągle stanowią problem. Wciąż nową techniką dla nauczycieli jest uczenie się przez badanie (inquiry learning). Nauczyciele, którzy mają więcej doświadczenia w pracy z nowoczesnymi technologiami, powinni więc stawać się przewodnikami dla innych.

Zdalni studenci. Niezwykle istotną rzeczą jest charakterystyka "zdalnych studentów", ponieważ ich cele mogą być całkiem różne od tych, które mają tradycyjni studenci. "Zdalni studenci" zwykle preferują indywidualne sposoby uczenia się. Przyjmują oni z reguły dwie strategie: strategię aktywną, wykorzystującą np. aktywne słuchanie oraz strategię bierną, opartą na umiejętności pracy samodzielnej. Od wyboru jednej z nich powinny zależeć techniki pracy ze studentami. Równie istotne jest wsparcie, jakie otrzymuje student - może zdarzać się ono w czasie rzeczywistym lub w trybie asynchronicznym, ważne jednak, by było. Wsparcie należy się także nauczycielom.

Kwestie operacyjne. Dla przynoszącego sukces nauczania na odległość kluczowe są kwestie planowania, administrowania i zarządzania procesem dydaktycznym, a także sprawy ekonomiczne. W przeciwieństwie do tradycyjnej edukacji, gdzie jedynie nauczyciel spotykał się z uczniami, w nauczaniu na odległość istotna jest współpraca na linii nauczyciel-uczniowie-technicy. Komunikacja między nauczycielem i uczniem zapośredniczona jest już nie tylko przez technologię, ale także cały zespół techniczny, składający się z redaktorów, metodyków, informatyków itp. "Zdalny nauczyciel" to nie tylko osoba, która jest specjalistą w danej dziedzinie, ale także taka, która zna się na technologii i potrafi stosować efektywne strategie nauczania na odległość. "Nauczyciele zdalni" muszą stanowić zespół bardziej zorganizowany niż tradycyjne grono pedagogiczne. Schlosser i Anderson (1993) wymieniają aż 9 różnych umiejętności, które powinien posiadać "zdalny nauczyciel". Technicy stanowią po prostu rozszerzenie zespołu nauczycielskiego. Oni także są odpowiedzialni za motywowanie studentów, utrzymywanie ich zaangażowania i dyscypliny w klasie. Dlatego i oni muszą się uczyć. W tym wszystkim pomaga nam odpowiednio zaadoptowana technologia. Powinna wzmacniać autorytet nauczyciela, a nie go osłabiać. Jednak technologia rozwiązuje tylko te problemy, które zidentyfikowali ludzie.

Polityka i zarządzanie. Nauczanie na odległość pozwoliło uwolnić się od modelu scentralizowanej szkoły do modelu szkoły zdecentralizowanej i elastycznej. Oczywiście rodzi to nowe problemy dla administratorów. Przedsięwzięcia takie mają charakter partnerski. Rola nauczycieli, techników i administratorów w szkole zdalnej musiała zostać po prostu redefiniowana. Dobra identyfikacja potrzeb zespołu zdalnego nauczania ma także niezbywalne znaczenie ekonomiczne w procesie produkcji.

Specyfika nauczania na odległość

Specyfika nauczania na odległość wiąże się z całkowicie odmiennym, niż tradycyjne, podejściem do procesu edukacji zarówno ze strony pobierających wiedzę, jak i ją przekazujących. Edukacja na odległość bazuje na koncepcji połączenia pracy własnej uczącego się i opieki dydaktycznej nauczyciela - opiekuna, przy czym uczący się w dużo większym stopniu decyduje o przebiegu i merytorycznej treści procesu edukacyjnego, niż przy udziale w tradycyjnych cyklach nauczania, ale również musi wykazać się większą dozą samodyscypliny.

Uczenie się na odległość polega przede wszystkim na samokształceniu z elementami samokontroli. Rolą nauczyciela - opiekuna nie jest wyłącznie egzekwowanie wiedzy uczącego się, ale przede wszystkim pomoc w opanowaniu materiału. Uczenie się przebiega najczęściej w izolacji od nauczycieli i innych uczących się, na zasadach samokształcenia kierowanego i wspomaganego przez kadrę mentorów, tutorów, doradców, ekspertów lub konsultantów. Treść kształcenia zawarta jest w specjalnie zaprojektowanych partiach materiału edukacyjnego - modułach. Każdy moduł opracowany jest zazwyczaj w formie tekstowej i zawiera wzbogacające i ułatwiające zrozumienie treści elementy multimedialne, ilustracje, komentarze dźwiękowe, animacje, krótkie sekwencje filmowe, przykłady, ćwiczenia, testy i zadania zarejestrowane na nośnikach elektronicznych (kasety audio, wideo, dyskietki, płyty CD) lub dostępne w formie odpowiednio zbudowanych serwisów internetowych z serwerów zawierających oprogramowanie edukacyjne. Podczas procesu edukacyjnego uczący się ma stały dostęp do konsultacji udzielanych przez nauczyciela-opiekuna lub innych ekspertów z danej dziedziny, zobowiązanych do udzielania informacji, najczęściej drogą e-mail. Może kontaktować się z innymi uczestnikami kursu drogą e-mail, grup dyskusyjnych w Internecie lub elektronicznych "pogawędek". Dzięki nowoczesnym środkom przekazu sieciowego możliwe jest również prowadzenie przez nauczyciela wirtualnych wykładów i interaktywnych zajęć w czasie rzeczywistym w łączności z rozproszoną przestrzennie grupą uczących się za pomocą audio- lub wideokonferencji. Monitorowanie kształcenia odbywa się dzięki precyzyjnie funkcjonującemu systemowi kontroli postępów osób studiujących, zapewnianemu przez odpowiednie oprogramowanie wspomagające logistykę nauczania na odległość.

Powyższy przebieg procesu dydaktycznego charakteryzuje się następującymi zaletami:

• zostaje zniesiona bariera czasu i przestrzeni, które uniemożliwiają podjęcie nauki bardzo wielu osobom,

• uczący się mogą w dużym stopniu kształtować swoją edukację w zależności od indywidualnych potrzeb

• edukacja na odległość umożliwia naukę w dogodnym czasie i pełne jego wykorzystanie, uczący się może, zależnie od potrzeb, skracać lub wydłużać czas nauki, co w naturalny sposób poszerza krąg osób mających możliwość uzupełniania wiedzy

• wyeliminowane zostają koszty dojazdów i zakwaterowania w miejscu zlokalizowania ośrodków dydaktycznych

• jest to przyjazna forma kształcenia dla osób o utrudnionym dostępie do edukacji tradycyjnej - pochodzących z małych miast i wsi, a także osób niepełnosprawnych

• proces nauczania przebiega w sposób dyskretny dla uczącego się, w dużym stopniu zindywidualizowany i bezstresowy

Wspomagane komputerowo nauczanie na odległość ma również określone wady, do których obecnie należą:

• duże koszty przygotowania odpowiednich materiałów dydaktycznych

• duże koszty i nie zawsze jeszcze wystarczające parametry techniczne koniecznej infrastruktury informatycznej

• niewystarczająca dostępność sprzętu komputerowego i odpowiednich łącz internetowych pośród potencjalnych studentów

• niedobór odpowiednio przygotowanych wykładowców.

Ponieważ jest to forma nauczania znakomicie dostosowana do realizowania nowoczesnych modeli nauczania w społeczeństwie informacyjnym, zwłaszcza kształcenia ustawicznego, a także związana z rozwojem technologii informatycznych o ogromnej dynamice postępu, rokujących coraz bardziej korzystne perspektywy, nauczanie na odległość jest obecnie bardzo intensywnie rozwijane z uwagi na wymienione zalety natury społecznej, jak również uzasadnione prognozy stosunkowo szybkiego wyeliminowania podstawowych wad.

1

---