Groteska, hiperbola, litota. Postać a fabuła w Arystotelesowskiej filozofii dramatu.

Hiperbola (gr. Hyperbola) - wyolbrzymienie, przesadnia; trop in absentia, miejsce tematu zajmuje zmienna, rematem zaś jest wrażenie, które byłoby użyte niewłaściwie, gdyby zostało użyte w całej szerokości konotacji. Ulubioną formą hiperboli jest użycie porównania stopnia wyższego cechy z daną cechą np. coś jest bielsze niż śnieg. Jest to nie tylko przesada w pochwale czegoś, ale także w naganie. Zaliczana jest zarówno do tropów, jak i do figur myśli.

Litota (gr. Litotes - prostota, niewykwintność) - często definiowana jako przeciwieństwo hiperboli, do której jednak nie zawsze jest symetryczna. Jest to takie zaprzeczenie cechy, które nie jest równoznaczne z antonimem tej cechy np. w sytuacji, kiedy ktoś przemókł do suchej nitki i mówi: „Słońce to dziś raczej nie świeci” mamy do czynienia ze strukturą litoty. Jest to figura retoryczna polegająca na zastąpieniu wyrażenia określającego cechę czegoś wyrażeniem przeciwstawnym zaprzeczonym, np. niemały zamiast wielki.

Groteska - nazwa powstała w renesansowych Włoszech, początkowo nazywała dziwne dekoracje odkryte w Złotym Domu Nerona. Podstawowym elementem reakcji na groteskowość jest poczucie niesamowitości, które powstaje wskutek przyjęcia pierwotnego widzenia świata w kategoriach magicznych. Jeden ze starszych poglądów o grotesce mówi, że jest to połączenie tego, co śmieszne z tym, co straszne, czego efekt może być zarówno śmieszny jak i makabryczny - rozgraniczenie zależy od artysty i efektu, jaki chce wywołać. Odczucie groteskowości jest silnie związane z emocjonalnością człowieka, odwołuje się do jego intelektu i uwarunkowań psychicznych. Artysta tworzący groteskę umiejscawia ją w równie groteskowym kontekście, groteskowym świecie, w którym możliwe są różnego rodzaju zniekształcenia, deformacje. Przekształca świat z takiego, jakim go znamy, w taki, jaki obawiamy się, że mógłby być. Jako kategoria estetyczna groteska ma charakter głównie wizualny, jej prawdziwym siedliskiem są sztuki plastyczne (Przemienienie Pańskie Rafaela jako wzorcowy przykład), w literaturze realizowana jest przez narrację i opis, sceny i postacie. Groteska nie jest jedynie wynikiem sprzeczności, jest również wyrażona poprzez nadanie zjawiskom czy przedmiotom cech negatywnych ze wzmożoną siłą, spowodowaną awersją do danego zjawiska. Groteska służy do ukazywania ogólnych prawd o świecie, wskazywania na wady ludzkie (animalizm, cielesna degradacja w sztuce). Większość tematów, które można opisać konwencjonalnie, można również ująć groteskowo. W literaturze XX wieku groteska to przejaskrawiony obraz pozbawionego sensu świata, w którym działania człowieka nie mają znaczenia poza ograniczoną sferą osobistą. Groteska współczesna wyraża się poprzez pogląd, że świat jest do obcy, absurdalny, nie da się go wyjaśnić w kategoriach przyczynowo-skutkowych; ma również charakter demaskujący grozę świata ukrytą pod pozornie prozaicznym życiem, obala banalność i ukazuje otaczające zło. Współcześnie groteska nie jest jedynie atakiem na otaczający świat, jest również atakiem na czytelnika, jego wrażliwość, ideały, poczucie, że żyje w przyjaznym świecie lub na chęć życia w takim świecie.

Postać a fabuła w Arystotelesowskiej filozofii dramatu oraz według Władimira Proppa.

Arystoteles:

Mythos (fabuła) - jest organizacją świata przedstawionego. Arystoteles nazywa mythos duszą, zasadą bądź celem tragedii i definiuje ją jako „układ, organizację przedstawionych zdarzeń” i określa jej wielkość (w jej ramach musi się odbyć zmiana losu w wyniku rozwoju zdarzeń), porządek (musi posiadać początek, środek i koniec) i jednolitość (opartą na jedności akcji, której zdarzenia przebiegają wbrew oczekiwaniu i wynikają jedne z drugich na zasadzie prawdopodobieństwa lub konieczności). Wyróżnia dwa rodzaje fabuły: prostą i złożoną. Istotne dla fabuły złożonej są perypetia (peripéteia) - zmiana kierunku biegu zdarzeń i rozpoznanie (anagnórisis), które stanowi kulminacyjny moment akcji dramatycznej i powoduje wstrząs uczuciowy słuchacza - katharsis. Istotą fabuły według Arystotelesa jest naśladowanie - mimesis, będące wyrazem ludzkiej natury, mythos zaś jest naśladowaniem akcji. Sama akcja zaś rozpoczyna się od zbłądzenia bohatera, prowadzącego do popełnienia czynu tragicznego (pathos), który zmienia się w winę tragiczną (hamartia) wywołującą „litość i trwogę”.

éthos (charakter - postać) - Arystoteles określa éthos wyłącznie z punktu widzenia jego funkcji dla układu i rozwoju zdarzeń dramatycznych. Ethos obejmuje tylko moralny aspekt charakteru (te cechy charakteru, które ujawniają się w postępowaniu lub wypowiedziach bohaterów jako wynik dokonanego przez nich wyboru). U Arystotelesa charaktery są zdeterminowane przez akcje, „postacie działają nie po to, aby umożliwić przedstawienie charakterów, lecz właśnie ze względu na działania przyjmują odpowiednie właściwości charakterów”.

Władimir Propp:

Badacz skoncentrował się na stu bajkach magicznych, wyodrębnił ich części składowe i następnie porównał ich stosunek względem siebie i względem całości. Propp stwierdził, że „jakkolwiek różnorodni są bohaterowie bajki, to często czynią to samo” (ważne jest, co robią bohaterowie, kto i jak czyni, to problem badań podrzędnych). W bajkach magicznych „funkcje nie mogą rozkładać na wzajemnie wykluczające się ciągi”, co oznacza, że pod względem konstrukcji wszystkie bajki magiczne należą do jednego typu (Propp w swych badaniach wyodrębnił 31 funkcji osób działających i 7 podstawowych ról, które one pełnią). Przez funkcję rozumiemy postępowanie osoby działającej (postaci), określane z punktu widzenia jego znaczenia dla toku akcji (składnika fabuły).

Bibliografia:

1. B. McElroy, Groteska i jej współczesna odmiana [w:] Groteska, pod red. M. Głowińskiego, Gdańsk 2003.

2. H. Podbielski, Retoryka. Poetyka, Warszawa 1988.

3. W. Propp, Morfologia bajki, przeł. S. Balbus, „Pamiętnik Literacki” 1968, z. 4.

4. J. Ziomek, Retoryka opisowa, Wrocław 1990.

J. Ziomek, Retoryka opisowa, Wrocław 1990, s. 189-192.

op. cit., s. 193.

B. McElroy, Groteska i jej współczesna odmiana [w:] Groteska, pod red. M. Głowińskiego, Gdańsk 2003.

H. Podbielski, Retoryka. Poetyka, Warszawa 1988.

W. Propp, Morfologia bajki, przeł. S. Balbus, „Pamiętnik Literacki” 1968, z. 4.

59a. Groteska, hiperbola, litota. Postać a fabuła w (według Arystotelesa i Proppa).

Sylwia Tomaszewska

1

---