59b. Groteska, hiperbola, litota. Postać a fabuła (według Arystotelesa i Proppa).
Aleksandra Małgorzata Orzechowska
Groteska, hiperbola, litota
Groteska- rodzaj satyry silnie deformujący rzeczywistość, o elementach karykatury i fantastycznych stylizacji.
Cechy groteski:
-fantastyka, upodobanie do form osobliwych, ekscentrycznych, przerażających, monstrualnych, wyolbrzymionych i zdeformowanych (stąd związek z brzydotą i karykaturą)
-absurdalność wynikła z braku jednolitego systemu zasad rządzących światem przestawionym i z równoczesnego wprowadzenia rozmaitych, często sprzecznych porządków motywacyjnych, np. baśniowego i naturalistycznego, mitologicznego i satyrycznego, psychologicznego i religijnego, w rezultacie czego świat groteskowy nie poddaje się logicznej interpretacji
-niejednolitość nastroju, przemieszanie pierwiastków komizmu i tragizmu, błazenady z motywami rozpaczy i przerażenia, demoniczności z trywialnością, satyryczności z bezinteresownym estetyzmem
-prowokacyjne nastawienie wobec utrwalonej w świadomości społecznej zdroworozsądkowej wizji świata i parodystyczny stosunek do komunikacji literackich i artystycznych (stąd związek z parodią, trywialnością i burleską)
-niejednorodność stylów, łączenie skłóconych wzorców stylowych, ostentacyjne demonstrowana inwencja, mieszanie mowy wykwintnej z wulgarnością, kontrastowanie sposobu wysłowienia z sytuacją wypowiedzi
Termin groteska pojawił się dopiero na przełomie XV i XVI wieku we Włoszech. Etymologia słowa groteska pochodzi od wł. grotta- podziemie, grota, jaskinia. Nazwano tak malarstwo ornamentacyjne odkryte podczas wykopalisk na ścianach podziemi Złotego Domu Nerona w Rzymie. To malarstwo z I w. n. e., mające źródła w Azji Mniejszej, charakteryzowało się połączeniem motywów roślinnych, ludzkich i zwierzęcych, i stało się przedmiotem naśladowania i upowszechniania nazwy oznaczającej odtąd mieszanie wszelkich norm heterogenicznych dających efekt dziwaczności, absurdu i fantazji.
W rozmaitych formach i postaciach groteska jest właściwie obecna we wszystkich okresach literackich zwłaszcza w literaturze epok podważających konwencje klasycystyczne i kanony estetyczne oparte na regułach realizmu i weryzmu. Dlatego częściej dostrzega się formy groteskowe w średniowieczu, baroku, romantyzmie, modernizmie, aniżeli w pozostałych epokach.
W obrębie literatury najczęściej pojawia się w epice i dramacie, chociaż w literaturze XX w. uobecnia się również w liryce (wszystkie rodzaje literackie).
Groteska a realia epoki:
- antyk: człekozwierzęce stwory, których siedliskiem jestmitologia i poezja Grecka, a także komedie Arystofanesa, w których chór stanowią ptaki, żaby, kozy i gryfy
-średniowiecze: stwory pojawiające się w tej epoce noszą miano groteski gotyckiej, są to postacie chimer, potworów, maszkar w gotyckich katedrach całej Europy, które uosabiają zło i odstraszają człowieka budząc w nim strach i odrazę; stwory hybrydalne oraz ożywione przedmioty w „Ogrodzie rozpaczy” i innych obrazach Bosha; groźne i komiczne zarazem portrety diabła i śmierci w „Rozmowie Mistrza ze Śmiercią”, czy „Kuszeniu św. Antoniego” (dance makabre)
-renesans: groteska dostrzegana głównie jako właściwość sztuk plastycznych, chociaż pojawiła się w literaturze, czego najlepszym przykładem jest F. Rabelais „Gargantua i Pantagurel”- kategoria groteski została w tym dziele użyta w funkcji waloryzującej, treści abstrakcyjne, zachowawcze, ascetyczne zostały wyśmiane, a wszystko, co cielesne, rzeczywiste, biologiczne i materialne w tym komicznym geście zaprzeczenia uzyskało wartość nadrzędną
-oświecenie: zgodnie z regułami racjonalnej filozofii i motywacji nie mogła zostać w pełni zaakceptowana groteskowa estetyka, pojawiają się zniekształcone elementy, choć sama groteska powszechnie uznana została za przejaw „złego smaku” i synonim „barbarzyństwa” w sztuce; najbardziej znany przykład to „Podróże Guliwera” J. Swiffta, ale również maskarady, opery i farsy
-romantyzm: akceptował i ceni groteskę, co pozostawało w zgodzie z romantyczną estetyką swobody twórczej wyobraźni (zasada mieszania form) i kreatywnym stosunkiem do rzeczywistości; romantyczny obraz świata zawierał wiele kontrastowych jakości estetycznych, jak wyolbrzymienie, przejaskrawienie, dysonans; zacierały się granice między tym, co racjonalne, a tym, co zmysłowe , realistyczne i fantastyczne, piękne i brzydkie; utwory z pogranicza groteski to m.in.: E.T.A Hoffman „Obrazki fantastyczne w stylu Callota”, „Wybór narzeczonej”, E.A. Poe „Groteski i arabeski”, J. Słowacki „Balladyna”,
A. Mickiewicz „Dziady”, A. Fredro „ Gwałtu, co się dzieje!”, „Nowy Don Kichot” i wielu innych; groteska wchodzi we współdziałanie z parodią, ironią i farsą, aby dać szansę artystycznej kreacji świata na opak
-realizm drugiej połowy XIX w.: groteska traktowana jedynie jako rodzaj karykatury, parodii- niskiej odmiany komizmu
-Młoda Polska: groteska uznana jako atrakcyjna forma przekazu, wyrazu ekspresji; autorami wykorzystującymi groteskę byli: S.J. Witkiewicz, R. Jaworski; motywami są: szaleństwo, metamorfozy, maskarady, karykatura, fantastyka i absurd
-dwudziestolecie międzywojenne: groteska jako środek literackiej ekspresji bądź wyraz postawy światopoglądowej; S.J. Witkiewicz „Pożegnanie jesieni”, W. Gombrowicz „Trans-Atlantyk”, „Pornografia”, „Ślub”, „Kosmos” i „Operetka”; wielu autorów wykorzystuje groteskę w działaniach artystycznych mających na celu wykorzystanie deformacji, wyolbrzymienia, karykatury w kreacji świata przedstawionego, lub w osiągnięciu atmosfery emocjonalnej przez łączenie humoru i powagi, tragizmu i komizmu, albo pomieszanie stylów wzniosłego i trywialnego
-literatura XX w.: groteska dominuje w twórczości autorów należących do kierunków awangardowych i poszukujących nowych sposobów opisu rzeczywistości- nurtów kreacjonistycznych; jednak efekt prześmiewczy, wyrażenie stosunku twórcy do świata przedstawionego, już nie wystarcza, pragnie on ujawnić jego charakter, absurd, fantomiczność, w czym skutecznie pomaga mu groteska; B. Schulz „Sklepy cynamonowe”, „Sanatorium pod Klepsydrą”, B. Jasieński „Bal manekinów”, Witkacy i Gombrowicz- dramaty, poezja futurystów i awangardystów (A. Ważyk, A. Stern, S. Młodożeniec), ballady B. Leśmiana i poematy I.K. Gałczyńskiego oraz J. Tuwima
-socrealizm: groteska ustępuje pola, zanika, nie ma jej; odzyskuje znaczenie dopiero po przełomie październikowym
-współczesność: obecnie groteska dotyka wielu aspektów literatury i sztuki, oraz często wchodzi w relację z parodią, satyrą, absurdem i ironią; S. Beckett, E. Ionesco, M. Bułhakow, F. Kafka, J. Joyce, S. Lem
Hiperbola- figura polegająca a spotęgowaniu cech przypisywanych przedmiotom, wyolbrzymienie, przesada.
Janoszu, dzielny góralu!
Skąd ty wziął się na Podhalu
Taki rosły, taki wdzięczny,
Taki silny, taki zręczny?
Ty wysoki jak Łomnica-
Jak lawina twa prawica,
Jako Tatry twoje barki,
Jak lot gwiazdy bieg twój szparki.
(S. Goszczyński: Sobótka)
Hiperbola- przedstawienie jakiegoś zjawiska wyolbrzymiające jego wygląd, znaczenie, działanie i oddziaływanie. Uważana za jedną z figur retorycznych, nie jest jednak wyspecjalizowanym chwytem stylistycznym, lecz raczej efektem współdziałania rozmaitych tropów i figur, szczególnego słownictwa oraz eksperymentalnych innowacji.
Przykład literacki:
Szumcie, szumcie więc, morza lazury,
Gdy wam dadzą nieść trumnę olbrzyma!
Piramidy! wstępujcie na góry
I patrzajcie nań wieków oczyma.
Tam! - na morzach! - mew gromadka szara
To jest flota z popiołami Cezara.
(J. Słowacki: Na sprowadzenie prochów Napoleona)
Przykład w języku potocznym:
-pękać ze śmiechu
-umierać ze zmęczenia
-szaleć z radości
-palić się z niecierpliwości
Litota- figura, która polega na użyciu zamiast właściwego określenia- zaprzeczenia wyrazu o przeciwnym znaczeniu (niezły zamiast dobry, niemłody zamiast stary). Użycie jej jest wyrazem oceny świadomie umiarkowanej, pozornym pomieszaniem tego, co się chce podkreślić, stanowi zatem przeciwieństwo hiperboli, choć może mieć ten sam cel, niekiedy osłabiając drastyczność wypowiedzi staje się odmianą eufemizmu.
Litota- zastąpienie jakiegoś określenia odpowiadającym mu zaprzeczonym określeniem antonimicznym; osłabia dobitność mowy i łagodzi ostrość sądów.
Postać a fabuła w (według Arystotelesa i Proppa)
Postać a fabuła według Arystotelesa:
Arystoteles swoim wykładem o sztuce stworzył trwałe podwaliny dla powstania i rozwoju teorii literatury jako odrębnej dziedziny naukowej. W swoich rozważaniach (w Poetyce) na temat postaci i fabuły stwierdza, iż to fabuła stwarza bohatera- wymusza na nim określone cechy charakteru i zachowania.
Według niego poeci przedstawiają naśladowczo ludzi działających. Są to przedstawienia idealizujące, realistyczne i karykaturalne. Uważa, że Homer przedstawia ludzi lepszymi (idealizuje ich), Kleofon- takimi, jacy są w rzeczywistości (realizm), a Hegemon z Tazos, pierwszy twórca utworów parodystycznych- gorszymi (karykatura). Takie przedstawienie bohaterów dotyczy nie tylko dramatów, lecz także poezji nomicznej i dytyrambicznej.
Ze względu na odmiennych charakter przedmiotu (fabuły) różni się też tragedia od komedii, jedna pragnie przedstawić ludzi lepszymi, druga gorszymi, niż są w rzeczywistości.
Arystoteles twierdzi, że właściwości charakteru są uzasadnieniem dokonanego przez postaci wyboru postępowania w sytuacjach, gdzie taki wybór nie jest rzeczą oczywistą. Ścisły związek między myśleniem i wyborem linii postępowania sprawia, że charakter staje się czynnikiem decydującym o rozwoju akcji dramatycznej.
Fabuła dramatyczna jest jednolita, gdyż jest naśladowczym przedstawieniem akcji. Skoro więc jest naśladowczym przedstawieniem akcji, to powinna być jednolita i skończona, a zdarzenia tworzące fabułę powinny być zestawione ze sobą w taki sposób, aby po usunięciu jednego z nich rozpadła się całość, gdyż część, której dodanie lub usunięcie nie sprawia różnicy, nie jest istotnym elementem całości.
Zadaniem poety jest więc nie przedstawienie wydarzeń rzeczywistych, a takich, które mogłyby się wydarzyć (opiera się na zasadzie prawdopodobieństwa i konieczności).
Najpierw tworzona jest fabuła- to, co dana postać będzie mówić i czynić (zgodnie z powyższymi zasadami), a dopiero później nadawane są imiona bohaterom.
Doskonale pokazuje to komedia. Komediopisarze najpierw układają fabułę, dopiero później nadają postaciom imiona, gdyż przedmiotem ich twórczości nie są pojedyncze jednostki, a większa, ogólna całość.
Wniosek: poeta powinien być raczej twórcą fabuły niż wiersza, skoro właśnie jest poetą ze względu na sztukę naśladowania i naśladuje działania bohaterów.
Najpierw tworzony jest ogólny zakres fabuły a dopiero później wprowadzone zostają epizody i rozwijane są w odpowiedni sposób. Dopiero po naśladowczym przedstawieniu akcji można nadać bohaterom imiona i wprowadzić epizody.
Postać a fabuła według Proppa:
Powstała w 1928 roku praca Proppa Morfologia bajki, stanowiąca klasyczny model postępowania strukturalnego, ujmuje bohatera w jego związku z fabułą. Podstawową jednostkę strukturalną baśni stanowi dla Proppa funkcja postaci, definiowana jako postępowanie osoby działającej, określane z punktu widzenia jego znaczenia dla toku akcji. Kategoria ta służy do określana interferencji postaci i fabuły w baśni.
Bohater liczy się tylko w relacji z fabułą. Propp wymienia siedem typów protagonistów: antagonista, donator, pomocnik, królewna-postać, poszukiwana osoba wprawiająca bohatera w drogę, bohater właściwy, uzurpator. Nie jest istotne, czy określona postać posiada cechy fantastyczne, czy też nie, traktuje jednakowo wróżkę, krasnoludka, bądź królewicza, jeżeli tylko ich rola w akacji jest identyczna (np. wszystkie te postacie mogą spełniać funkcje pomocników właściwego bohatera lub donatorów).
Według koncepcji Proppa bohaterowie i fabuła oddziałują na siebie wzajemnie. Można więc powiedzieć, że bohaterowie są funkcją fabuły. Takie np. funkcje/typy postępowań/motywy bohatera jak „odejście” czy „otrzymanie zakazu” możliwe są tylko w początkowych sekwencjach baśni, podczas gdy „ukaranie wroga” i „zawarcie małżeństwa” mogą pojawić się jedynie w sekwencjach końcowych.
Funkcje bohaterów to części składowe bajki, którymi można zastąpić motywy działania. Są one powtarzalne pomimo różnych ich realizacji- funkcje jednych postaci można przypisać innym. Oznacza to, że liczba funkcji jest mała, a liczba postaci działających bardzo duża (wiele postaci można przypisać do jednej funkcji). Funkcja (motyw działania) najczęściej określana jest rzeczownikiem: zakaz, wypytywanie, opuszczenie, powrót, ucieczka itp., a czynności nie można określić poza jej usytuowaniem w toku całej opowieści bajki: jeśli Iwan żeni się z królewną, jest to co innego, niż gdy ojciec poślubia wdowę z dwiema córkami. Inny przykład, który podaje Propp to: jeśli w jednym wypadku bohater otrzymuje od ojca sto rubli i kupuje kota, który przepowiada przyszłość, a w innym- bohater dostaje nagrodę pieniężną za dokonanie ważnego czynu i na tym bajka się kończy, to- bez względu na identyczną czynność, tj. przekazanie pieniędzy- mamy do czynienia z różnymi elementami przekazu, różni bohaterowie przypisani są do tej samej funkcji.
Funkcje Proppa:
1.Funckje działających postaci są stałymi, niezmiennymi elementami bajki (niezależnie od tego, kto i jak je spełnia, stanowią one podstawowe części bajki).
2.Liczba funkcji występujących w bajce magicznej jest ograniczona (kradzież nie może nastąpić przed wyważeniem drzwi- bajka podlega szczególnym regułom, gdzie kolejność elementów jest rygorystycznie przestrzegana, stała, a swoboda ich układu- ograniczona do bardzo wąskich ram, które można dokładnie określić).
3.Następstwofunkcji jest zawsze jednakowe.
4. Pod względem konstrukcji wszystkie bajki magiczne należą do jednego typu.
Słownik terminów literackich. Teoria i nauki pomocnicze literatury, red. Stanisław Sierotwiński, Wrocław 1970, hasło: „groteska”.
Słownik terminów literackich, red. Janusz Sławiński, Wrocław 1988, hasło: „groteska”.
Szkolny słownik wiedzy o literaturze. Pojęcia- problemy- koncepcje, red. Romuald Cudak, Katowice 2000, hasło: „groteska”.
Słownik terminów literackich. Teoria i nauki pomocnicze literatury, red. Stanisław Sierotwiński, Wrocław 1970, hasło: „hiperbola”.
Słownik terminów literackich, red. Janusz Sławiński, Wrocław 1988, hasło: „hiperbola”.
Słownik terminów literackich. Teoria i nauki pomocnicze literatury, red. Stanisław Sierotwiński, Wrocław 1970, hasło: „litota”.
Słownik terminów literackich, red. Janusz Sławiński, Wrocław 1988, hasło: „litota”.
Arystoteles, Poetyka, tłum. Henryk Podbielski, Kraków 1983.
W. Propp, Morfologia bajki, tłum. W. Wojtyga-Zagórska, Warszawa 1976.