LITERATURA POLSKA PO 1939 ROKU(wykład)
I
W latach 1939-1945 praktycznie nie występują utwory poza wojenne. W 39' życie literackie ulega deformacji, konstytucyjne państwo zmienia się, a sama literatura staje się tajna. Podobnie jak w Dwudziestoleciu międzywojennym mamy do czynienia z cenzurą, źródła dochodu pisarzy uległy dramatycznej zmianie. Za sprawą niemiecką w Galicji powstaje Generalne Gubernatorstwo. Samo drukowanie w prasie było uznawane za zdradę.
Uczelnie wyższe tego czasu:
- Uniwersytet Jagielloński (zamknięty we wrześniu 1939),
- KUL (zamknięty po wkroczeniu Niemców do Lublina),
- Uniwersytet Warszawski (zamknięty w październiku 1939),
- Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu (przemianowano na niemiecki- Uniwersytet ziem Zachodnich, podobnie jak później w Warszawie),
- Uniwersytet Lwowski (przemianowany na radziecki),
- Uniwersytet im. S. Batorego w Wilnie (przemianowano na litewski).
Ziemie historycznie polskie po 1939 Rosjanie oddają Republice Litewskiej. 22 czerwca 1941 Niemcy atakują ZSRR, skomplikowana staję się sytuacja Wileńszczyzny, która zostaje pod okupacją niemiecką. Zamknięto wówczas wszelkie polskie czasopisma.
II
Historia posiada duże znaczenie w odniesieniu do literatury, dominującą stała się poezja, do której często układano waleczną muzykę, gdzie chociażby do „Hymnu Armii Krajowej”(Adam Kowalski). Na prozę nie ma czasu, brak rzeczowego języka na jej tworzenie (ma to miejsce dopiero po wojnie). Piszący „mocne” utwory znajdowali się na emigracji, nie zmagając się w tak dużym stopniu z cierpieniem(głównie skamandryci). Ich twórczość poddano dość ostrej krytyce0”ocba duchowo twórczość”). Przykładem są chociażby „Kwiaty polskie” J. Tuwima, które pisząc poza krajem autor (na wzór Słowackiego) nie zgłębia odpowiednim wyczuciem. Po powrocie z wojny zostaje mu 8 lat życia i widać tutaj, że wojna wypaliła mu wszelkie możliwości poetyckie, nie ma o czym pisać. Mówiono, że po wojnie literatura w ogóle przestanie istnieć. Nieco inną drogę wybrał Kazimierz Wierzyński(„Ziemia wilczyca” „Krzyże i miecze”), któremu w czasie okupacji zmarła cała rodzina. Pisywał teksty modlitewne(sierpień-wrzesień 1939), pisywał o wojnie w aspekcie kulturalnym i cywilizacyjnym, a więc niszczącym to, co śródziemnomorskie. Antoni Słomiński natomiast skupił się na życiu emigracyjnym w Londynie, gdzie uciekł w 1943. Drukował w prasie, a w Anglii powstał drukowany z komunikatów radiowych tom „Wiatr i piołun”. Napisał chociażby wiersz o Warszawie, gdzie porównuje ją do cierpiącego Chrystusa. Wojna ukształtowała środowisko polskie Nowego Jorku(Lechoń, Tuwim, Wierzyński), Londynu(Słomiński) i Paryża(„Kultura Paryska” Jerzego Giedrojcia) na emigracji. W Polsce jednak nie można było czytać „reżimowej” prasy. Skamandryci po wojnie nie piszą prawie nic, z których ta wypala wszelkie możliwości. Emigracja zaciera w nich emocjonalność odnoszącą się do ojczyzny, do narodu. Pawlikowska pisze bardzo mało, zaciera się w niej i innych jakakolwiek wrażliwość. Poznawanie czegoś z bezpiecznego miejsca uwydatnia tutaj fałsz, a jedna twórczość przejęta przez młodych pisarzy to twórczość katastrofistów(Miłosz, Czechowicz, Jerzy Zagórski). Dotyczy to poetów urodzonych w okolicach 1910. Sam Miłosz chciał być mentorem młodych poetów warszawskich, kieruje do nich ostrą wypowiedź(„Podniesieni na tarczy eksplozji”). Sam poetycko uciekał od wojny, nie był zwolennikiem schyłku dziejów, bo wojna nie jest ostatecznością trwania. Pozostawia on także wiersze poświęcone Żydom(„Campo di fiori” „Głosy umarłych ludzi”). Po wojnie wydał tylko tom „Ocalenie”(1946), nie pisując nic aż do roku 1981. Występowała także liryka poetów-żołnierzy, które drukowano w pismach: „Orzeł biały” `Wrócimy” czy „Buntowniczka” wydawane w Jerozolimie.
III
„Pokolenie Kolumbów: Nazwa pokolenia pochodzi od powieści Bratnego Kolumbowie '20, która ukazała się na przełomie 1956/57 roku. Zaliczają się do niego ludzie urodzeni ok. 1920 roku, którzy - tak jak Kolumb - odkrywali uroki nowego, wolnego świata, zaś tworzyli w czasie wojny i okupacji. Często także w walce ginęli. Wojna określiła ich młodość, dorastanie i dojrzewanie, zdeterminowała ich wybory i decyzje. Odebrała im młodzieńczość, a przyniosła śmierć. Do pokolenia tego należeli m.in. K. K. Baczyński, T. Gajcy, W. Bojarski, A. Trzebiński, A. Stroiński. Ich poezja mówi o opozycji marzeń i zastanej rzeczywistości, która ich marzenia brutalnie weryfikowała. Pokolenie to nazywane jest również tzw. pokoleniem apokalipsy spełnionej lub tzw. pokoleniem poetów podziemia. Poezja K. K. Baczyńskiego jest egzemplifikacją poezji całego pokolenia Kolumbów. Pisząc w swych wierszach o sobie, pisał równocześnie o całym swoim pokoleniu. M. Wyka napisał, iż poezja Baczyńskiego jest jego lirycznym pamiętnikiem, w którym prowadzi on dialog ze śmiercią, z moralną odpowiedzialnością, w którym zastanawia się nad koniecznością walki za ojczyznę. Przez wszystkich znawców literatury okupacyjnej nazywany jest największym romantykiem czasów wojny i spadkobiercą dorobku epoki romantyzmu. Pierwszy swój wiersz napisał mając 15 lat („Wypadek przy pracy”-1936). Jego ojciec był agnostykiem i żołnierzem Pierwszej Brygady Legionów, uczestnikiem III powstania śląskiego i wojny polsko-bolszewickiej. Zmarł 27 VIII 1939,a w 1953 jego matka. Baczyński wiązał się z wieloma kobietami: Zuzanną, Anną czy Barbarą pod wpływem której, zdaniem K. Wyki, napisał najpiękniejsze swoje erotyki (to rodzaj stereotypu romantycznego w biografii). Pierwotnie miał on studiować we Francji na Akademii Sztuk Pięknych. Ostatnim wierszem poety był tekst „Z lasu” (13 VII 1944), a jego pierwsze utwory zebrane ukazały się dopiero w 1963. Sam przepisywał swoje teksty w trzech kopiach, pierwszy wybór wierszy to rok 1947(„Śpiew z pożogi”). Jego teksty opublikował dopiero po wojnie Tadeusz Gajcy(„Widma” i „Grom powszedni”).
Andrzej Trzebiński jako jedyny z tego pokolenia pisał dziennik, który jednak się nie zachował w całości. W jednym z tekstów („Pokolenie liryczne i dramatyczne”) mówi, iż liryka umarła wraz z 1939 rokiem, a pokolenie liryczne ustępuje dramatycznemu. Leon Zdzisław Stroiński wydał natomiast w czasie wojny tomik „Okno” i zbiór utworów „Ród Anhellich”. Obok nich należy dodać Wacława Bojarskiego(„Pożegnanie z mistrzem”), wszyscy oni współtworzyli pismo z gruntu literackie „Sztuka i Naród”(1942-1944), które z czasem traciło kolejnych redaktorów:
-Bronisław Onufry Kopczyński (Majdanek),
-Wacław Bojarski (postrzelony),
-Andrzej Trzebiński (aresztowany, postrzelony),
-Tadeusz Gajcy (redaguje bardzo niechętnie).
Tadeusz Borowski natomiast wydał: „Gdziekolwiek ziemia” ”Arkusz poetycki” i wiersze oświęcimskie, które początkowo drukowane były w czasopismach. Niezwykłą sympatią darzono K.I. Gałczyńskiego, którego muzą była żona- Natalia. Wszyscy wymienieni (poza Borowskim) zginęli w czasie wojny. W wielu utworach tych poetów pojawia się tzw. „Imperium Słowiańskie”, projekt skierowany ku przyszłości jednoczący ludy słowiańskie (Polskę, Ukrainę, Białoruś i inne). Chodzi o stan z przed I rozbioru, co miało dać przeciwwagę dla Niemców i Rosjan(wiąże się z tym także „Sztuka i Naród”). W gettach, niemieckich obozach jenieckich, więzieniach lub obozach koncentracyjnych tworzono poezję okolicznościową (m.in. T. Borowski). Tomik wierszy powstałych w obozach śmierci to np. Szopka w Dachau. Poezja obozowa miała na celu podniesienie na duchu więźniów, mobilizację moralną, psychologiczną walkę o godność i przede wszystkim protest przeciwko zbrodniom ludobójstwa. Poezja pisana bezpośrednio pod wrażeniem powstania warszawskiego to wiersze przede wszystkim Zbigniewa Jasińskiego, ale także Józefa Szczepańskiego, Józefa Radzymińskiej, Mieczysława Ubysza, Stanisława Marczaka-Oborskiego. W tamtym czasie powstało także dużo piosenek (Pałacyk Michla, Marsz Mokotowa, Warszawskie dzieci i inne).
IV
Holokaust (hekatomba, szoah) w literaturze polskiej odkrywa problematykę wspólnej winy:
-Cz. Miłosz: „Głosy biednych ludzi”; „Campo di fiori”; „Biedny chrześcijanin patrzy na getto”,
-Józef Witlin: „Na sądny dzień narodu żydowskiego”(1942),
-Kazimierz Wierzyński: „Do Żydów”,
-Antoni Słomiński: „Elegia miasteczek żydowskich”,
-Władysław Broniewski: „Żydom polskim”,
-Jan Lechoń; Julian Tuwim( fragmenty „Kwiatów polskich”),
-Zofia Nałkowska: „Medaliony”,
-Tadeusz Borowski: opowiadania,
-Jerzy Andrzejewski: `Wielki Tydzień”; „Ucieczka z Jasnej Polany”,
-Seweryna Szmaglewska: „Dymy nad Birkenau”,
-Hanna Kral: „Zdążyć przed Panem Bogiem”,
-Julian Przyboś: mówił, że nie umie uświadomić sobie losów Żydów i nie potrafi tego wyrazić,
-Władysław Szlengel: żyd pochodzenia polskiego debiutujący w getcie(„Kartka z dziennika akcji”); przedstawia wydarzenia związane z Januszem Korczakiem,
-Zuzanna Ginczanka: „Non omnis moriar”; również debiutująca w getcie żydówka polska. Zastanawia się, co po niej pozostanie. Wprowadza bohatera donoszącego na Żydów. Została rozstrzelana przez Niemców(jesień 1941),
-Grynberg, Dawid Rubinowicz, Anna Frank, Ida Fink: to Żydzi polscy, którzy przeżyli wojnę jako dzieci i pisali o tych wydarzeniach pamiętniki.
-Izaak Katzenelson: Żyd; jego żona i dzieci zostały zabite w Treblince, a sam ukrywał się z synem(„Pieśń o zamordowanym narodzie żydowskim”),
-Stanisław Wygodzi: „Pamiętnik miłości”(poświęcony pamięci Żydów) „Litwo, ojczyzno moja” „List w noc” „Śnieg” „Futro” „Błogosławione niech będą ręce”.
V
Konferencje w Teheranie(1943) i Jałcie(1945) ustaliły granice Polski na linii Curzona(przyzwolenia aliantów na zmianę granicy), odbierając jej kresy wschodnie. Inne ważne wydarzenia tych czasów:
-powołanie Związku Patriotów Polskich przez W. Wasilewską,
-Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego jako przyczółek komunistycznego rządu stalinowskiego w Polsce,
-(lipiec 1944)w kraju następuje dwuwładza, istnieje rząd londyński oraz rząd komunistyczny. Powstaje także Polskie Stronnictwo Ludowe,
-Proces 16: skazanie na śmierć lub na więzienie czołówki polskiego państwa podziemnego(np. gen. Niedźwiadek czy Okulicki),
-zmieniła się sytuacja pisarzy, funkcję mecenasa przejmuje państwo; kulturę upaństwowiono, by później ją prywatyzować,
-w 1944 dopuszczono prywatną własność wydawniczą, powstają teatry(1945 czynne 44), stacje radiowe(dziewięć) czy 22 czasopisma(2 satyryczne),
-z Warszawy wielu twórców przenosi się do Lublina(odnowiono „Kamenę”), Łodzi, Katowic(„Odra”), Torunia i Krakowa(powstaje dom pisarza na ul. Krupniczej 22; pismo marksistowskie „Kuźnia” Stefana Żółkiewskiego; „Odrodzenie” oraz „Twórczość” redagowana przez K. Wykę przeniesiona później do stolicy i wydawana do dziś, podobnie jak krakowski „Tygodnik powszechny” w 1945 redakcji Jerzego Turowicza z przerwą w latach 1953-1956). Powstaje także spółdzielnia wydawnicza „Czytelnik”(1946)zakładająca także biblioteki i wydająca dzieła klasyczne,
-w 1946 ukazało się około 3,5 tys. tytułów książkowych,
-Polacy osiedlali się w Australii, Kanadzie(Vancouver, Toronto), USA(Nowy Jork), Anglii(Londyn), Włoszech(Rzym) oraz Francji(Paryż); podwójnymi emigrantami zaczęto nazywać tych, którzy urodzili się na kresach wschodnich; tworzone są fundacje, Polski Związek Pisarzy na obczyźnie czy domy kultury. G.Herling-Grudziński i Jerzy Giedroyć założyli w Rzymie „Kulturę”, którą później wydawano w Paryżu,
-po roku 1968 nasila się emigracja ludności żydowskiej (Polskę opuszcza ok. 1 milion ludzi),
-okresy (Beresia):
1945/1951 przystosowanie się do realiów emigracyjnych,
1951/1976 kwitnąca literatura na obczyźnie,
powstanie obiegu podziemnego(konspiracyjnego) wydawnictwa,
1976/1989 okres przenikania.
(KONIEC POKOLENIA WOJENNEGO)
VI
Socrealizm (realizm socjalistyczny) to ostatni zdefiniowany program artystyczny. O obraz partii
mającej swoje zadanie, kultura jest elementem nadbudowy socrealistycznej.
Rok 1949 jako szczyt socrealizmu- przyjęcie przez Związek Pisarzy Polskich doktryny socjalistycznej w literaturze(forma realistyczna najbliższa rzeczywistości, a treść socjalistyczna mająca na calu budowę nowego społeczeństwa, pracę na rzecz wspólnego dobra; typowość jako standard komunikacji artystycznej twórców z odbiorcami, ideologiczna motywacja rozwoju akcji, rewolucyjna romantyczność, produkcyjność, sojusz robotniczo-chłopski, walka z wstecznictwem ideologicznym), dotyczy to Kazimierza Brandysa, Włodzimierza Odojewskiego i Tadeusza Konwickiego(sami próbują usprawiedliwić pisanie takich książek). Jerzy Putramen pisze powieść „Wrzesień”, gdzie twierdzi, że dobrze można pisać tylko o żołnierzach-chłopach, żołnierzach-robotnikach. Groził on także liberalnemu Gałczyńskiemu. Jan Sztaudynger znany przede wszystkim z fraszek, pisywał nawet wiersze na cześć Stalina.
Malarstwo charakteryzuje się schematyzmem, konwencją, sztampowością. Przedstawia dużo portretów, scen batalistycznych, obrazuje realistycznie. Dużą karierę „robi” ideowy partyjny plakat socjalistyczny.
Rzeźba to chociażby obecne do dnia dzisiejszego: rzeszowski „Pomnik czynu rewolucyjnego” Mariana Koniecznego czy „Lenin” w Nowej Hucie.
Architektura była ciężą, solidną budowlą, wyrażeniem potęgi władzy. Swoją solidnością i symetrycznością nawiązuje do klasycyzmu(np. Pałac Kultury i Nauki w Warszawie).
Muzyka nawiązywała do ludowości swoją pieśnią masową(Prokofiew „Kantata na dwudziestolecie października”; Andrzej Panuwnik „Na prawo most, na lewo most”).
Film to chociażby tytuły radzieckie: „Ziemia” czy „Matka”, ale także projekcja Jerzego Kawalerowicza „Celuloza”, Andrzeja Wajdy „Pokolenie” oraz Aleksandra Forda „Krzyżacy” i „Piętka z ulicy Barskiej”.
Odzwierciedlenie w literaturze:
książka stała się artykułem propagandowym, jej celem stał się wpływ na postawy społeczne oraz kształtowanie psychiki młodego pokolenia, najczęściej dotykała problematyki z zakresu kształtowania się nowego państwa wskutek działalności tzw. klasy robotniczej;
w księgarniach i bibliotekach została wprowadzona polityczna selekcja, wycofano literaturę twórców Zachodu za wyjątkiem tekstów związanych z ruchem komunistycznym, zakazano wznawiania utworów z okresu Dwudziestolecia międzywojennego, rynek wydawniczy opanowała literatura radziecka i rosyjska klasyka;
Największym "pragnieniem" socrealizmu było uczynienie sztuki dostępną dla czytelników wywodzących się ze środowisk robotniczych, jak również wykształcenie nowej generacji inteligencji, której działania będą podporządkowane władzy państwowej.
Artyści pisarze, którzy nie potrafili tworzyć w zafałszowanej rzeczywistości zwykle udawali się na emigrację i tam kontynuowali swoją pracę (np. Czesław Miłosz, Jan Lechoń czy Kazimierz Wierzyński). Zdarzały się również jednostkowe przypadki twórców, którzy decydowali się pozostać w kraju i wybierali tzw. emigrację wewnętrzną - przestawali pisać, tracąc jednocześnie możliwość publikacji i niezbędne do życia środki; byli ustawicznie nękani przez władze, z czasem popadali w ubóstwo (np. Aleksander Wat czy Jerzy Szaniawski). Programowi twórcy poszukiwali tematów "w terenie", dni spędzali na odwiedzinach w zakładach pracy i kołchozach. W ten sposób powstawały tzw. powieści produkcyjne, ukazujące heroiczne wysiłki klasy robotniczej w celu "odbudowy państwa polskiego". Wykształciły one sylwetkę bohatera-stachanowca, który z poświęceniem oddaje się pracy na rzecz poprawy sytuacji w państwie i jest niezwykle zaangażowany w partyjną rzeczywistość.
Czasy rządów komunistycznych w Polsce to jeden z najtragiczniejszych okresów w historii naszego kraju. Nie zapominajmy jednak, że zawsze istnieją "dwie strony medalu". Warto zwrócić uwagę na niektóre aspekty, jakie miały miejsce w tamtych latach, np.:
stworzenie dobrych warunków mieszkalnych;
zorganizowanie nowych stanowisk i miejsc pracy;
przezwyciężenie analfabetyzmu poprzez przymusowe dokształcanie i przeniesienie wielu mieszkańców wsi do miast;
stworzenie potężnych bibliotek czytelniczych;
brak komercjonalizmu wydawniczego, publikowano wszystko co zostało napisane w zgodzie z kryteriami odgórnymi, bez względu na potencjalną liczbę odbiorców;
wyrobienie w narodzie "nawyku czytelniczego";
na zakup książki (choć propagandowej) mógł sobie pozwolić każdy, kosztowała niewiele więcej od najtańszej paczki papierosów.
VII
Lata 1949-1956 to okres tzw. „odwilży”(z powieści „Odwilż” Ili Ehrenberga), a także śmierci Stalina(marzec 1953), po której z domowego więzienia wypuszczono Gomułkę. Jesienią 1954 ucieka z Polski urzędnik płk Józef Światło, który kolejno opowiada w radiu „Wolna Europa” o stalinizmie w Polsce. W 1956 odbywa się zjazd o kulcie jednostki i jego następstwach(N. Chruszczow, kolejno Breżniew). Trwa tutaj ciągła walka z Kościołem, następują aresztowania i zabójstwa ludności.
W czasie „odwilży” wydano:
-Wiklina Staffa(1954): tomik nie-socrealistyczny,
-Hannę Malewską: katolicka pisarka(„Kamienie wołać będą” i „Dzieła duchowości benedyktyńskiej”),
-Jana Parandowskiego: wspomnienia(„Zegar słoneczny”),
-Jarosława Iwaszkiewicza: biografię („Szopen”),
-Leopolda Buczkowskiego: „Czarny potok”,
-Jana Józefa Szczepańskiego: „Polska jesień”,
Władysław Broniewski pisał poezje socrealistyczne, poematy: „Mazowsze” „Wisła”, które odwoływały się do krajobrazu. Gałczyński napisał „Kroniki olsztyńskie”, a także „Wita Stwosza” czym odchodzi od socrealizmu. Natomiast Maria Dąbrowska(„Na wsi wesele” 1955) opisuje postalinowską kolektywizację, przekonuje- że wartość prywatna stanowi podstawę dla chłopa i na niej opiera się jego gospodarka.
Od roku 1956 następuje wejście nowego pokolenia(„jasnych twarzy”/”pryszczatymi” nazywa się socrealistów) środowiska literackiego. Następuje teraz polifoniczność, wielojęzykowość poezji. Dotyczy to twórców urodzonych około roku 30:
-S. Grochowiak: „Ballada rycerska”(turpizm),
-Jerzy Harasymowicz: „Cuda”,
-Bogdan Drozdowski: „Także jest drzewo”,
-Urszula Kozioł: „Gumowe klocki”,
-Jarosław Marek Rymkiewicz: „Konwencje”,
-Andrzej Bursa,
-Ernest Bryll: „Wigilie wariata”,
i starsi;
-Tadeusz Nowak,
-M. Białoszewski: „Obroty rzeczy”,
-W. Szymborska: „Wołanie”,
na emigracji:
-Bogdan Czajkowski: „Trzciny czcionek”,
oraz prozaicy:
-Marek Hłasko,
-Włodzimierz Odojewski,
-Iwaszkiewicz: „Sława i chwała”,
-Konwicki,
-Jerzy Andrzejewski,
-Kazimierz Brandys,
dramaty tworzą Różewicz i Mrożek.
VIII
Przełom roku 1968 jest związany z pokoleniem marcowym, „Nowej Fali”. Głównym ośrodkiem ich działalności był Kraków, Poznań i Warszawa, a najwybitniejszymi przedstawicielami są: Stanisław Barańczak, Adam Zagajewski, Julian Kornhauser, Ryszard Krynicki, Ewa Lipska. Pokolenie to było bardzo nieufne wobec rzeczywistości, a w swoich utworach domagało się, aby literatura stała się formą aktywności światopoglądowej i moralnej. Twórcy "Nowej Fali" wypowiadali się głównie w poezji i krytyce literackiej. Lata te nazywane są także „małą stabilizacją”. Skupia się ona przede wszystkim na poezji(Leszek Aleksander Moczulski, Stanisław Stablo, Stanisław Barańczak, Adam Zagajewski, Ewa Lipska). To także lata Agnieszki Holland czy Kieślowskiego, czyli Kina Niepokoju Moralnego. Ilustrowano tomiki oraz wydawano je metodą pieczątkową. Programowym dla tego pokolenia jest wiersz Ewy Lipskiej „My” (mówi: „…my-rocznik powojenny…”). Przełomowe stają się uniwersyteckie wydarzenia marcowe. Wyrzucono żydowskich profesorów, potem i polskich, którzy byli nieposłuszni władzy. Było to WOLNE pokolenie. Powstaje debiutancki tomik Stanisława Barańczaka „Korekta twarzy”, a także piosenka poetycka(Grechuta), i inne ciekawe gatunki muzyczne(T. Nalepa, Stan Borys, Skaldowie, M. Rodowicz. Poza tym kształtuje się ruch hipisowski, przejmujący wartości romantyczne: bunt, demokratyzm, wielogłosowość(dopuszczenie różnych gatunków i nowych stylów wypowiedzi: styl potoczny, frazeologizmy, notatka, ankieta, przemówienie czy instrukcja obsługi), empiryczność(mówienie o tym, co faktycznie istnieje) i pojedynek z gazetą(atak nieufności w stosunku do propagandy- motyw poezji Ryszarda Krynickiego „Biorąc udział”). Nowomowa kreuje rzeczywistość. Ważny staje się „List” Z. Herberta do R. Krynickiego, gdzie poeta mówiąc do poety, sumuje wielkie dzieła XX wieku i dokonania swojego pokolenia.
IX
Poezja „Nowej Fali” nie była poezją długiego trwania. Poezja upomina się o wartości podstawowe, mówiła o zjawiskach społecznych, współczesnych. Herbert we wcześniej wspomnianym „Liście” do Krynickiego definiuje poetykę „Nowej Fali”:
Uwierzyliśmy zbyt łatwo, że piękno nie ocala…
Nadchodzą więc lata 70. Dochodzi tutaj do głosu pokolenie urodzone w latach 50- tych. W grudniu 1970 roku doszło do kolejnego protestu, wystąpień robotników przeciwko podwyżkom cen. Rozruchy objęły przede wszystkim Wybrzeże. VII plenum KC PZPR zatwierdziło wybór Edwarda Gierka na stanowisko I sekretarza partii. Kraj pogrążał się w głębokim kryzysie ekonomicznym i politycznym. Ludzie świata kultury i nauki przyłączyli się do protestu przeciwko projektowanym zmianom w Konstytucji, ograniczającym suwerenność państwa i nierówność obywateli wobec prawa. Wyrazem tego jest sławny "Memoriał 59" (podpisało go 59 intelektualistów i stąd nazwa). W czerwcu 1976 roku wybuchły kolejne strajki w Radomiu, Ursusie, Płocku i Łodzi. W obronie represjonowanych robotników zawiązał się Komitet Obrony Robotników (KOR), na którego czele stanęli miedzy innymi: Jacek Kuroń, Adam Michnik, Jan Józef Lipski. W styczniu 1977 roku ukazał się pierwszy numer kwartalnika "Znak", a we wrześniu powstało pierwsze wydawnictwo tzw. drugiego obiegu - Niezależna Oficyna Wydawnicza "NOW-a". Dzięki niej ukazały się między innymi książki Miłosza. Formą walki o niezależną literaturę, sztukę i naukę była działalność Towarzystwa Kursów Naukowych, nawiązująca do tradycji tzw. Latającego Uniwersytetu z okresu zaborów. W 1976 następuje wspomniany bunt robotników w Ursusie i Radomiu, gdzie nastąpiła brutalna pacyfikacja. Pojawia się „Pokolenie Nowej Prywatności”: Tomasz Jastrun, Bronisław Maj czy Jacek Kaczmarski ze swoją „Obławą” „Katyniem” „Jałtą” czy „Murami”1978- hymnem „Solidarności”). Świat zostaje podzielony, następuje wybór Wojtyły na papieża(1978) i Reagana na prezydenta Stanów Zjednoczonych. W 1977 pojawiają się po raz pierwszy kartki na cukier. Bronisław Maj pisze „To trwa” wiersz, który mówi o samopodpaleniu się człowieka na rynku krakowskim, Walentego Badylka, co było zmotywowane kłamstwem społecznym i sytuacją polityczną kraju. To bardzo powszechny wówczas motyw: Siwiec(lata 60- te) podpalił się publicznie jako pierwszy na stadionie Dziesięciolecia przeciwstawiając się ingerencji wojsk Układu Warszawskiego w Pradze. W 1981 na raka umiera kard. Stefan Wyszyński.
X
Lata 80- te to przede wszystkim czas Brulionów(Beata Pawlak, Jerzy Pilch, Krzysztof Keller, Marcin Baran). Każde następne pokolenia są generacjami, na które największy wpływ miało pokolenie wojenne. Inne pokolenia z biegiem czasu blakły, zostawiając tylko indywidualności. Długimi biografiami, które zakłócają ciągłość następstwa pokoleń są:
-Cz. Miłosza,
-T. Różewicza,
-W. Szymborskiej,
-J. Twardowskiego,
-Z. Herberta.
Lato 1980 roku przyniosło kolejną falę strajków, przede wszystkim na Wybrzeżu. Konsekwencją tzw. porozumień gdańskich i szczecińskich, na jakie zdecydował się rząd, było powstanie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego "Solidarność". 13 grudnia 1981 roku ogłoszono dekret o stanie wojennym. Postawa sprzeciwu wobec represji i aresztowań znalazła swój wyraz w twórczości literackiej ("Raport z oblężonego miasta" Z. Herberta, "Raport o stanie wojennym" M. Nowakowskiego). Zdelegalizowanie działalności stowarzyszeń artystycznych i zawieszenie działalności prasy (ukazywała się tylko "Trybuna Ludu" i "Żołnierz Polski") sprawiły, że życie twórcze zeszło do podziemia i oparło się na wydawnictwach emigracyjnych (w Paryżu: "Zeszyty Literackie" i "Kontakt", w Londynie "Aneks"). Stan wojenny formalnie zniesiono w 1983 roku, ale praktycznie do 1989 kultura nie miała swobody rozwoju. Wraz z upadkiem komunizmu zniesiono dopiero cenzurę, przywrócono wolność prasy i niezależność polskiej literatury. Okrągły Stół(1988/1989) zmienił władze w kraju w sposób pokojowy, następuje tutaj decentralizacja kultury, znaczenie nabierają mniejsze ośrodki. Ustalono nowe prawodawstwo, zniesiono cenzurę, wprowadzono nowe technologie informacyjne. Robert Tekieli był redaktorem „Brulionu”, powstałego w drugim obiegu(1986)pisma, które chciało być zupełnie neutralne. Pokolenie wydało grupę wybitnych kobiet prozaiczek, co stanowiło nowość na skalę europejską:
-Olgę Tokarczuk,
-Manuellę Gretkowską,
-Izabelle Filipiak,
a podupadłą nieco poezję reprezentowali:
-Jacek Podsiadło,
-Mariusz Grzebalski,
-Andrzej Niewiadomski,
-Karol Maliszewski.
8