Powieść gotycka - narodziny, rozwój, wyznaczniki, przedstawiciele.
Powieść gotycka to jeden z najważniejszych gatunków literatury popularnej, który występował w drugiej połowie XVIII i na pocz. XX w. zwłaszcza w literaturze ang. i niem. Głównymi twórcami tej powieści byli: H. Walpole, A. Radcliffe oraz M. G. Lewis. Powieść gotycka nazywana bywa romansem grozy. Nazwa została spopularyzowana przez Radcliffe, by odróżnić ten typ utworów, podejmujących tematykę hist. I fantastyczną od powieści o problematyce współ. i ambicjach realistycznych, uprawianej m.in. przez Daniela Defoe.
Ze względu na tematykę można wymienić trzy odmiany powieści gotyckiej: historyczną, sentymentalną i powieść grozy. Każda z nich przedstawia niezwykłe zdarzenia, dziejące się przeważnie w na wpół rozwalonym zamku z podziemiami, w którym zamieszkuje człowiek - łotr, wyrządzający zło dobrym ludziom. Wszystko otoczone jest atmosferą tajemniczości i grozy, w życie bohaterów wkraczają istoty nadprzyrodzone i niesamowite. Akcja rozgrywa się zazwyczaj nocą, w ciemnych pomieszczeniach (ruiny zamków średniowiecznych, ponure klasztory, podziemne lochy i korytarze, izby tortur, pustelnie, miejsca strzeżone, mroczne cuchnące, wilgotne). Noc to pora działalności szatana, duchów, wiedźm, wampirów oraz pora działań przestępczych.
Główny bohater - łotr gotycki jest wyjątkowo okrutny i podły. To człowiek zbrodniczy i pozbawiony elementarnych norm moralnych. Kieruje się tyranią, nienawiścią, mściwością, niepohamowanymi popędami erotycznymi. Torturuje, kaleczy, dręczy psychicznie i zadaje śmierć. Podział na bohaterów pozytywnych i negatywnych przybiera w powieści gotyckiej formę podziału na prześladowców i ich ofiary.
Zło ukazane jest w sposób drastyczny, budzi strach, grozę, lęki metafizyczne. Ma charakter zew. I jest efektem przeznaczenia, fatalnego losu, a przede wszystkim rezultatem kuszenia i intryg szatana. Stąd też częsty motyw cyrografu czy anagnoryzmu (rozpoznanie w ofierze utraconego syna czy innej bliskiej osoby). Zło ma swoje źródło w dualności natury ludzkiej, prowadzi do rozdwojenia osobowości, wytworzenia psychicznego sobowtóra. Człowiek uświadamia sobie swą zbrodnię i cierpi potworne męki, dręczy go sumienie. Klasycznym, później odzwierciedleniem takiej postawy jest Stevensona Dziwna historia doktora Jekylla i pana Hyde'a. I w tymże kierunku szedł rozwój powieści gotyckiej - w Niemczech u Ewersa, w Anglii u Dickensa, Ainswortha, Bulwer Lyttona.
W Polsce gotycyzm spełniał funkcję drugorzędną. Swych sił za młodu próbował Krasiński (m. in. Władysław Herman i dwór jego 1830, Grób rodziny Reichstalów 1828), a także Mostowska, biernie naśladująca zachodnie wzory (np. Matylda i Daniło 1806, Zamek Koniecpolskich 1806). Najbardziej wartościowe są znaczące ślady gotycyzmu w dumach hist. Niemcewicz, rom. Twórczości balladowej (także Mickiewicza), powieści poetyckiej i dramacie (np. Goszczyńskiego i Słowackiego).
Powieść gotycka powstała jako reakcja na powieść epoki oświecenia, zapowiadała prozę romantyczną. Duży wpływ na rozwój tego gatunku miała twórczość Szekspira. Zamczysko w Otranto to prototyp powieści grozy. Powieść ukazała się w 1764 r. pod innym nazwiskiem, gdyż Walpole był niepewny, co do przyjęcia utworu przez publiczność. Powieść jednak odniosła znakomity sukces i bezustannie była wznawiana. Akcja rozgrywa się w XII albo XIII w. w Otranto na pd. Włoch, mimo to realia pochodzą ze Strawberry Hill i Trinty Hall w Cambridge. Książę Otranto to Manfred, typ łotra gotyckiego. Jest wnukiem Ricarda, który podczas wyprawy krzyżowej otruł Alonza i zawładnął jego księstwem. Zna przepowiednie, która głosi, że potomkowie Ricarda będą władać w Otranto, dopóki prawy właściciel nie osiągnie takich rozmiarów, aby nie być w stanie zmieścić się w zamku, oraz póki męski potomek będzie mógł cieszyć się panowaniem. Po wielu dramatycznych wydarzeniach, przynoszących śmierć dzieciom Manfreda, duch Alonza, tajemnicza gigantyczna figura nawiedzająca zamek, zgodnie z przepowiednią zbyt wielka, aby w nim mieszkać, burzy mury zamku i zmusza Manfreda do wyjawienia prawdy o nieprawym władaniu księstwem. Powieść ma skomplikowaną akcję obfitującą w nagłe zwroty, nacechowana jest tendencją do upraszczania rysunku psychologicznego. Elementy fantastyki są drastyczne i dziwaczne. Na pierwszy plan wysuwa się postać Manfreda i jego daremne zmagania ze spełniającą się przepowiednią, w których nie cofa się przed żadną podłością. Drugim czynnikiem grozy jest gotycki zamek.
Inną powieścią, w której pojawiają się wątki gotyckie są Wichrowe Wzgórza Bronte'a. Akcja obejmuje lata 1771 - 1802. Przy czym mamy do czynienia z inwersją czasową, czas hist. przenika się z czasem cyklicznym pór roku. Przestrzeń rozpościera się wokół Wichrowych Wzgórz oraz Drozdowego Gniazda. Mówi się też o pobliskim miasteczku Gimmertur. Na problematykę utworu składają się następujące wątki: miłość tragiczna i silniejsza niż śmierć, opowieść o człowieku opętanym przez szatana, obraz dwóch światów: Wichrowych Wzgórz i Drozdowego Gniazda, rozważanie o moralności, obraz epoki, jaki chcieliby mieć romantycy. Mieszkańcy Wichrowych Wzgórz są jak „dzieci burzy”. Katy i Hereton - to postacie nieujarzmione, twarde, bezwzględne oraz dysharmonijne. Symbolizują serce. Z kolei mieszkańcy Drozdowego Gniazda są jak „dzieci spokoju”. Izabela i Edgar Lintonowie chcą żyć zwyczajnie i beztrosko, mają harmonijne widzenie świata. Jednakże ciepło w Drozdowym Gnieździe to tylko pozory. Symbolizują wyspekulowany rozsądek. Heatheliff to przybysz z zew., postać bardzo złożona - boh. byroniczny z szatańskimi cechami (szlachetny zbrodniarz, krzywdzony krzywdziciel. Różni się od pozostałych bohaterów. W powieści pojawia się dwóch bohaterów: Nelly Dean i Lockutod - nie są osobami do końca wiarygodnymi. Poza tym autorka włączyła do powieści fragm. dziennika Katarzyny, które dają najbardziej bezpośredni wgląd w uczucia boh. Pod. dominantą kompozycyjną jest opozycja między dwoma dworami oraz między wartościami, jakie prezentują ich mieszkańcy. Elementy realistyczne przeplatają się z elem. oniryzmu i fantastyki. Konstrukcja świata przedst. zasadza się wokół nieustannej walki dwóch żywiołów: ciemności „dzieci burzy” i jedności „dzieci spokoju”. Świat jest dynamiczny, dąży się do dysharmonii. „Piekielność” wynika z charakteru boh., ich namiętności. Spokojne życie na wsi staje się nieznośne. W powieści znajdujemy typową dla romantyzmu ang. nutę satanizmu i fascynację śmiercią.
Odmianą powieści gotyckiej jest powieść grozy, np. Brama Stokera utwór pt. Dracula (1897 r.). Akcję I cz. powieści wypełnia podróż londyńskiego urzędnika J. Harkera do Transylwanii i gościna, szybko przemieniona w niewolę, w zamku zleceniodawcy, hrabiego Draculi, zakończ. ucieczką po odkryciu prawdziwej tożsamości gospodarza. Miejscem akcji II cz. jest Londyn, dokąd przenosi się upiorny hrabia - przypływa statkiem, uśmierca po drodze całą załogę, schodzi na ląd pod postacią psa. Pierwszą jego ofiarą jest Lucy Westenra, która umiera, stając się po śmierci upiorzycą. Dalsze działania bohaterów - pod kierownictwem prof. A. Helsinga - zmierza do odnalezienia i zniszczenia wampira, który ginie ostatecznie u progu własnego zamku. Dramatyzm opisywanych wydarzeń potęguje sposób ich ukazania - powieść ma postać „zbioru dokumentów pisanych”: notatki i dzienniki Harkera, jego narzeczonej Miny Murray, Lucy Westenry, dra Sewarda, listy i telegramy wymieniane między bohaterami, artykuły w prasie, dziennik pokładowy statku „Demeter”, pisma kancelarii adwokackiej dot. bagażu hrabiego Draculi. Dzieło Stokera sumuje wszystkie dotychczasowe znane z lit. wątki wampiryczne. Autor wykreował postać wampira-arystokraty z Transylwanii (prototypem był Vlad IV, znany z krwawych rządów hospodar wołoski z XV w.) wysokiego i chudego, o zimnym, bladym ciele, ostrych zębach, zdolnego do przemiany m.in. w nietoperza i psa. Model tej postaci był powtarzany w różnorodnych wariantach. Kontynuację znalazły też postacie towarzyszących osób wampirowi oraz liczne motywy, np. siedziba wampira (stary zamek lub opuszczona willa) czy obecność w jego otoczeniu wilków i Cyganów.
W połowie XIX w. kończy się definitywnie historia powieści gotyckiej, ale jej elementy na trwałe zachowały się w literaturze popularnej. W sposób pośredni przyczyniła się do rozwoju współ. powieści sf i powieści fantastycznej, z niej również zrodził się horror, z którego emanuje równie potworna groza, okrucieństwo, tajemnica i strach.