Powieść gotycka.

Powieścią gotycką nazywa się szczególny rodzaj prozy fabularnej, który w dziejach literackiej kultury epoki oświecenia, określany był raczej mianem „herezji”, ponadto był reakcją na racjonalizm oświecenia. Powstanie powieści gotyckiej ściśle wiąże się
z odrodzeniem gotyku, który nastąpił na przełomie XVIII i XIX w. poza terenami Francji, mianowicie w Anglii i w Niemczech. W Niemczech przede wszystkim objawiał się
w zachwycie nad średniowiecznymi katedrami i pod tym względem przełomową rolę odegrał artykuł J. W. Goethego „O niemieckiej architekturze” z roku 1772. Natomiast w Anglii duże znaczenie miał urok średniowiecznych zamków i z tym związany był przełom w gustach europejskich. To właśnie w Anglii powstała pierwsza powieść gotycka, która odniosła niezwykły sukces jak na tamte czasy. Było to „Zamczysko w Otranto” autorstwa
H. Walpole'a, w kolejnych latach uważane za wyznacznik i jednocześnie wzorzec tegoż gatunku. W tej powieści fundamentalny problem zła został przeniesiony z płaszczyzny społecznej na płaszczyznę metafizyczną, w związku z czym nastąpiło odkrycie innej natury zła i konsekwencji- nowy obraz świata. Innymi przykładami przedstawianego gatunku mogą być powieści A. Radcliffe „The romance of the forest”, „Konfesjonał czarnych pokutników”, czy też powieść „Mnich”, która wyszła spod pióra M. G. Lewisa.

Powieść gotycka najczęściej przedstawiała tyrana lub uzurpatora, który przemocą chciał zająć czyjeś dziedzictwo. Ponadto ofiara zazwyczaj znajdowała swojego obrońcę,
z czym związany był koniec powieści, gdzie triumfowała szlachetność, niewinność,
a zbrodnie uzurpatora zostały ukarane. Jednak głównym wątkiem było efektowne przedstawienie tajemnicy zła, uosobionej postaci „gotyckiego łotra”. Typowymi elementami powieści grozy były: tajemnicza czy wręcz upiorna atmosfera narracji, odczuwane podczas lektury poczucie grozy (stąd również nazwa: powieść grozy), nawiedzone budowle, zamki, pułapki, śmierć, choroba, szaleństwo, klątwa.

W Polsce gatunek ten pojawił się stosunkowo późno. Za zwiastuny polskiej powieści gotyckiej uchodzą prace A. Mostowskiej. Przykładami mogą być: „Matylda i Daniło”, „Powieść Żmigrodzka”, „Strach w zameczku- powieść prawdziwa”, „Zamek Koniecpolskich”, „Powieść ruska oryginalna”, „Nie zawsze tak się czyni jak się mówi. Powieść białoruska przez stuletnią damę opowiadana”. Cztery powieści ukazały się w dwutomowej edycji „Moich rozrywek” w Wilnie w 1806 r. Powieści te uznawane są za „niezbyt dobre”, a jako błąd Mostowskiej wskazuje się przede wszystkim to, iż autorka powieść grozy potraktowała jak literaturę rozrywkową, romans. Poza tym starała się ona, aby wszystkie wątki powieści gotyckiej zostały zawarte w jej dziełach, co w rzeczywistości dało efekt przesycenia- autorka w niebywały sposób komplikowała akcję przekształcając swe opowieści w absurdalne bajędy. Niekiedy w jej powieściach jest o wiele więcej sentymentalnego uniesienia niż grozy. Na uwagę zasługuje fakt, iż Mostowska zawarła w nich także propagandę feminizmu (narrator przerywa niekiedy powieść by wezwać czytelniczki do wspólnej akcji na rzecz emancypacji kobiet).

Powszechnie uważa się, iż w Polsce brakowało tradycji kulturowych, które umożliwiłyby powstanie silnego gotycyzmu, przy czym zwraca się także uwagę na fakt, iż elementy takie jak tajemnica, niewyjaśnione siły i instynkty rządzące człowiekiem, czy też siły nadprzyrodzone były elementami wykorzystywanymi przez polskich twórców w innych gatunkach literackich, co było zgodne z kanonami ówczesnej epoki.