7. Procesy integracyjne i dezintegracyjne w Europie

7.1. Połączenie dwóch państw niemieckich

7.1.1.

Aspekt historyczny

Podział państwa niemieckiego był wynikiem przegranej wojny przez III Rzeszę i ustaleń Wielkiej Trójki (Stany Zjednoczone, ZSRR, Wielka Brytania) na konferencjach w Teheranie, Jałcie i Poczdamie. Porozumienia z lat 1944/1945 gwarantowały zwycięskim mocarstwom ogromne uprawnienia które przede wszystkim obejmowały prawo do swobodnego ustalania politycznego, terytorialnego, militarnego i ekonomicznego statusu Niemiec. 2 sierpnia 1945 roku postanowiono podzielić powojenne Niemcy na cztery strefy okupacyjne - radziecką, amerykańską, brytyjską i francuską, jak również przyjęto tak zwaną zasadę „cztery D”: demilitaryzację, denazyfikację, demonopolizację gospodarki i demokratyzację życia politycznego i wychowania. Zmienione zostały granice państwa niemieckiego: utraciło ono ziemię na wschodzie na rzecz Polski - nowa granica między tymi państwami przebiegać miała na Odrze i Nysie Łużyckiej, anulowano unię z Austrią i przekreślono układ monachijski oddając Czechom Sudety.

W krystalizującej się w pierwszych miesiącach powojennych strategii mocarstw w polityce europejskiej i światowej Niemcom wyznaczono ważne miejsce w rywalizacji między dwoma ugrupowaniami państw. Coraz bardziej widoczna była walka tocząca się między mocarstwami o przyszłość Niemiec. Stanowiła ona w całym okresie powojennym jeden z głównych obszarów rywalizacji Wschód - Zachód w Europie.

Z kolejnymi miesiącami sytuacja coraz bardziej wykazywała charakter dwubiegunowy co w konsekwencji doprowadziło do podziału Niemiec na dwie części. W listopadzie 1947 roku Stany Zjednoczone, Francja i Wielka Brytania uzgodniły połączenie trzech stref okupacyjnych a w lutym 1948 roku zachodnia część państwa niemieckiego przyjęła Plan Marshalla. W sierpniu 1949 roku w strefie zachodniej przeprowadzono wyboru do Bundestagu które wygrała partia chadecka oraz FDP, kanclerzem został Konrad Adenauer, a za zgodą aliantów na terenie dawnych trzech zachodnich stref okupacyjnych 21 września 1949 roku proklamowano Republikę Federalną Niemiec ze stolicą w Bonn. W listopadzie 1949 roku rząd RFN wraz z zachodnimi mocarstwami uzgodniły zmiany w statusie okupacyjnym i nieskrępowany rozwój gospodarki Niemiec.  

Również Związek Radziecki zdecydował się na utworzenie państwa w swojej strefie okupacyjnej 7 października 1949 roku. Nowe państwo nosiło nazwę Niemiecka Republika Demokratyczna, prezydentem został wybrany Wilhelm Pieck, a władzę ustawodawczą przejęła komunistyczna partia SED. Stolicą NRD została wschodnia część Berlina, a całe państwo przyjęło ustrój demokracji ludowej.

Celem jaki stawiały sobie oba państwa niemieckie było zjednoczenie Niemiec, jednak były to cele wzajemnie wykluczające się ze względu na przeciwstawne doktryny polityczne wyznawane przez te państwa. Na pół wieku obszar Niemiec stał się jedną z aren politycznych starć pomiędzy dwoma supermocarstwami reprezentującymi dwie różne ideologie.

7.1.2. Przyczyny zjednoczenia

Aby dobrze zrozumieć, dlaczego doszło do zjednoczenia RFN i NRD należy zwrócić uwagę na sytuację na arenie międzynarodowej, w szczególności na to co działo się za wschodnią granicą NRD w Polsce, Węgrzech i samym Związku Radzieckim.

Na zjednoczenie Niemiec działało współdziałanie wielu czynników wewnętrznych i zewnętrznych w odpowiednim czasie. Ta sytuacja została odpowiednio wykorzystana przez Niemców do osiągnięcia celu zjednoczeniowego. Do najważniejszych czynników można zaliczyć:

7.1.2.a Nieefektywność ekonomiczna i polityczna państw demokracji ludowej

Pierwsze powojenne lata w krajach bloku wschodniego przyniosły ogromny rozwój i wzrost gospodarczy. Było to związane z ekspansywną polityką uprzemysłowienia, okupioną ogromnym nakładem pracy ludzkiej, w Związku Radzieckim związana również ze śmiercią setek tysięcy ludzi. Po pierwszych sukcesach okresu wczesnej industrializacji gospodarka centralnie planowana państw bloku radzieckiego traciła stopniowo zdolności konkurencyjne na rynku międzynarodowym, stawała się gospodarką zacofaną pod względem ekonomicznym i technologicznym, a coraz większe nakłady ponoszone na zbrojenia związane z polityką zimnowojenną tylko zwiększały lukę pomiędzy państwami zachodu i wschodu. W latach siedemdziesiątych okazało się również, że władza nie jest w stanie zapewnić odpowiedniego rozwoju i zabezpieczenia spłaty zaciągniętych na ten cel kredytów. Za nieefektywnością ekonomiczną uwidoczniało się niezadowolenie z narzuconego z góry ustroju nakazowo - rozdzielczego, którego skutkami były liczne wystąpienia robotnicze między innymi w NRD w czerwcu 1953 roku, na Węgrzech i w Polsce w 1956 roku, w Pradze w 1968 roku oraz protesty na polskim wybrzeżu w 1980 roku.

Rozpoczęty z początkiem lat siedemdziesiątych proces KBWE prowadził do stopniowych ułatwień w zakresie swobodnego przepływu ludzi między wschodem, a zachodem. Dzięki temu coraz więcej ludzi mogło w sposób bardzo subiektywny ocenić własnymi oczami różnicę pomiędzy jakością życia w państwach demokratycznych na zachodzie Europy, a tym jak żyło się wówczas w państwach bloku wschodniego. Im sytuacja w państwach RWPG stawała się gorsza, tym lepsza wydawała się sytuacja w państwach z gospodarką rynkową. Trzeba jednak zaznaczyć, że były to oceny bardzo pobieżne, ze względu branie pod uwagę zjawisk powierzchownych i stereotypów o łatwości życia w zamożnym społeczeństwie.

7.1.2.b Polityka Pierestrojki i głasnosti w ZSRR

Wybór na pierwszego sekretarza KC KPZR Michaiła Gorbaczowa zapoczątkowało szereg zmian w polityce Związku Sowieckiego, które są w literaturze określane jako „doktryna Gorbaczowa” do jej najważniejszych elementów należy zaliczyć: uznanie kompromisu we wszystkich płaszczyznach stosunków międzynarodowych w tym także sfery ideologicznej, przestrzeganie w praktyce zasady zakazującej „eksportu rewolucji”, uznanie priorytetu interesów ogólnoludzkich ponad wszelkimi innymi interesami, przyjęcie zasady niepodzielności bezpieczeństwa i równego bezpieczeństwa państw oraz odrzucenie doktryny Breżniewa. Cała doktryna była pewnego rodzaju przyzwoleniem na samostanowienie poszczególnych państw Układu Warszawskiego i ich dążenia niepodległościowe.

7.1.2.c Wydarzenia w poszczególnych państwach bloku wschodniego

Pierwsze miesiące 1989 roku w Polsce (rozmowy rządu i opozycji w Magdalence, obrady okrągłego stołu oraz wybory do sejmu i senatu w czerwcu tego roku), rewolucje w poszczególnych państwach bloku wschodniego o charakterze pokojowym oraz upadek muru berlińskiego 9 listopada 1989 roku, które zostały później nazwane „Jesienią Ludów”, były przejawami upadku ładu jałtańsko - poczdamskiego, ukazaniem słabości ZSRR i utraty jego pozycji hegemona w Europie Wschodniej. Był to jednoznaczny sygnał dla polityków RFN do podjęcia działań zmierzających do zjednoczenia państwa Niemieckiego.

7.1.2.d Akceptacja zjednoczenia wśród państw sojuszniczych RFN

Zachodnie państwa przez wiele lat wspierały politykę zjednoczeniową prowadzoną przez rząd w Bonn, zobowiązały się do tego w układach z lat 1952 - 1954. Osłabienie wpływów ZSRR na wschód od Łaby leżało w ich interesie. NRD było najbardziej wysuniętym na zachód przyczółkiem Związku Radzieckiego, jego wyłączenie z sojuszu wschodniego zachwiałoby dominację radziecką w Europie Wschodniej m.in. sprawiłoby, że Polska nie znajdowałaby się w tzw. kleszczach wpływów sowieckich.

Stany Zjednoczone stały najbardziej za zjednoczeniem Niemiec, nie było to jednak poparcie bezwarunkowe. USA domagały się uznania przez Niemcy istniejących granic i przynależności nowych Niemiec do NATO oraz EWG. Trzeba w tym momencie zaznaczyć, iż RFN do 1990 roku uznawała się za jedyną spadkobierczynię Rzeszy Niemieckiej i uznawała jej granice z 1937 roku. Francja w całym okresie powojennym zainteresowana była utrzymaniem dwupaństwowości niemieckiej, pomimo głoszenia przez francuskich polityków poparcia dla aspiracji zjednoczeniowych RFN. Wiązało się to z pozycją Francji na arenie międzynarodowej. Powstanie jednego, spójnego państwa Niemieckiego osłabiłoby tą pozycje. Jak również obawy przed odrzuceniem przez zjednoczone Niemcy polityki integracji europejskiej. Jednak w obliczu szybkiego zbliżania się dwóch państw Niemieckich, Francja zabiegała o to, by jak najmocniej włączyć nowe Niemcy w struktury zachodnioeuropejskie. Wiązało się to z ograniczeniem w pewnym stopniu przyszłej samodzielnie realizowanej polityki zagranicznej Niemiec. Wielka Brytania wykazywała największą wstrzemięźliwość w integracji państwa Niemieckiego. Część społeczeństwa wręcz negatywnie wypowiadała się w tej kwestii. Politycy brytyjscy formułowali szereg postulatów, które powinny być ich zdaniem spełnione przy procesie jednoczenia. Były to m.in. konieczność pozostania wojsk amerykańskich w Niemczech lub na kontynencie europejskim, uwzględnienie traktatowe zachodniej granicy z Polską oraz konieczność mocnego zakotwiczenia Niemiec w strukturach europejskich co wpłynie na zmniejszenie obaw przed ich odrębnym postępowaniem na arenie międzynarodowej.

Jednak w pierwszych miesiącach 1989 roku w Niemczech nikt nie śmiał myśleć, że zjednoczenie będzie miało miejsce w najbliższej przyszłości. Politycy koalicji rządzącej RFN uważali, że proces jednoczenia, zapoczątkowany w drugiej połowie 1989 roku potrwa co najmniej kilka lat. Minister Wolfgang Schaube w przemówieniu z dnia 25 lutego 1989 roku w Bad Boll stwierdził, iż mimo wszelkich trudności reżimowi w NRD nie grozi upadek, toteż w najbliższym czasie nie sposób dostrzec szans rozwiązania kwestii niemieckiej. Według niego, warunkiem jej rozwiązania będą gruntowne przeobrażenia w Europie Wschodniej, które po raz pierwszy wydają się możliwe do zrealizowania . W okresie późniejszym w jednym z wywiadów, kanclerz RFN Helmut Kohl stwierdził: „Wielu ludzi również u nas sądziło, że ponowne zjednoczenie jest - jeśli w ogóle - kwestią przyszłego stulecia. We wszystkich układach i komunikatach międzynarodowych, potwierdzano wciąż od nowa prawo samostanowienia wszystkich narodów, także niemieckiego - nie wierząc tak naprawdę w to, że ten problem może stać się aktualny. I wtedy nagle ludzie w NRD wyszli na ulice i zaczęli wołać: „Jesteśmy narodem, jesteśmy wolnym narodem””.

7.1.3 Proces zjednoczenia

Znając już okoliczności międzynarodowe w jakich miało dojść do zjednoczenia RFN i NRD możemy przejść do omówienia samego procesu w dokładniejszy sposób. Wielu niewtajemniczonym osobom może się wydawać, że zjednoczenie Niemiec nastąpiło 9 listopada 1989 roku gdy mieszkańcy Berlina spontanicznie zaczęli niszczyć znienawidzony Mur Berliński. Tak naprawdę dzień, który jest uważany za oficjalną datę zjednoczenia miał nastąpić prawie rok później. Jednak omówmy sprawy po kolei.

Polityka „nowego myślenia” w ZSRR była sprzyjającym podłożem dla integracji RFN i NRD. Trzeba jednak podkreślić, że stanowisko Związku Radzieckiego zmieniało się na przestrzeni kolejnych miesięcy. 15 listopada 1989 roku Gorbaczow stwierdził, że problem niemiecki nie jest przedmiotem bieżącej polityki a na posiedzeniu KC KPZR 9 grudnia 1989 głosił, że zjednoczenie dwóch państw niemieckich może prowadzić do destabilizacji sytuacji w Europie. Następnie 31 stycznia 1990 roku, czyli niecałe 2 miesiące później zmienił zdanie, mówiąc że nikt nie poddaje wątpliwości kwestii zjednoczenia.

Po upadku muru, ludność wschodnich Niemiec zaczęła coraz bardziej domagać się kolejnych kroków. Całą sytuację odpowiednio wykorzystał kanclerz Helmut Kohl, który w drugiej połowie listopada przystąpił do opracowania szczegółowego planu dotyczącego zjednoczenia. W pośpiechu powstał i został ogłoszony na forum Bundestagu 28 listopada 1989 roku tak zwany 10 - punktowy plan Kohla. Przewidywał on 3 etapy procesu zjednoczeniowego. Pierwszy etap mówił o kontynuacji współpracy obu państw we wszystkich dziedzinach oraz o tworzeniu wspólnych instytucji w celu wzmocnienia współpracy. Drugi etap dotyczył wprowadzenia reform w systemie gospodarczym oraz stworzenia konfederacji, która miała być stanem pośrednim przed utworzeniem państwa federacyjnego. Trzecim etapem miało być powstanie odnowionego państwa niemieckiego. Tak jak w innych krajach socjalistycznych, władza prowadziła rozmowy w ramach okrągłego stołu z opozycją jednak niezadowolenie w NRD (m.in. szturm na gmach Stasi w Berlinie w styczniu 1990 roku) spowodowało rozpisanie przyśpieszonych wyborów. Odbyły się one 18 marca 1990 roku i zakończyły się porażką SPD - wygrała prawica i chadecja, a szefem nowego rządu został popierany przez Kohla, Lothar de Maiziere. Podjęto decyzję, że zjednoczenie będzie przebiegać według 23 artykułu Ustawy Zasadniczej RFN. Zapadły również decyzje o przywróceniu dawnych landów zamiast obecnych w NRD województw. 18 maja 1990 roku został podpisany układ państwowy o unii walutowej, który wszedł w życie 1 lipca tego samego roku. Od tego momentu marka RFN stała się jedynym środkiem płatniczym w terenie NRD, zewnętrzną wschodnią granicą celną stała się granica na Odrze i Nysie Łużyckiej, a powołany Urząd Powierniczy zaczął przejmować kontrolę nad gospodarką NRD, prywatyzować i restrukturyzować przemysł.

W dniach 12 - 14 lutego w Ottawie ministrowie spraw zagranicznych państw członkowskich NATO i Układu Warszawskiego prowadzili rozmowy dotyczące aspektu międzynarodowego zjednoczenia Niemiec. Uzgodniono, że w rokowaniach dotyczących zjednoczenia udział wezmą dwa państwa niemieckie oraz cztery mocarstwa, które do połowy lat 50 XX wieku pełniły funkcje okupacyjne w Niemczech, a do końca lat 80 były odpowiedzialne za losy Niemiec jako całości, czyli USA, Wielka Brytania, Francja i ZSRR. Tzw. rokowania 2+4 odbyły się w czterech rundach w Ottawie, Berlinie, Bonn i Paryżu. Rozmowy dotyczyły kwestii militarnych, granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, przynależności państwa niemieckiego do NATO i EWG, wycofania wojsk radzieckich oraz denuklearyzacji NRD. 12 września 1990 roku został podpisany w Moskwie „Układ o ostatecznym uregulowaniu sprawy Niemiec”, dzięki któremu RFN i NRD stawały się w pełni suwerenne, a cztery mocarstwa zrzekały się uprawnień wobec Niemiec.

Układ moskiewski kończył formalnoprawną drogę zjednoczenia Niemiec, 3 października 1990 roku nastąpiło ostateczne sfinalizowanie aktu zjednoczenia obu państw i od tamtej pory jest obchodzone jako święto państwowe - Dzień Jedności Niemieckiej.

7.1.4. Skutki zjednoczenia

Cały proces zjednoczenia sprawił, iż w sercu Europy powstało państwo o ogromnym potencjale ekonomicznym. Niemcy były trzecim (po Francji i Hiszpanii) państwem pod względem wielkości i o największej liczbie ludności w Europie. W 1989 roku pod względem produktu krajowego brutto RFN zajmowała trzecie miejsce na świecie po Stanach Zjednoczonych i Japonii, a jej udział światowym handlu wynosił 10% (największy eksporter na świecie - 12,4% w eksporcie na świecie). Po zjednoczeniu niemieckie rezerwy walutowe należały do największych na świecie, marka niemiecka stała się drugą najważniejszą walutą po dolarze. Niemiecka Bundeswehra zajęła pozycję najważniejszego sojusznika USA w Pakcie Północnoatlantyckim pomimo zredukowania wojska do 340 tys. na mocy wielostronnych porozumień międzynarodowych. Są znakomicie uzbrojone i wyposażone w najnowocześniejszy sprzęt wojskowy.

Pomimo tego, wystąpiły również negatywne skutki zjednoczenia. Gospodarka NRD przez 40 lat źle zarządzana była skazana na szok transformacyjny. Przyjmuje się, że w momencie zjednoczenia gospodarka NRD znajdowała się na poziomie gospodarki RFN z 1965 roku czyli była opóźniona o 25 lat. Wiele przedsiębiorstw państwowych upadło, ogromnie wzrosło bezrobocie (było to również związane z przeszacowaniem wartości marki wschodnioniemieckiej którą wymieniano w płatnościach bieżących w stosunku 1:1), a wiele osób z wschodnich Niemiec przesiedlało się na zachodnie tereny. W ramach rekompensaty za zrzeczenie się jakichkolwiek praw do terenu NRD, rząd zachodnioniemiecki zobowiązał się do olbrzymiej pomocy finansowej (m.in. nie oprocentowane kredyty) dla ZSRR, która była przeznaczona na modernizację kraju i ewakuację wojsk radzieckich z NRD. Koszta podziału Niemiec w latach 1950 - 1990 były niewspółmierne do kosztów transformacji do 2009 roku. Szacuje się że do 2004 roku transfer środków finansowych z zachodu na wschód Niemiec wyniósł 1,5 biliona euro, a do 2009 roku osiągnął 2 biliony euro. Trzeba również zaznaczyć jakie nastroje panują w narodzie niemieckim. Mieszkańcy zachodnich landów pozytywnie oceniają zjednoczenie, lecz uważają, że środki przeznaczane na ten cel są zbyt wysokie, jednocześnie mieszkańcy wschodnich landów uznają je za odpowiednie. Co drugi mieszkaniec NRD uważa, że do wyrównania poziomu wschodu z zachodem kraju nie dojdzie do 2019 roku

Podsumowując, zjednoczenie Niemiec było nieuchronnym procesem, który doprowadził do powstania jednego z czołowych państw na arenie międzynarodowej. Jest to jednak proces obciążony niewyobrażalnymi kosztami, który trwa już 20 lat i tak naprawdę ciężko jest określić kiedy dobiegnie końca ta transformacja. Niewątpliwie powstanie zjednoczonych Niemiec zmieniło układ sił na mapie Europy, zniosło układ jałtańsko - poczdamski, osłabiło wpływy ZSRR w Europie Środkowej i jednocześnie wzmocniło pozycję EWG.

7.2 Rozpad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich

Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich był państwem, które powstało 30 grudnia 1922 roku po Rewolucji Październikowej. Objęło swoją powierzchnią 22 402 200 km² i było największym państwem świata, w jego skład wchodziło 15 republik związkowych i Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka będąca swoistym centrum państwa. Związek Sowiecki rozpadł się po 69 latach 26 grudnia 1991 roku. W tej części chciałbym omówić przyczyny, skutki i sam przebieg rozpadu tego największego państwa z ustrojem komunistycznym.

7.2.1. Przyczyny rozpadu

7.2.1.a Nieefektywność ekonomiczna i polityczna ustroju komunistycznego

ZSRR był gospodarką nakazowo - rozdzielczą. Jej struktura polegała na sieci powiązań gospodarczych RFSRR z poszczególnymi republikami sowieckimi. Miał on być samowystarczalny i pokazywać światu wyższość ustroju komunistycznego nad kapitalistycznym. Pierwsze lata po II Wojnie Światowej przyniosły duży wzrost gospodarczy, związany z intensywnym uprzemysłowieniem samej RFSRR jak i poszczególnych republik i państw satelickich. Często były to sukcesy oparte o niewolniczą pracę i śmierć setek tysięcy ludzi (w szczególności za czasów Józefa Stalina). Jednak z biegiem lat powoli wychodziło na jaw upośledzenie tego systemu. Pod koniec lat sześćdziesiątych wyczerpały się ostatecznie możliwości takiego rozwoju, a w następnych dekadach powiększała się luka pomiędzy ZSRR, a dobrze rozwiniętymi państwami gospodarki rynkowej. Wiązało się to szczególnie z samą specyfiką tego typu gospodarki, w której państwo ma monopol na handel i produkcję, bardzo silnie rozwiniętą administrację państwową i w której występuje duża ideologizacja życia społecznego. Na przyczyny rozpadu Związku Radzieckiego można patrzeć z dwóch stron, na przyczyny wewnętrzne i zewnętrzne.

7.2.1.b Przyczyny wewnętrzne

Do przyczyn wewnętrznych można zaliczyć przede wszystkim brak reform gospodarczych na przestrzeni kolejnych lat. Polityka Leonida Breżniewa oraz jego dwóch następców (Jurij Andropow, Konstantin Czernienko) nie przyniosła żadnych zmian, kraj powoli zadłużał się coraz bardziej, powoli zjeżdżając po równi pochyłej w stronę swojego upadku. Niechęć władzy do zmian powiększała już i tak duży dystans pomiędzy ZSRR, a zachodnimi państwami. Kolejną przyczyną były próby reform zapoczątkowane przez Michaiła Gorbaczowa w kwietniu 1985 roku. Polityka Pierestrojki i Głasnosti dała większą autonomię poszczególnym republikom i opatrznie przyczyniła się do ogłoszenia przez nie swojej niepodległości. Ogromne długi ZSRR miały podłoże militarne, wydatki Związku na zbrojenia były ogromne i niewspółmierne do możliwości sprostania tym wydatkom przez jego gospodarkę. Równie ważnymi przyczynami były wojna w Afganistanie (często nazywana radzieckim Wietnamem) oraz wybuch elektrowni atomowej w Czarnobylu w 1986 roku, które pokazały kompletną nieudolność państwa sowieckiego. Wojna przyczyniła się również do niechęci wobec Związku Sowieckiego wyznawców islamu, którzy w dużej mierze zamieszkiwali azjatyckie republiki. Do przyczyn można również zaliczyć strukturę samego Związku Radzieckiego, który był swoistym zlepkiem wielu kultur i nacji, co prędzej czy później musiało doprowadzić do konfliktów narodowościowych i dążeń niepodległościowych.

7.2.1.c Przyczyny zewnętrzne

Niewątpliwie do przyczyn zewnętrznych można zaliczyć chęć oderwania się państw Europy Środkowej od reżimu socjalistycznego. Powstałe w krajach satelickich oraz w republikach nadbałtyckich ruchy niepodległościowe podkopały reputację ZSRR w Układzie Warszawskim. Powoli następowała dekompozycja ustroju radzieckiego, którego przejawem były procesy społeczno - polityczne w poszczególnych republikach o dualnym charakterze. Z jednej strony, centrum związkowe z różnym nasileniem prowadziło kolonialną politykę zmierzającą do wynarodowienia i sformowania ponadetnicznej wspólnoty narodowej na podstawie języka i kultury rosyjskiej narodu radzieckiego. Z drugiej strony, istnienie republik, których nazwy pochodziły od dominującego narodu - tytularnego, sprzyjało konsolidacji narodowej, formowaniu się narodowych elit władzy i inteligencji, pojawieniu się związku etniczności z władzą i terytorium związkowym. Równocześnie postępowała integracja państw Europy Zachodniej, która stawała się realną i kuszącą alternatywą dla państw Europy Środkowej należących do Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej oraz dla republik nadbałtyckich.

7.2.2 Przebieg rozpadu Związku Radzieckiego

Za jedną z głównych przyczyn rozpadu uważa się politykę Michaiła Gorbaczowa, dlatego też od momentu objęcia przez niego władzy rozpoczniemy analizę przebiegu rozpadu ZSRR.

Michaił Gorbaczow został wybrany na przewodniczącego KC KPZR w marcu 1985 roku, od razu zapowiedział gruntowne reformy gospodarcze (kwiecień tego samego roku) znane jako Pierestrojka. Reformom towarzyszyła Głasnost czyli jawność - po raz pierwszy ludność radziecka dowiedziała się o niektórych zbrodniach Stalina (m.in. o Wielkim Głodzie). Wprowadzała ona większą swobodę w prasie, kontrola nad swobodą wypowiedzi została zmniejszona. Tysiące więźniów politycznych zostało objętych amnestią. Gorbaczow postanowił również odejść od doktryny Breżniewa, która mówiła o ograniczonej suwerenności państw Układu Warszawskiego na rzecz interesów wspólnoty socjalistycznej, a w rzeczywistości na rzecz interesów ZSRR. Reformy przyniosły większą swobodę gospodarczą, pierwszy raz od Leninowskiego NEPu można było prowadzić prywatną działalność gospodarczą w sektorze usług i produkcji, wpuszczono również zachodni kapitał na rynek. Następnie przewodniczący KC KPZR zdecydował się na demokratyzację kraju, zmniejszenie kontroli partii w aparacie rządowym, powołano nowy organ władzy państwowej - Zjazd Deputowanych Ludowych (ros. Съезд народных депутатов СССР), który wybierał najwyższy organ władzy ustawodawczej - Radę Najwyższą. Powołano również nowy organ władzy wykonawczej - Prezydenta ZSRR

Niestety podjęte reformy gospodarczo - polityczne nie przyniosły oczekiwanych rezultatów, doszedł do tego potężny kryzys gospodarczy państwa oraz paraliż jego struktur, na który nałożyła się niekorzystna sytuacja geopolityczna oraz tendencje odśrodkowe wewnątrz Związku Sowieckiego. W konsekwencji doprowadziło to do dekompozycji instytucjonalnej, która rozpoczęła się od ogłoszenia deklaracji suwerenności przez poszczególne republiki związkowe. Pierwsze deklaracje zostały ogłoszone przez republiki nadbałtyckie, następnie w ślad za nimi poszły dwie republiki zakaukaskie (Armenia i Gruzja). Kluczowym momentem było ogłoszenie takiej deklaracji przez Rosyjską Federalną Socjalistyczną Republikę Radziecką 12 czerwca 1990 roku, ponieważ dało to wyraźny znak dla pozostałych republik aby takową deklarację ogłosić. W rezultacie prawie wszystkie republiki (poza Azerbejdżanem) uznały się za w pełni suwerenne i deklarowały wyższość swojego ustawodawstwa nad ustawodawstwem związkowym. Potwierdziły swoje prawo do swobodnego wyjścia z ZSRR, gwarantowane formalnie przez obowiązującą konstytucję radziecką z 1977 roku. Władze za wszelką cenę starały się ratować struktury Związku Radzieckiego. Między listopadem 1990 a listopadem 1991 roku opracowanych zostało pięć projektów układu związkowego, które miały zahamować przejawy dezintegracji wewnętrznej ZSRR. Opracowane projekty nowego układu związkowego, powielając dotychczasowe rozwiązania ustrojowe i kompetencje władzy centralnej, spotkały się z powszechną krytyką. Centrum zmierzało do utrzymania dotychczasowej organizacji władzy państwowej ZSRR. Republiki natomiast twierdziły, że stopień decentralizacji władzy jest zbyt mały.

17 marca 1991 roku odbyło się referendum ogólnozwiązkowe, w którym zadano pytanie - Czy uważa Pan/Pani za konieczne ratowanie ZSRR jako odnowionej federacji równoprawnych republik, w której w pełni będą zagwarantowane prawa i wolności człowieka? W referendum nie wzięły udziału republiki nadbałtyckie, Armenia, Gruzja i Mołdowa. Wyniki okazały się być interesującymi, we wszystkich republikach odnotowano wysoką frekwencję (najniższa w RFSRR - 79,5%) oraz wysoki odsetek odpowiedzi TAK (również najniższa w RFSRR - 76,4%). 12 czerwca 1991 roku odbyły się wybory prezydenckie, w których zwycięstwo odniósł Borys Jelcyn - pierwszy prezydent RFSRR. W tym momencie w kraju występowały dwa urzędy prezydenckie - prezydent ZSRR i prezydent RFSRR. Między Michaiłem Gorbaczowem, a Borysem Jelcynem rozpoczęła się rywalizacja o władzę. Punktem zwrotnym stał się nieudany zamach stanu zwany Puczem Janajewa z 19 sierpnia 1991 roku. Zamach został zorganizowany przez część przedstawicieli partii komunistycznej, którzy chcieli w sposób siłowy ratować struktury państwowe ZSRR. Zdecydowana postawa przywódców RFSRR i brak społecznego poparcia dla zamachowców przesądziły o niepowodzeniu przewrotu.

W jego wyniku zmarginalizowano pozycję I sekretarza KC Michaiła Gorbaczowa, zwyciężyły demokratyczne władze z Borysem Jelcynem na czele. Po zakończeniu Puczu na jego wniosek parlament rosyjski zakazał działalności KPZR i skonfiskował jej majątek. Finalnym skutkiem zamachu stanu były deklaracje niepodległości republik związkowych. Poza Litwą, Łotwą i Estonią i Gruzją, które przyjęły je już wcześniej, deklaracje ogłosiły: w sierpniu - Ukraina, Białoruś, Mołdawia, Uzbekistan i Kirgistan, we wrześniu - Tadżykistan oraz Armenia, w październiku - Azerbejdżan oraz Turkmenistan, a w grudniu - Kazachstan. Nie ogłosiła aktu o niepodległości jedynie Rosja. 6 września 1991 roku nowo utworzona Rada Państwowa Federacji Rosyjskiej, pierwszym swoim aktem, uznała niepodległość państw nadbałtyckich. 18 października 1991 roku została podpisana umowa o Wspólnocie Gospodarczej. Początkowo do wspólnoty przystąpiło 8 republik (Armenia, Białoruś, Kazachstan, Kirgizja, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan). Miesiąc później dołączyły Ukraina i Mołdawia. 1 grudnia 1991 roku miało miejsce referendum niepodległościowe na Ukrainie - prawie 92% obywateli tego państwa opowiedziało się za niepodległością, jednocześnie prezydentem został Leonid Krawczuk.

Tabela 7.2.1. Opracowanie własne

Republika Związkowa ZSRR	Ogłoszenie deklaracji suwerenności	Ogłoszenie deklaracji niepodległości	Uznanie niepodległości przez ZSRR/Rosję
Armenia	23 sierpnia 1990	23 września 1991	26 grudnia 1991
Azerbejdżan	23 września 1990	30 sierpnia 1991	26 grudnia 1991
Białoruś	27 lipca 1990	25 sierpnia 1991	26 grudnia 1991
Estonia	16 listopada 1988	2 lutego 1990	6 września 1991
Gruzja	9 marca 1990	9 kwietnia 1991	26 grudnia 1991
Kazachstan	25 października 1990	16 grudnia 1991	26 grudnia 1991
Kirgizja	12 grudnia 1990	31 sierpnia 1991	26 grudnia 1991
Litwa	18 maja 1989	11 marca 1990	6 września 1991
Łotwa	28 lipca 1989	4 maja 1990	6 września 1991
Mołdawia	23 czerwca 1990	27 sierpnia 1991	26 grudnia 1991
Rosja	12 czerwca 1990	Sukcesor ZSRR	26 grudnia 1991
Tadżykistan	25 sierpnia 1990	9 września 1991	26 grudnia 1991
Turkmenistan	22 sierpnia 1990	27 października 1991	26 grudnia 1991
Ukraina	16 lipca 1990	24 sierpnia 1991	26 grudnia 1991
Uzbekistan	20 czerwca 1990	1 września 1991	26 grudnia 1991

W tej sytuacji, widząc że nie ma szans na powołanie nowego związku 8 grudnia 1991 w Piskulach w Puszczy Białowieskiej doszło do spotkania przywódców trzech państw: Białorusi, Rosji i Ukrainy - Stanisława Szuszkiewicza, Borysa Jelcyna i Leonida Krawczuka. Zostało tam podpisane „Porozumienie o utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw”. Dokument ten zaczynał się od historycznego zdania: „My, Republika Białoruś, Federacja Rosyjska, Ukraina, jako państwa założycielskie Związku SRS, które podpisały Układ Związkowy z 1922r. (…) konstatujemy, że Związek SRS jako podmiot prawa międzynarodowego i jako rzeczywistość polityczna, przerywa swoje istnienie”. 21 grudnia 1991 roku w stolicy Kazachstanu Ałmaty został podpisany protokół do porozumienia z 8 grudnia, przewidujący przystąpienie do WNP także Armenii, Azerbejdżanu, Kazachstanu, Kirgizji, Mołdowy, Tadżykistanu, Turkmenistanu i Uzbekistanu. Kilka dni później (25 grudnia 1991 roku) decyzjami władz państwowych Białorusi, Rosji, Ukrainy i Związku Sowieckiego, ZSRR został oficjalnie rozwiązany.

Tabela 7.2.2 Opracowanie własne

Republika związkowa ZSRR	Przystąpienie do WNP lub WE
Armenia	21 grudnia 1991
Azerbejdżan	21 grudnia 1991
Białoruś	8 grudnia 1991
Estonia	1 maja 2004
Gruzja	1 marca 1994
Kazachstan	21 grudnia 1991
Kirgizja	21 grudnia 1991
Litwa	1 maja 2004
Łotwa	1 maja 2004
Mołdawia	21 grudnia 1991
Rosja	8 grudnia 1991
Tadżykistan	21 grudnia 1991
Turkmenistan	21 grudnia 1991
Ukraina	8 grudnia 1991
Uzbekistan	21 grudnia 1991

7.2.3. Skutki rozpadu

W wyniku rozpadu powstało kilkanaście nowych państw. Rosja straciła ogromne obszary ziemi na rzecz byłych republik m.in. szeroki dostęp do Morza Bałtyckiego (Ryga, Tallin) oraz do Morza Czarnego, gospodarczo rozwinięte tereny wschodniej Ukrainy oraz jej żyzne ziemie na zachodzie. Transformacja przyniosła ogromne bezrobocie i kryzys - w krótkim czasie zniknęły wszystkie powiązania gospodarcze pomiędzy republikami związkowymi i centrum. Wiele państwowych przedsiębiorstw okazało się być nieefektywnymi i upadło. Gospodarka rosyjska borykała się z ogromnymi problemami. Rosja jako prawny sukcesor ZSRR, zajęła miejsce związku w organizacjach międzynarodowych, przejęła również wszystkie placówki dyplomatyczne ZSRR. Wiązało się to również z przejęciem ogromnego długu za całe ZSRR (w tym również długi poszczególnych republik). Tym samym poszczególne republiki rozpoczynały swoją niepodległość z „czystym kontem” co było dla nich bardzo korzystne. Powstały dwie koncepcje po rozpadzie związku - państwa nadbałtyckie nie przystąpiły do WNP, wybrały zachodni kierunek rozwoju i wyraziły chęć przystąpienia do EWG, zaś pozostałe byłe republiki przystąpiły do WNP odbudowując tym samym powiązania pomiędzy tymi krajami, widząc w kontaktach z Rosją jedyną możliwość dalszego rozwoju. Rozpad ZSRR wpłynął także na państwa Europy Zachodniej. Finlandia, która była państwem neutralnym w czasach Zimnej Wojny, prowadziła handel z ZSRR i w oparciu o to rozbudowała swoją gospodarkę. Po upadku ZSRR, przeżyła ogromne załamanie gospodarcze - bezrobocie osiągnęło 20%, dochodziło do licznych strajków i demonstracji. Rozpad Związku Sowieckiego odbił się również na międzynarodowych rynkach finansowych, spadły kursy walut, w szczególności marki niemieckiej. Został rozwiązany Układ Warszawski i RWPG. W skutek czego miał miejsce rozpad systemu dwubiegunowego. Państwa zachodnie straciły przeciwnika, który był powodem konsolidacji politycznej, militarnej i gospodarczej na ich obszarze. Rozpad ZSRR spowodował, że USA stało się jedynym światowym supermocerstwem.

Bibliografia:

1. Mieczysław Stolarczyk, Podział i zjednoczenie Niemiec jako elementy ładów europejskich po drugiej wojnie światowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1995.

2. Red. Janusz Sawczuk, Zamknięcie kwestii niemieckiej 1989 - 1991. Studia i szkice, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2007

3. Włodzimierz Marciniak, Rozgrabione imperium. Upadek Związku Sowieckiego i powstanie Federacji Rosyjskiej, Wydawnictwo Acana, Kraków 2003

4. red. Konstanty A. Wojtaszczyk, Wojciech Jakubowski, Społeczeństwo i polityka postawy nauk politycznych, rozdział L Integracja gospodarcza w ramach WNP, Oficyna wydawnicza Aspra - Jr, Warszawa 2007

Mieczysław Stolarczyk, Podział i zjednoczenie Niemiec jako elementy ładów europejskich po drugiej wojnie światowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1995, str. 59

Konflikt w sferze ideologicznej pomiędzy USA i ZSRR, chęć utworzenia przez Związek Sowiecki jednego „demokratycznego” rządu niemieckiego i brak aprobaty dla tej idei ze strony państw zachodnich,

Polityka Edwarda Gierka na początku lat siedemdziesiątych przyniosła znaczny wzrost lecz po kilku latach okazało się, że państwo nie jest w stanie spłacić zaciągniętych pożyczek, inwestycje nie przyniosły planowanych zysków. W 1988 roku zadłużenie Polski wynosiło 39,2 mld dolarów USA.

Doktryna, mówiąca o ograniczonej suwerenności państw Układu Warszawskiego na rzecz interesów wspólnoty socjalistycznej (w rzeczywistości ZSRR).

Texte zur Deutschlandpolitk, Riehe III/Bd. 7 - 1989, Bonn 1990, str. 43 -55

Jetz wird ein Betrag zum innerem Frieden fallig, Die Welt, 30.III.1990

Horst Teltschik, 329 dni. Zjednoczenie Niemiec w zapiskach doradcy kanclerza, oficyna Panda, 1992r. str. 73-74 Najprawdopodobniej ZSRR nie miał dokładnie określonej polityki wobec NRD, liczył na wygraną w marcowych wyborach SPD, co zmieniłoby sytuację rozmów o zjednoczeniu.

Dawna SED, która po wydaleniu Ericha Honeckera i całego biura KC SED przekształciło się w SED-Partię Demokratycznego Socjalizmu (PDS), a następnie w SPD.

S. Żerko, Zmierzch NRD. Ewolucja sytuacji wewnętrznej w latach 1989-1990, w: Zjednoczenie Niemiec. Studia politologiczno - ekonomiczno - prawne, red. L. Janicki, B. Koszel, W,Wilczyński, Poznań 1996, str. 89-90

De facto oznaczało to włączenie NRD w struktury RFN.

Red. J. Sawczuk, Zamknięcie kwestii niemieckiej 1989 - 1991. Studia i szkice. Uniwersytet Opolski, Opole 2007, str. 103 - 104.

H. Ruhle, Welche Armee fur Deutschland?, Deutschland-Archiv, 1994, No 6, str. 125.

1,5 Bilionen Euro. Deutsche Einheit noch viel teurer, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 19.IX.2004

17 Prozent Westdeutschen lehnen die Vereinigung ab, Die Velt 1.X.2004

P. Kennedy, Mocarstwa świata. Narodziny - rozkwit - upadek, Warszawa 1994, str. 420 - 422.

Związek Sowiecki próbował podjąć wyrównaną walkę na poziomie zbrojeń ze Stanami Zjednoczonymi, które za rządów Ronalda Reagana wprowadziły tzw. program gwiezdnych wojen. W parze z ogromnymi wydatkami nie szedł zwiększający się dochód gospodarki.

Było to na rękę Gorbaczowowi. Do tej pory władzę wykonawczą sprawował przewodniczący KC, który mógł być łatwo odwołany przez Biuro Polityczne, gdyby było ono niezadowolone z pracy przewodniczącego. Prezydent nie mógł być odwołany w ten sposób.

W Konstytucji ZSRR z 1977 roku istniał zapis o możliwości wystąpienia ze związku. W praktyce jednak było to nie możliwe do zrealizowania do końcówki lat 80.

Choć jakakolwiek władza Gorbaczowa (prezydenta ZSRR) była już jedynie fikcją tak samo jak istnienie państwa ZSRR, liczył on na stworzenie nowej struktury związkowej na linii Moskwa - Kijów. Niepodległość Ukrainy ostatecznie pogrzebała plany Gorbaczowa.

Tekst porozumienia por. Dipłomaticzeskij wiestnik 1992, nr 1, str. 3-6.

25 grudnia prezydent Związku Sowieckiego Michaił Gorbaczow o godzinie siódmej wieczorem podpisał dekret o złożeniu z siebie pełnomocnictw Naczelnego Dowódcy. Z kremlowskiej baszty zniknęła flaga ZSRR, a na jej miejsce została wciągnięta trójkolorowa flaga Rosji.

---