DE EMBLEMATA VAN JACOB CATS
Het ontstaan van Sinne- en minnebeelden
De eerste uitgave: Middelburg 1618
Titel: Silenus Alcibiadis, sive Proteus (een soort afkorting)
De hele titel: De Silenus van Alcibiadis ofwel Proteus, die het begrip van het menselijk leven, drievoudig emblematisch gevarieerd, ons voor ogen stelt.
De titel
Eerste deel:
Silenus van Alcibiadis - ontleend aan Erasmus' Adagia
Deze personage in de dialoog Alcibiadis van Plato
Op deze manier Socrates voorgesteld:
aan de ene kant “... afstotend lelijk als en sileen, een Griekse woudgeest”
aan de andere kant “... achter zijn afschrikwekkend masker [verbergde] een schat deugden, van wijsheid en inzicht”
Gelijkvormig beschreef Cats zijn emblemen:
Achter een schijnbaar onaanzienlijke gestalte van emblemata verbergen zich diepere wijsheid en belangrijke waarheden die de lezer moet vinden.
Met het “niet mooie” uiterlijk van het emblemataboek bedoelde Cats de eenvoudige opbouw waardoor het werk op een prentenboek voor de volwassenen leek.
Tweede deel:
… sive Proteus
verbonden met de constructie van Cats' bundel
Proteus: een Griekese zeegod en herder van robben van Poseidoon
Een begaafdheid om de toekomst te voorspellen.
Er kwamen naar hem veel mensen die wilden weten wat er hen stond te wachten.
Om aan hen te ontsnappen, kon Proteus steeds andere gestalte aannemen.
Cats' emblemata: gelijk als Proteus zijn gedaante veranderde wijzigen ze hun betekenis en verborgen gedachte.
De opbouw van de bundel:
Drie delen:
51 ronde prenten - elke drie keer gedrukt
De gravures: elke keer van motto's, gedichten en citaten in het Nederlands, Latijn en Frans voorzien
De uitleg van de pictura en het verscholen idee van het embleem: drie keer veranderd.
De liefdesinterpretatie
Sociaal-maatschappelijke betekenis
De religieuze betekenis
Driedelige compositie verbonden met Cats' visie op het menselijke leven:
Drie fasen:
de jeugd (de liefde een belangrijke, dominerende rol)
de volwassenheid (de mens neemt deel aan het maatschappelijke leven)
de ouderdom (men bereidt zich op de dood voor)
Cats richt zich dus tot iedere lezer, ongeacht de leeftijd, en levert hem in vorm van de emblemata stof tot nadenken.
Daarom verandering van minnebeelden (bedoeld voor de jeugd) in zinnebeelden (voor elke mens)
Proteus ofte minne-beelden verandert in sinne-beelden
vierde editie van de bundel
1627 Rotterdam, Pieter van Waesberghe
nieuwe versie van het boek
Aenspraecke tot den leser:
de aandacht van de lezers meestal alleen op de minne-beelden
de sinne-beelden buiten beschouwing gelaten
volgens Cats: de tweede en de derde afdeling de kern van het werk
Daarom: drie uitleggingen - amoureus, sociaal en godsdienstig achter elkaar geplaatst om enerzijds te voorkomen dat het publiek zich uitsluitend op de amoureuze betekenissen toespitst; anderzijds om aan de lezers te laten zien hoe, naarmate de leeftijd, het leven van de mens en zijn rol in de wereld veranderen.
De prenten van de emblemen
De auteur van de ideeën van de platen: ?
Mogelijke hypothesen:
Cats schreef eerst de teksten, later: de opdracht aan de tekenaar-schilder Adriaen van de Venne om de prenten daarbij te scheppen.
De samenwerking van de dichter en de kunstenaar
Cats: de voorstellen voor de afbeeldingen
Met andere woorden: de illustrator toonde de ideeën, die in het hoofd van de dichter ontstonden, met behulp van “het beeld”
Op basis daarvan: de prenten - verbeeldingen van Cats' visie op de mens, zijn gedrag en handelingen.
De grondslag en tevens het begin van Cats' embleem: niet de afbeelding maar het idee
dat idee: verder in dubbele vorm - d.m.v woord en beeld verwezenleken
Het verband tussen de tekst en de gravure is dus te sterk om te beweren dat ze apart, onafhankelijk van elkaar ontstonden en werkten
Onderwerpen en motieven
slechts op enkele platen: Cupido
de thema's uit de werkelijke, alledaagse omgeving
mensen tijdens gewone werkzaamheden
dieren (in hun gedrag deugden of slechte karaktertrekken en handelingen van de mensen gescholen)
De meeste scènes: binnen het huis of in een onbekend landschap
Qua motieven twee groepen emblemen:
originele platen, naar het idee van Cats
afbeeldingen ontleend aan de al bestaande emblematische werken
dier- en plantenemblemata van Joachim Camerarius
Impresenbundels, b.v. van Scipione Bargagli
Spaanse en Franse emblematiek
glas-, prent- schilder-, tapijtkunst
Boekillustraties
Warachtighe fabulen der dieren (E. de Dene)
Vorsteliicke warande der dieren (J. van den Vondel)
De bronnen en ontleningen
Ontleningen te zien in: gravures, teksten en opvattingen
1. Liefdesemblematiek
Ovidiaanse en Petrarkistische thema's geput via liefdesemblemen van Heinsius, Vaenius en Hooft
De basis van de emblemen: vaak klassieke citaten
2. Moraal-didactische emblematiek
emblemen van Roemer Visscher
3. Deviezenverzamelingen
Paolo Giovio, Dialogo dell'imprese militari et amorose
4. Dirck Pietersz Pers, Bellerophon, of lust tot wysheyd (1614)
Het voorwoord voor de jeugd van Pers:
de inhoud: aandacht minder op de liefde en begeerte en meer op de godsdienst
voor de eerste keer het woord „sinnebeeld”
5. De werken van antieke en klassieke auteurs als ook de bijbel
citaten van Vergilius, Seneca, Lucretius, Tacitus, Plautus , Ovidius
de bedoeling: stijl te verrijken en te verfraaien
6. Verzamelingen van citaten uit de kerkvaders, historici, filosofen, dichters en uit de bijbel geordend op de verschillende lemma's b.v. Liefde, Huwelijk, Kracht of Godsvrucht.
Polyanthea nova, Elzasser Josephus Langius
De constantia, Justus Lipsius
Parabolae sive similia van Erasmus
via Erasmus ontleningen aan Moralia (Plutarchus) en Naturalis historia (Plinius)