ŹRÓDŁA WIEDZY O SPOŁECZEŃSTWIE
Platon (ok. 427-347 p.n.e), filozof grecki. Zainteresowania filozoficzne zawdzięczał dziewięcioletniemu obcowaniu z Sokratesem. Po jego śmierci odbył liczne podróże. Przebywał w Megarze, Kyrene, w Egipcie i Azji Mniejszej, w Italii i na Sycylii. Podczas podróży poznał wiele poglądów, w tym doktryny orfickie i pitagorejskie o wędrówce duszy, o uwięzieniu duszy w ciele, o dążności do najwyższej idei dobra.
W 389 p.n.e., po powrocie do Aten, w gaju poświęconym Akademosowi założył szkołę, którą kierował przez 42 lata. Była ona zorganizowana na wzór pitagorejski i miała zarówno charakter naukowy, jak i religijny.
Platon rozwinął naukę o:
1) ideach, o ich charakterze, relacjach pomiędzy ideami a rzeczami, o ich naturze.
2) duszy, jej funkcjach biologicznych, poznawczych, religijnych, o zależnościach między duszą i ciałem.
3) przyrodzie, o stwórcy demiurgu - boskim budowniczym świata, naturze i materii.
4) poznaniu (rozumowym i wrodzonym), stopniach i metodach poznania.
5) filozofii i jej charakterze, zadaniach i celach.
6) cnotach, czyli etykę, w tym: o istocie cnót i ich strukturze, o miłości.
7) państwie.
8) pięknie, sztuce, twórczości, czyli estetykę.
Platon ukształtował system filozoficzny, którego istotą było:
1) w ontologii: przekonanie, że istnieje byt idealny i że byt realny jest odeń zależny.
2) w psychologii: uznanie, że dusza istnieje niezależnie od ciała i że ciało jako byt niższy jest zależne od niej.
3) w teorii poznania: twierdzenie, że istnieje wiedza rozumowa, niedoświadczalna, wrodzona, i wiedza zmysłowa, niepewna i złudna.
4) w metodologii: przyjęcie metody dialektycznej i podporządkowanie jej metody empirycznej.
5) w etyce: uznanie, że właściwym celem człowieka są dobra idealne i że dobra realne powinny być traktowane jako środki do niego wiodące.
Platon był finalistą w pojmowaniu przyrody. Pionierem logiki, teorii państwa i prawa. W założonej przez niego szkole rozwijały się: filozofia, matematyka, astronomia, logika, medycyna. Została zamknięta przez cesarza Justyniana w 529 n.e.
Do najważniejszych pism w dorobku Platona należą: Obrona Sokratesa, Laches, Charmides, Eutyfron, Protagoras, Gorgiasz, Menon, Fajdros, Fedon, Uczta, Teajtet, Państwo, Parmenides, Sofista, Fileb, Timajos, Prawa.
Arystoteles (384-322 p.n.e.), filozof grecki. Pochodził ze Stagiry, stąd zwana bywa Stagirytą. Ok. 366-347 p.n.e. kształcił się w Akademii Platońskiej. 343-340 p.n.e. przebywał na dworze macedońskim jako wychowawca Aleksandra III Wielkiego, później w Stagirze. 335 p.n.e. powrócił do Aten, gdzie założył szkołę filozoficzną: Likejon. 323 p.n.e. zagrożony przez stronnictwo antymacedońskie schronił się w Chalcynie; spędził tu resztę życia. Początkowo zwolennik Platona, wykształcił szybko zręby własnej doktryny.
Przeczył istnieniu jakiejkolwiek wiedzy wrodzonej - źródeł poznania upatrywał w postrzeżeniach, na podstawie których drogą abstrakcji umysł buduje pojęcia, tzn. wydobywa to, co w rzeczach ogólne. Opracował teorię pojęć i sądów, zwłaszcza zasady sylogizmu (sylogistyka Arystotelesa), tworząc podstawy logiki. Filozofię podzielił na praktyczną, tj. etykę i politykę, oraz teoretyczną, czyli fizykę, matematykę i "filozofię pierwszą", zwaną później metafizyką, na polu której jego dokonania okazały się szczególnie doniosłe. Odrzuciwszy naukę o ideach, stwierdził, że istnieją tylko konkretne rzeczy jednostkowe, stanowiące samodzielne bytowo substancje, różne od niesamoistnych przypadłości.
W substancji wyodrębnił formę: to, co mieści się w definicji danej rzeczy, a więc jej istotę, i materię: to, co poza nią wykracza (hylemorfizm); stworzył pojęcie absolutnie nieuformowanej i odwiecznej materii pierwszej, stanowiącej podłoże wszystkiego. Jest autorem klasycznej formuły teorii przyczynowości; obok formy i materii, traktowanych jako przyczyny wewnętrzne: formalna i materialna, wydzielił 2 przyczyny zewnętrzne: sprawczą i celową, czyli to, dzięki czemu, i to, ze względu na co coś zaistniało.
Rzeczywistość ujmował w sposób dynamiczny; służyła temu teoria aktu i możności oraz entelechii jako zasady stawania się danego bytu. Teza, iż ruch, który dokonuje się w istniejącym odwiecznie świecie, miał początek, doprowadziła go do koncepcji pierwszego poruszyciela, stanowiącego też cel owego ruchu - czyli transcendentnego Boga. Wyodrębnił 3 rodzaje duszy, traktowanej zawsze jako forma i energia ciała organicznego: duszę roślinną, zwierzęcą i - właściwą jedynie człowiekowi - myślącą; przeprowadził podział rozumu (funkcji duszy myślącej) na bierny i czynny. W etyce propagował zasadę środka, tj. unikanie skrajności; za cel ludzkiego działania uważał dobro i szczęście (eudajmonizm).
Arystoteles należy do najwybitniejszych postaci w dziejach filozofii (w średniowieczu zw. go po prostu Filozofem). Jego pisma uporządkował i skatalogował ok. 70 p.n.e. Andronikos z Rodos. Do ważniejszych należą (w nawiasach daty wyd. pol.): Kategorie i Hermeneutyka (1975), Topiki (1978), Metafizyka (1983), Fizyka (1968), O niebie (1980), O duszy (1972), Etyka nikomachejska (1956), Polityka (1953), Poetyka (1887, nowe tłum. 1983), Zachęta do filozofii (1988).
Tomasz z Akwinu, święty (1225-1274), dominikanin, filozof i uczony, urodzony we Włoszech, doktor Kościoła katolickiego. Od 1252 wykładał w Paryżu. Dostosował do potrzeb filozofii katolickiej koncepcję Arystotelesa, od którego przejął rozumienie poznania jako procesu receptywnego, pojęcia aktu i potencji, formy i materii, zasadę przyczynowego powiązania zdarzeń oraz pojęcie dowodu. Zajmował się też naukami przyrodniczymi.
Wprowadził rozróżnienie wiary i wiedzy, teologii i filozofii. Sądził, że niektóre prawdy przekraczają to, co można poznać rozumem, ale się rozumowi nie przeciwstawiają. Twierdził, że bytem są jedynie rzeczy jednostkowe. Byty postrzegał jako złożone z istoty (essentia) i istnienia (existentia). Istotą każdej rzeczy jest to, co wspólne dla jej gatunku i zawarte w definicji. Jedynie z istoty Boga wynika to, że musi On istnieć, nie znamy jednak Boskiej istoty i dlatego należy dowieść rozumem Jego istnienia. Tomasz z Akwinu podał 5 takich dowodów:
1) "z ruchu" (jeżeli świat jest w ruchu, musi istnieć Pierwszy Poruszyciel),
2) "z niesamoistności świata" (nic nie istnieje samo z siebie, musi więc istnieć jakiś Byt samoistny),
3) "z przypadkowości rzeczy" (jeżeli wszystko jest przypadkowe, musi być Istota konieczna),
4) "z różnic w doskonałości" (w hierarchii doskonałości jest Istota Najdoskonalsza),
5) "z celowości przyrody" (Bóg ustanawia cele). Wg Tomasza z Akwinu Bóg jest czystym aktem istnienia, świat został stworzony z niczego (ex nihilo), wprost przez Boga, aktem Jego woli i ma budowę hierarchiczną.
W teorii poznania stał na stanowisku empiryzmu, twierdząc, że wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia. W antropologii bronił jedności natury ludzkiej, rozumianej jako połączenie materii i formy. W etyce nawiązywał do Arystotelesowskiego ideału umiaru. Uznawany jest też za najwybitniejszego przedstawiciela średniowieczej myśli ekonomicznej. Sformułował podstawy teorii własności, dowodząc, że własność prywatna i wynikające z niej nierówności społeczne są zgodne z prawem naturalnym. Uznał konieczność wymiany handlowej, ale pod warunkiem spełnienia zasady ekwiwalentności.
Rozwinął teorię ceny sprawiedliwej, kształtującej się w procesie produkcji na podstawie "wewnętrznej" wartości towaru, uzależnionej od ilości i jakości zużytej do jego wytworzenia pracy. Na niej oparł swoje teorie płacy roboczej (wynagrodzenie za sprzedaż pracy, uzależnione od jej ilości oraz godności zawodu i statusu społecznego pracownika), zysku kupieckiego (wynagrodzenie za poniesione nakłady) oraz procentu (krytyka lichwy).
W 1879 w encyklice Aeterni Patris filozofia Tomasza z Akwinu została uznana za oficjalną filozofię Kościoła katolickiego. Główne dzieła: Summa contra gentiles (1259-1264) oraz Summa theologiae (1269-1273).
Tomasz Morus (1478-1535), angielski arystokrata, humanista, pisarz polityczny, członek parlamentu, Lord Kanclerz Anglii na dworze króla Henryka VIII. Ścięty za odmowę uznania króla za głowę Kościoła w Anglii. Kanonizowany w 1935.
W pracy pt. Prawdziwie złota książeczka o najlepszym urządzeniu rzeczypospolitej i o nowej wyspie Utopii (1516) nakreślił wizję nowego, sprawiedliwego społeczeństwa, rządzonego demokratycznie, w którym nie ma własności prywatnej i osobistej, każdy obywatel zobowiązany jest do pracy i każdy wg potrzeb może z owoców tej pracy korzystać. W społeczeństwie tym nie ma obiegu pieniężnego, złoto i srebro używane są tylko do wymiany z innymi krajami.
Poglądy Morusa były wyrazem krytyki negatywnych skutków powstającej gospodarki rynkowej: nędzy coraz większej części społeczeństwa, odchodzenia od zasad moralnych i drapieżności warstw rządzących. Od tytułu jego dzieła analogiczne poglądy nazwano utopiami społecznymi.
Machiavelli Niccolo (1469-1527), pisarz społeczny i polityczny odrodzenia, historyk i dyplomata florencki. W 1498 został sekretarzem w tzw. Drugiej Kancelarii zajmującej się sprawami wojny i administracji. Odbywał liczne podróże i misje dyplomatyczne: spotkał się z Ludwikiem XII, królem Francji, Maksymilianem I władcą Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego a także papieżem Juliuszem II. Po dojściu do władzy rodu Medyceuszy i upadku Republiki Florencji w 1512 usunięty z życia publicznego, oskarżony o spisek, uwięziony i torturowany. Po wyjściu z więzienia skoncentrował swoje pasje polityczne na pisaniu traktatów, z których większość wydano pośmiertnie.
Do najgłośniejszych należą: O sztuce wojennej (1521), Historia Florencji (1532) oraz Książę (1532), gdzie przedstawił teorię skutecznego sprawowania władzy (makiawelizm). Według Machiavellego o życiu ludzkim decydują: los (fortuna), przedsiębiorczość człowieka, jego zdolności i aktywność (virtu). Tylko ludzie odważni i energiczni mogą uwolnić się spod wpływu fortuny i samodzielnie kierować swoim życiem. Takie osoby są predysponowane do rządzenia. Władca musi też jednak pamiętać, że ludzie z natury są egoistami, źli i niewdzięczni. Porządek i poszanowanie prawa może zagwarantować tylko silna władza. Dla dobra kraju i społeczeństwa władca może zastosować nawet przemoc, gdyż dobry rządzący wzbudza zarówno strach, jak i miłość.
Andrzej Frycz Modrzewski (ok. 1503-1572), najwybitniejszy pisarz polityczny epoki staropolskiej, wyraziciel idei odrodzenia, reformator społeczny, teolog. Potomek niezamożnej rodziny szlacheckiej, dziedziczny wójt gminy Wolbórz. Studia w Akademii Krakowskiej.
Przyjął niższe święcenia kapłańskie i pracował w kancelarii prymasa J. Łaskiego a potem biskupa poznańskiego J. Latalskiego (1523-1529). Następnie w służbie bratanka arcybiskupa - prymasa, humanisty J. Łaskiego. Przez dłuższy czas mieszkał w Niemczech. W Wittenberdze zetknął się z M. Lutrem i jego kręgiem. Jego protektor Łaski zakupił po śmierci Erazma z Rotterdamu (1536) bibliotekę filozofa, polecając przewiezienie jej do Polski Fryczowi Modrzewskiemu
1541 w Krakowie, zaprzyjaźnił się z grupą humanistów - protestantów. 1547 sekretarz i dyplomata Zygmunta Augusta. 1553 osiadł w dziedzicznym Wolborzu, ale popadłszy w konflikt z władzami kościelnymi szukał opieki na dworze hetmana J. Tarnowskiego. Wziął go w obronę król, zaopatrując w list żelazny.
W ostatnich latach życia atakowany jako heretyk, zbliżył się do myśli kalwińskiej, zwłaszcza ariańskiej oraz do kręgów reformacyjnych. 1543 napisał po łacinie traktat Lascius, czyli o karze za mężobójstwo, który wraz z trzema następnymi, dotyczącymi tego samego problemu, wydał w latach 1545-1546.
W Mowie Perypatetyka Prawdomówcy (1545) wystąpił przeciwko zakazowi posiadania ziemi przez mieszczan. Naraził się Kościołowi publikując 1546 mowę, argumentującą za wysłaniem na sobór trydencki delegacji świeckiej obok duchownej.
Swe najważniejsze dzieło O poprawie Rzeczypospolitej (wydanie częściowe po łacinie w Krakowie 1551, całość w Bazylei 1554, częściowy przekład polski z łaciny 1577) poświęcił programowi przebudowy państwa w kierunku równości wszystkich obywateli wobec prawa, monarchii scentralizowanej, laicyzacji wychowania i oświaty itp.
W pośmiertnie wydanej rozprawie Silvae quator (1590) ostro skrytykował niedemokratyczne stosunki w Kościele, domagając się także równouprawnienia różnych wyznań i dając wyraz irenizmowi (zasada Erazma z Rotterdamu, głosząca pokój i zgodę między religiami). Zyskał międzynarodowy rozgłos.
Condorcet (1743-1794), filozof, matematyk i ekonomista francuski. Członek francuskie Akademii Nauk (od 1769) i Akademii Francuskiej (od 1782).
W polityce stronnik żyrondystów. W ekonomii zwolennik fizjokratyzmu. W Essai sur l'application de l'analyse à la probabilité des décisions rendues à la pluralité de voix (1785) jako jeden z pierwszych zastosował w badaniach zjawisk społecznych rachunek prawdopodobieństwa i metody statystyczne.
Autor Projektu organizacji wychowania publicznego (1792, wydanie polskie 1948), w którym postulował wprowadzenie bezpłatnego szkolnictwa o charakterze świeckim, dostępnego dla obu płci. Twórca teorii postępu - w Szkicu obrazu postępu ducha ludzkiego poprzez dzieje (1795, wydanie polskie 1957) ukazał historię ludzkości jako ustawiczne jej doskonalenie się pod względem intelektualno-moralnym i materialnym.
Myśl Condorceta wywarła wpływ m.in. na A. Comte'a.
Saint-Simon (1760-1825), francuski myśliciel społeczny, historyk i filozof. Uczestnik wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych (1775-1783) i walk kolonialnych. Twórca teorii społeczno-ekonomicznej nazwanej od jego nazwiska saint-simonizmem, stanowiącej jeden z nurtów socjalizmu utopijnego.
Postulował przebudowę istniejącego ustroju społecznego poprzez modernizację systemu kapitalistycznego, reorganizację produkcji i budowę społeczeństwa industrialnego z decydującą rolą państwa jako właściciela środków produkcji. Poszukiwał praw rozwoju społecznego. Był zwolennikiem historyzmu w ujmowaniu przemian społecznych.
Główne prace: Lettres d'un habitant de Genève à ses contemporains (1802), De la réorganisation de la Société Européenne... (1814), Du système industriel (1821), Catéchisme des industriels (1824), Nouveau christianisme (1825).
August Comte (1788-1857), filozof francuski. Po ukończeniu gimnazjum w rodzinnym Montpellier wstąpił do Szkoły Politechnicznej w Paryżu z zamiarem poświęcenia się naukom ścisłym. Przez krótki czas współpracował z C.H. Saint-Simonem, co zaowocowało zamieszczeniem w Katechizmie przemysłowców Systemu polityki pozytywnej Comte'a.
W 1826 Comte rozpoczął w swoim mieszkaniu prywatne wykłady filozofii pozytywnej, entuzjastycznie przyjęte przez kręgi naukowe. W 4 lata później ukazał się pierwszy z 6 tomów Wykładów filozofii pozytywnej. Comte odrzucił wszelką metafizykę i opowiedział się za wiedzą badającą jedynie przedmioty rzeczywiste i sprawy dostępne umysłowi. Za obowiązek filozofa pozytywisty uważał rozważanie tematów utylitarnych i działanie na rzecz polepszania życia. Celem Wykładów miała być koordynacja 6 fundamentalnych dyscyplin naukowych: matematyki, astronomii, fizyki, chemii, biologii i socjologii.
Przełomowym momentem w życiu Comte'a stała się miłość do K. de Vaux, która po dwóch latach znajomości z filozofem zmarła na gruźlicę płuc. Od tej chwili w doktrynie Comte'a dominującą rolę zaczął odgrywać kult kobiety. Filozof zapragnął stworzyć religię ludzkości, której koncepcję wywiódł ze swojej historiozofii; okresem, który miałby nastąpić po średniowieczu i epoce przejściowej, byłaby era pozytywistyczna. Dla jej urzeczywistnienia konieczne stałoby się stworzenie religii, która zastąpiłaby rządy Boga władzą konceptu ludzkości. Znalazłoby się w niej miejsce dla idei serca, która, niezależna od inteligencji i woli, stworzyłaby fundament dla siódmej dyscypliny naukowej - moralności.
Organizację, rytuał i sakramenty Comte postanowił przejąć z katolicyzmu. I tak “zapożyczona” pozytywistyczna Trójca Święta składać się miała z: “Wielkiego Środowiska”, czyli przestrzeni, “Wielkiego Fetysza”, czyli kuli ziemskiej, oraz “Wielkiego Bytu”, czyli ludzkości.
Swoje idee religijne Comte zawarł w dziełach: System filozofii pozytywnej, czyli traktat socjologii ustanawiający religię ludzkości (1851) oraz Katechizm pozytywistyczny (1853), składający się z “jedenastu dialogów między Kobietą a kapłanem Ludzkości”. Choć za życia Comte'a jego filozofia znana była jedynie wąskiemu kręgowi odbiorców, wkrótce jej wpływ odczuć miała cała Europa. Proza 2. poł. XIX w., skoncentrowana na doświadczeniach i faktach, zyskała miano pozytywistycznej.
Emil Dürkheim (1858-1917), socjolog, filozof i pedagog francuski, współtwórca nowoczesnej socjologii, czołowy przedstawiciel socjologizmu. Od 1887 profesor uniwersytetu w Bordeaux (pierwszej we Francji katedry socjologii). Od 1902 szef Katedry Pedagogiki na Sorbonie (potem Katedry Pedagogiki i Socjologii). Współtwórca francuskiej szkoły socjologicznej i antropologicznej, od 1898 wydawał pismo L' Année Sociologique.
Podejmował wysiłki ustanowienia socjologii jako dyscypliny naukowej posiadającej swój własny, odrębny przedmiot poznania. Autor postulatu badania i traktowania faktów społecznych jako rzeczy. W swych wczesnych pracach przeprowadził analizy świadomości społecznej i przedstawień zbiorowych. Prowadził studia nas solidarnością organiczną i mechaniczną. Później zwrócił się w swych analizach w kierunku socjologii religii i socjologii wiedzy. Twórca nowatorskiego studium nad samobójstwem i anomią. Główne prace: O podziale pracy społecznej (1893, wydanie polskie 1999), Zasady metody socjologicznej (1895, wydanie polskie 1968), Le Suicide (1897), Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny w Australii (1912, wydanie polskie 1990), Sociologie et philosophie (1924).
Herbert Spencer (1820-1903), filozof angielski, przedstawiciel ewolucjonizmu. Twórca terminu "ewolucja" oraz programu filozoficznego nazwanego "programem systemu filozofii syntetycznej". Był pod wpływem Ch. Darwina, ale także sam wpłynął na darwinizm.
Starał się uzasadnić, że cały wszechświat podlega ewolucji, stopniowemu i systematycznemu różnicowaniu się części tworzących określony porządek. Wszystkie układy w świecie i sam świat jako całość przechodzą od stanu chaosu do wyżej zorganizowanej jedności, tworząc postęp. Spencer pojmował świat jako mechanizm i taki charakter miały proponowane przez niego zasady ewolucji rozciągające się na wszystkie dziedziny rzeczywistości. Uważał, że ewolucja kultury jest zbliżona do biologicznej, podobnie miał się też rozwijać ludzki umysł. Twierdził, że wynikiem ewolucji jest również świadomość, czyli że można sklasyfikować formy świadomości odpowiadające ewolucji istot żywych.
Etyka zaproponowana przez Spencera była skrajnie naturalistyczna: utożsamiał działania moralne z naturalnymi, czyli zgodnymi z ogólnymi prawami ewolucji. Wg niego zasady etyczne nie są uniwersalne ani trwałe, gdyż, wytworzone w toku ewolucji, za jakiś czas ulegną zmianie. Poglądy te prowadziły Spencera do hedonizmu. W teorii poznania był agnostykiem. Podobnie jak I. Kant, do którego nawiązywał, uważał, że istota rzeczywistości jest niepoznawalna.
Głównym dziełem Spencera jest A System of Synthetic Philosophy w dziesięciu tomach (1862-1896), składają się na nie m.in.: Principles of Biology (1864-1867), Principles of Psychology (1870-1872) oraz Principles of Sociology (1876-1896).
DEFINICJE
Socjologia, nauka o społeczeństwie i procesach, które w nim zachodzą. Zajmuje się badaniem stosunków społecznych, określa prawidłowości powstawania i przekształcania się różnych form życia zbiorowego, analizuje zjawiska i procesy zachodzące w tych zbiorowościach. Jako samodzielna dyscyplina naukowa pojawiła się w 2. poł. XIX w. Termin socjologia wprowadził francuski filozof A. Comte - w znaczeniu ogólnej nauki o strukturze społeczeństwa, prawach jego rozwoju i metodach badania.
Przedmiot, zakres i zadania socjologii były różnie rozumiane i określane w poszczególnych okresach, co miało wpływ na pojawienie się rozmaitych kierunków i teorii. Do bardziej znanych należą: teoria strukturalno-funkcjonalna, teoria konfliktu, teoria ekologiczna, teoria działania społecznego, teoria systemów.
We współczesnej socjologii przeważa tendencja do ujmowania jej jako nauki empirycznej o strukturze i funkcjonowaniu różnych zbiorowości, co spowodowało szybki rozwój badań specjalistycznych i wyodrębnienie szeregu szczegółowych dyscyplin socjologicznych, m.in. socjologia: pracy, przemysłu, miasta, wsi, opinii publicznej, wychowania, rodziny, wojska, sportu, medycyny, religii.
Fakt społeczny, podstawowa kategoria w socjologicznej koncepcji Durkheima obejmująca wszelkie działania społeczne (wierzenia, prawo, moda, sposoby działania).
Fakty są zewnętrzne wobec jednostki, nie są produktem jej umysłu, panują nad jej świadomością oraz są obiektywne - nie można ich sprowadzić do jednostkowych manifestacji; poznawalne są jedynie z zewnątrz, podlegają ogólnym prawom, lecz mają swoiste cechy. Wyjaśnienie faktu społecznego wymaga rekonstrukcji obrazu świata, jaki leży u podstaw działania człowieka, autora faktu oraz na porównaniu tego obrazu z samym światem, czyli sprawdzeniu jego prawdziwości. Zabieg ten jest koniecznym warunkiem obiektywnej oceny faktu, rozstrzygnięcia problemu jego celowości.