Uniwersytet Warmińsko-Mazurski

w Olsztynie

Wydział Kształtowania Środowiska i Rolnictwa

Kierunek: ROLNICTWO

inż. Krzysztof Łabuda

Agrotechnika, ocena zachwaszczenia i plonowanie pszenicy orkisz
(Triticum spelta L.) oraz pszenicy zwyczajnej
(Triticum aestivum L.) uprawianych w myśl zasad rolnictwa ekologicznego

• Praca magisterska

• wykonana

• w Katedrze Agrotechnologii i Zarządzania

• Produkcją Roślinną

• pod kierunkiem

• dr inż. Krystyny Żuk-Gołaszewskiej

• Olsztyn 2008

Spis treści

1. Wprowadzenie i cel pracy...................................................................................................	1
2. Przegląd piśmiennictwa.......................................................................................................	4
3. Metodyka i zakres badań doświadczenia............................................................................	9
4. Przebieg warunków pogodowych........................................................................................	10
5. Wyniki i dyskusja................................................................................................................	12
5.1. Fazy rozwojowe roślin pszenicy orkisz i pszenicy zwyczajnej.......................................	12
5.2. Obsada roślin pszenicy orkisz i pszenicy zwyczajnej po wschodach..............................	17
5.3. Zachwaszczenie plantacji pszenicy orkisz i pszenicy zwyczajnej..................................	18
5.4. Cechy morfologiczne pszenicy orkisz i pszenicy zwyczajnej.........................................	25
5.5. Elementy struktury plonu i plonowanie pszenicy orkisz i pszenicy zwyczajnej..............	26
6. Wnioski.................................................................................................................................	29
7. Zacytowana literatura.........................................................................................................	30

1. Wprowadzenie i cel pracy.

Początki uprawy pszenicy datuje się na około 6000 lat przed naszą erą. Oryginalne pochodzenie orkiszu jest kontrowersyjne. Na podstawie badań archeobotanicznych wysunięto dwie hipotezy pochodzenia tego zboża. Jedna z nich sugeruje, że orkisz pochodzi z obszaru obecnego Iranu. Druga niezależna sugeruje pochodzenie orkiszu rejonu z Iranu i południowo-wschodniego rejonu Europy. Na podstawie obecnie przeprowadzonych badań genetycznych naukowcy wciąż mają podzielone zdania. Ślady tej rośliny odkryto w wykopaliskach neolitycznych, a jej uprawa stanowiła podstawę budowania potęg pierwszych państw powstających w basenie Morza Śródziemnego. W starożytnej Grecji stanowiła, obok jęczmienia, oliwek oraz winorośli, podstawę gospodarki [Roberts 1999]. Triticum spelta L. przez wieki utrzymywała pozycję lidera wśród uprawianych pszenic. Już w minionych wiekach zwrócono uwagę na dietetyczne właściwości ziarna orkiszu. W XII wieku przeorysza klasztoru w Eibingen, św. Hildergarda pisała: ,,Orkisz jest najlepszym ziarnem zbożowym, działa rozgrzewająco i natłuszczająco i jest wartościowszy i łagodniejszy niż inne ziarna (...) prowadzi do dobrej krwi, daje rozluźniony charakter i cnotę zadowolenia..." [Hirscher 2007].

W Europie orkisz pojawił się w epoce kamiennej. W związku z małymi wymaganiami klimatycznymi już w epoce brązu stał się w jej chłodniejszych rejonach (Skandynawii, Niemczech, Polsce) zbożem dominującym. W związku z niskim plonowaniem oraz wysokimi stratami podczas zbioru, na przełomie XIX i XX wieku nastąpił spadek zainteresowania uprawą orkiszu. Wynikało to z wprowadzenia do masowej produkcji pszenicy zwyczajnej, plonującej wyżej, a przede wszystkim wymłacalnej, co ograniczyło koszty związane z jej odplewieniem [Pałys, Łabuda 1997; Tyburski, Żuk-Gołaszewska 2005]. W górzystych regionach Niemiec, Austrii oraz Szwajcarii orkisz do dziś jest jedną z podstawowych uprawianych tam pszenic [Waga 2001].

Rodzaj Triticum obejmuje ponad 20 gatunków, wśród których można wyróżnić kilka tysięcy odmian. Głównymi gatunkami są: Triticum aestivum L., Triticum durum Desf., Triticum spelta L., Triticum monococcum L., Triticum dicoccum Schrank., Triticum turgidum L., Triticum persicum Vav. i Triticum polonicom L. [Cyrkler-Degulis, Bulińska-Radomska 2006].

W związku ze wzrostem zainteresowania producentów i konsumentów rolnictwem ekologicznym, na fali jego popularności obserwuje się powrót do uprawy gatunków uprawianych w przeszłości. Jedną z takich roślin jest pszenica orkisz - heksaploid (2n=42) uważany przez niektórych badaczy za podgatunek pszenicy zwyczajnej [Waga 2001; Waga i in. 2002; Waga 2002; Pałys, Kuraszkiewicz 2003; Sulewska 2004], zaś przez innych za odrębny gatunek [Achremowicz i in. 1999; Tyburski, Żuk-Gołaszewska 2005; Cyrkler-Degulis, Bulińska-Radomska 2006].

Obecnie areał uprawy orkiszu w Europie jest niewielki i wynosi około 18 tysięcy hektarów. Według danych szacunkowych w Polsce uprawia się około 300 hektarów tej pszenicy. Jej uprawa prowadzona jest głównie w gospodarstwach ekologicznych, przy ciągłym wzroście zainteresowania tym gatunkiem [Tyburski, Żuk-Gołaszewska 2005]. Związane jest to ze zwiększającym się popytem na produkty o wyższych parametrach jakościowych wytwarzanych w oparciu o technologie przyjazne dla środowiska [Pałys, Kuraszkiewicz 2003; Sulewska 2004; Kordan i in. 2007].

Ziarno orkiszu zawiera więcej białka, jest bogatsze w gluten oraz mikroelementy w porównaniu ze składem chemicznym ziarna pszenic chlebowych [Pałys, Kuraszkiewicz 2003; Sulewska 2004]. Waga [2003] w swoich badaniach wykazał, że zawartość białka w ziarnie orkiszu wynosiła od 18 do 20%, natomiast w badaniach Achremowicz i in [1999] oraz Ceglińskiej [2003] zawartość białka w orkiszu była nieco niższa (13-17%). Z kolei zawartość białka w ziarnie pszenicy zwyczajnej, w zależności od intensywności nawożenia azotowego wahała się w granicach 10-14% [Mazurkiewicz, Bojarczyk 2004]. Pieczywo uzyskiwane z orkiszu ma lepsze właściwości odżywcze oraz zdrowotne niż uzyskane z pszenic chlebowych [Waga 2001; Laszczak-Dawid i in. 2007]. Dodatek mąki orkiszowej przedłuża trwałość pieczywa oraz poprawia jego smak [Ostrowska 1993]. Ceglińska [2003] oraz Sulewska [2004] w swoich badaniach wskazały możliwość spożywania produktów orkiszowych przez osoby chore na celiakię czyli alergię na gluten. Trybuski i Żuk-Gołaszewska [2005] zwrócili uwagę na fakt, że wiele osób nie tolerujących wyrobów wytworzonych z ziarna pszenicy zwyczajnej może spożywać przetworzony orkisz nie wykazując przy tym odczynów alergicznych, jednak ze względu na wysoką zawartość gliadyn z rezerwą podchodzą do twierdzenia, że może być podawany osobą chorym na tę chorobę. Waga i in. [2002] uważają, że w przypadku tolerancji na orkisz u takich osób źle zdiagnozowano rodzaj czynnika uczulającego, bądź uczulenie nie było związane z celiakią. Ponadto zaletą orkiszu jest możliwość wykorzystania ziarna w różnych stadiach dojrzałości. Ziarno zbierane w fazie dojrzałości mlecznej zawiera wszystkie składniki odżywcze, które występują w dojrzałym ziarnie i może być spożywane w różnej postaci np. w formie zup lub jako gotowanego dodatku do dań [Achremowicz i in. 1999; Tyburski, Żuk-Gołaszewska 2005].

Celem pracy było ocena zachwaszczenia plantacji pszenicy, porównanie cech morfologicznych, komponentów plonu i plonowania pszenicy orkisz z pszenicą zwyczajną uprawianych w myśl zasad rolnictwa ekologicznego.

2. Przegląd piśmiennictwa.

Pszenica orkisz jest pszenicą oplewioną o łamliwej osadce kłosowej. Posiada cztery plewki ściśle okalające ziarniak, zaś ziarno podczas młócenia nie wymłaca się z nich [Pałys, Kuraszkiewicz 2003]. W uprawie dominuje forma ozima. Charakteryzuje się długim źdźbłem (120-160 cm), w związku z czym może być podatny na wyleganie [Tyburski, Żuk-Gołaszewska 2005]. Jednakże, jak wykazały badania Cyrkler-Degulis oraz Bulińskiej-Radomskiej [2006], jedną z wielu zalet tej rośliny jest odporność na wyleganie w przypadku wystąpienia dużej ilości opadów.

Ze względu na niższe wymagania glebowe pszenicy orkisz w porównaniu z pszenicą zwyczajną oraz większą tolerancją na niesprzyjające warunki pogodowe i stres środowiskowy, uprawa tego gatunku jest możliwa nawet na uboższych, kamienistych glebach. Orkisz wykazuje również wysoką odporność na wiele szczepów rdzy żółtej oraz septoriozę kłosa [Waga 2001; Sulewska 2004]. Dzięki tym cechom może stać się źródłem cennych genów dla odmian pszenic zwyczajnych, warunkując między innymi wyższe plonowanie w niesprzyjających warunkach środowiska, odporność na niskie temperatury oraz niektóre choroby zbóż [Waga 2001].

Dominacja pszenicy orkisz w przeszłości związana była z jej odpornością oraz możliwością uzyskania plonu w niesprzyjających warunkach, zwłaszcza klimatycznych. Wrażliwość na nadmiar wody w glebie jest czynnikiem przyczyniającym się do znacznego spadku plonu Triticum aestivum. Tolerancja orkiszu na przejściowe niedotlenienie spowodowane zalaniem jest prawdopodobnie wynikiem mniejszego niż w przypadku pszenicy zwyczajnej zużycia tlenu w okresie pomiędzy kiełkowaniem a wschodami [Burgos i in. 2001]. Dzięki dużej odporności na niekorzystne warunki środowiska, a także możliwość zastosowania ekstensywnej uprawy, orkisz znakomicie nadaje się do wprowadzenia do gospodarstw ekologicznych oraz uprawy na terenach o podwyższonych wymaganiach ekologicznych jak na przykład strefy ochrony wód [Sulewska 2004].

Z chwilą zastosowania w produkcji roślinnej nawozów mineralnych oraz chemicznych środków ochrony roślin zaczęło się wypieranie orkiszu z uprawy przez pszenicę zwyczajną. Wynikało to głównie z reakcji Triticum aestivum ssp. vulgare na zastosowanie nawozów mineralnych w produkcji rolniczej. Pszenica zwyczajna reagowała znaczną zwyżką plonów na zwiększenie zawartości dostępnych składników pokarmowych w glebie. Nie bez znaczenia pozostawał też fakt znacznego powiększenia się liczby mieszkańców Europy. Producenci nastawieni na maksymalizację zysków oraz redukcję kosztów odchodzili od uprawy orkiszu na rzecz pszenic lepiej plonujących, wymłacalnych, których przerób jest łatwiejszy oraz tańszy [Waga 2001; Pałys, Kuraszkiewicz 2003].

Wysokość plonu pszenicy oraz jego komponenty zależą między innymi od czynników agrotechnicznych, środowiskowych oraz odmiany [Wyszyński i in. 2004; Woźniak 2005; Woźniak 2006 a; Woźniak, Staniszewski 2007]. Na komponenty plonu składają się między innymi liczba kłosów na m², długość kłosa, ilość kłosków w kłosie, liczba ziarniaków w kłosie, płodność kłoska oraz masa tysiąca ziarniaków [Kowalczyk 2006].

Pszenica ma duże wymagania w stosunku do zasobności gleby w składniki pokarmowe. W rolnictwie ekologicznym, na skutek rezygnacji z nawożenia mineralnego uzupełniającego braki składników mineralnych w glebie oraz chemicznej ochrony roślin, pojawia się problem zastąpienia tych elementów agrotechniki. Niedobór substancji odżywczych w glebie można uzupełniać stosując nawożenie organiczne. Decydującą rolę odgrywa dobór właściwego przedplonu. Stosowanie niewłaściwego płodozmianu może obniżyć wielkości plonu o 20 - 25% w stosunku do upraw z płodozmianem optymalnym [Woźniak 2006 b; Suwara i in. 2007]. Odpowiedni przedplon nie tylko pozostawia glebę zasobną w pierwiastki niezbędne do właściwego rozwoju pszenicy, lecz także ogranicza zachwaszczenie plantacji oraz występowanie chorób [Wyszyński i in. 2004; Weber, Hryńczuk 2005; Parylak 2006].

Najgorszymi przedplonami pod pszenicę są zboża. [Stępień 2004; Woźniak 2006 a; Woźniak 2006 b]. Pszenica uprawiana w płodozmianie z dużym ich udziałem plonuje słabiej dając ziarno niższej jakości, stając się jednocześnie bardziej podatną na choroby [Woźniak 2004; Parylak 2006; Suwara i in. 2007]. Najlepszymi przedplonami są rośliny strączkowe, motylkowe drobnonasienne, okopowe uprawiane na oborniku a także rzepak [Budzyński, Szempliński 1999; Woźniak 2006 b; Suwara i in. 2007]. W swoich badaniach Woźniak [2006 b] wykazał, że pszenica ozima najwyżej plonowała w stanowisku po grochu siewnym (na poziomie 7.11 t z ha), natomiast uprawiana po sobie obniżyła plon o 25%. Uprawiana po ziemniaku zanotowała spadek 10%. Badania Suwary i in. [2007] potwierdzają wartość roślin motylkowatych jako pożądanego przedplonu dla pszenicy.

Stanowisko pod pszenicę można przygotować stosując uprawę tradycyjną pełną lub uproszczoną, a także bezorkową. Za zastosowaniem uprawy bezorkowej przemawiają duże koszty tradycyjnej uprawy [Weber, Hryńczuk 2005]. Budzyński, Szempliński [1999] podają, że rezygnacja z orki średniej na rzecz głęboszowania i orki płytkiej zwiększa plon oraz podnosi wskaźnik efektywności energetycznej. W badaniach Orzecha i in. [2004] wskaźnik efektywności energetycznej najkorzystniej kształtował się przy zastosowaniu uprawy tradycyjnej i wynosił 6.03 w stosunku do 5.91 przy uprawie bezorkowej. Z wyników badań tych autorów wynika, że tradycyjna uprawa pszenicy zwiększa jej plon [Orzech i in. 2003; Orzech i in. 2004] natomiast zdaniem Gawędy [2004] sposób uprawy nie wpływa w sposób znaczący na wysokość plonu.

Jednym z elementów istotnie wpływającym na wysokość plonowania oraz cechy jakościowe uzyskanego plonu pszenicy jest termin siewu [Wyszyński i in. 2004]. Opóźnienie terminu siewu pszenicy może skutkować obniżeniem plonu. W badaniach Knapowskiego i Ralcewicz [2004 a] opóźniony siewu powodował 7% spadek plonu pszenicy w porównaniu z siewem w terminie optymalnym. Pszenica orkisz charakteryzuje się niższą wrażliwością na opóźnienie terminu siewu. Jak wynika z badań Pałysa i Kuraszkiewicza [2003] wysiew orkiszu w terminie optymalnym skutkował zwiększeniem obsady roślin po przezimowaniu w porównaniu z siewami opóźnionymi. W przypadku siewu optymalnego obsada wynosiła 425.7 roślin na 1m². Opóźnienie terminu siewu o dwa tygodnie obniżało liczbę roślin o 7%, natomiast siew opóźniony o cztery tygodnie skutkował 23% spadkiem obsady. Dwutygodniowe opóźnienie terminu siewu zwiększało liczbę kłosów produkcyjnych co skutkowało wyższym plonem ziarna i słomy. W terminie optymalnym osiągnięto plon ziarna w wysokości 353 g z m². Opóźnienie terminu siewu skutkowało wzrostem plonu ziarna o 3,4%, zaś słomy o 4,9% - z 471 g z m² do 494 g z m². Opóźnianie terminu siewu o kolejne dwa tygodnie obniżało plon ziarna o 11% w porównaniu z terminem optymalnym przy takim samym plonie słomy. Czynnik ten ma większe znaczenie dla plonowania niż odmiana [Pałys, Kuraszkiewicz 2003].

Kolejnym czynnikiem wpływającym na plonowanie Triticum spelta L. jest rodzaj użytego materiału siewnego. Orkisz można wysiewać zarówno w postaci czystego ziarna jak i kłosków. W swoich badaniach Sulewska [2004] przy wysiewie łuskanych ziarniaków uzyskała dwukrotnie niższy procent wypadania roślin w okresie od wschodów do zbioru, niż w przypadku wysiewu kłosków. Wysiew ziarna również korzystnie wpływał na rozmieszczenie roślin, które w przeciwieństwie do siewu kłosków nie stanowiły dla siebie konkurencji. Wysiew kłosków zwiększał masę tysiąca ziarniaków obniżając ilość ziaren w kłosie. Zdaniem Sulewskiej [2004] przy wysiewie kłosków istnieje możliwość porażenia roślin patogenami rozwijającymi się na plewach i infekującymi ziarno. Według Pałysa i Kuraszkiewicza [2003] plewki stanowią barierę chroniącą ziarniak przed działaniem patogenów dzięki czemu możliwe jest zaniechanie zaprawiania materiału siewnego, uważając.

Wysiew ziarna odplewionego mechanicznie wymaga przeprowadzenia analizy zdolności kiełkowania ze względu na możliwość uszkodzenia zarodków w czasie omłotu [Sulewska 2004]. Potwierdzają to wyniki badań Kocjan Ačko [2004]. Wysiewając kłoski, ziarniaki łuskane oraz wymłócone uzyskano kiełkowanie odpowiednio na poziomach: 96.4%, 80.5% i 37.8%.

Optymalna gęstość siewu pszenicy zwyczajnej wynosi 450 ziarniaków na 1 m² [Woźniak 2006 a; Woźniak, Staniszewski 2007], zaś orkiszu kształtuje się w przedziale od 160 do 200 kłosków na m² [Tyburski, Żuk-Gołaszewska 2005]. Orkisz pozytywnie reaguje na siew głębszy niż w przypadku pszenicy zwyczajnej. Ostrowska [1993] oraz Tyburski i Żuk-Gołaszewska [2005] sugerują wysiew pszenicy orkisz na głębokość od 3 do 6 cm. Sulewska [2004] wykazała, że najkorzystniejszy jest siew na głębokość 6 cm.

Pszenicę zwyczajną oraz pszenicę orkisz cechuje podobne zapotrzebowanie na fosfor i potas. Orkisz charakteryzuje się mniejszymi wymaganiami pod względem zasobności gleby w azot. W przypadku ograniczenia stosowania nawozów mineralnych różnice w plonowaniu w porównaniu z pszenicą zwyczajną są niewielkie [Sulewska 2004]. Nawożenie azotowe ma znaczny wpływ na wysokość plonu pszenicy zwyczajnej, jego strukturę oraz jakość ziarna [Sułek i in. 2004; Stankowski i in. 2004]. Wysokie dawki azotu oprócz zwiększenia plonu ziarna powodowały jednocześnie zwiększenie zawartości białka w ziarnie, pogarszając jednak jego jakość [Woźniak 2005]. W doświadczeniach Knapowskiego i Ralcewicz [2004 b] prowadzonych na glebie kompleksu żytniego bardzo dobrego dawka 120 kg N/ha powodowała zwyżkę plonu pszenicy zwyczajnej o 68% w stosunku z obiektem bez nawożenia. Nawożenie azotowe ograniczone do dawki 50 kg/ha oraz dawka 150 kg/ha P₂O₅ i K₂O przy zaniechaniu ochrony grzybobójczej powodowały, że plony oraz masa tysiąca ziarniaków obu pszenic były zbliżone. Ponadto pszenica orkisz charakteryzowała się wyższą zawartością białka w ziarnie. Świadczy to o zdolności orkiszu do lepszego wykorzystywania składników pokarmowych w glebie [Oliveira 2007].

Pszenica podatna jest na zachwaszczenie licznymi gatunkami chwastów. Najbardziej podatne są odmiany o krótkich źdźbłach, charakteryzujące się niską konkurencyjnością w stosunku do chwastów [Woźnica i in. 2004]. Orkisz ze względu na swoje cechy morfologiczne takie jak powierzchnia liści, rozkrzewienie, a także tempo wzrostu skutecznie konkuruje z chwastami. Wysoka konkurencyjność orkiszu wynika również z wysokości rośliny oraz ułożenia liści w stosunku do powierzchni gleby, co powoduje zacienie dolnych partii łanu [Duer, Feledyn-Szewczyk 2006]. Jedną z metod ograniczania zachwaszczenia upraw w rolnictwie ekologicznym jest stosowanie odmian o supresyjnym działaniu w stosunku do chwastów. Rośliny o wysokim tempie wschodów oraz wzrostu, posiadające zdolność zacieniania dna łanu mogą skutecznie konkurować z chwastami [Jędruszczak i in. 2004]. Duder i Feledyn-Szewczyk [2006] w swoich badaniach wykazywały wysoką przydatność pszenicy orkisz do uprawy w systemie ekologicznym. Orkisz skuteczniej konkurował z chwastami w porównaniu z pszenicą zwyczajną. Powierzchnia liści orkiszu była wyższa o 58% w porównaniu z pszenicą zwyczajną (33.6 cm²). Orkisz charakteryzował się także wyższym wskaźnikiem krzewienia ogólnego (5.7 do 3.9), rozkrzewieniem produkcyjnym (1.8 do 1.4), a także wysokością roślin (113 cm) w porównaniu do pszenicy zwyczajnej. Liście orkiszu charakteryzowały się również większą powierzchnią asymilacyjną, a indeks pokrycia liściowego (Leaf Area Index) wynosił od 4.1 do 3.15 [Feledyn-Szewczyk, Duer 2006].

Odporność na porażenie patogenami jest ważną cechą pozwalającą na uprawę w gospodarstwach ekologicznych. Cecha ta jest pożądana ze względu na rezygnację z intensywnej, chemicznej ochrony roślin w tym systemie uprawy. Stopień porażenia przez choroby w znacznym stopniu może obniżyć wysokość plonu. Pszenica orkisz wykazuje odporność na niektóre choroby grzybowe [Waga 2001; Sulewska 2004]. Posiada zdolność wstrzymywania kiełkowania zarodników rdzy żółtej oraz wnikania grzybni do wnętrza rośliny [Stubbs, Plotnikova 1972]. W badaniach Cyrkler-Degulis oraz Bulińskiej-Radomskiej [2006] nad przydatnością pszenic do uprawy w gospodarstwach ekologicznych pod kątem ich odporność na porażenie septoriozą, mączniakiem, rdzą brunatną oraz żółtą pszenica orkisz oraz zwyczajna uzyskały zbliżone do siebie stopnie odporności. W porównaniu z pszenicą zwyczajną odporność orkiszu na porażenie patogenem rdzy żółtej była taka sama jak w przypadku pszenicy zwyczajnej i wynosiła 8,2° w skali 9-stopniowej. W przypadku rdzy brunatnej i septoriozy orkisz okazał się odporniejszy osiągając dwukrotnie ocenę 8,8° przy ocenie pszenicy zwyczajnej 8,7°. Pszenica orkisz była nieznacznie bardziej podatna na porażenie mączniakiem prawdziwym, choć różnica pomiędzy gatunkami nie była statystycznie istotna [Kmecl i in. 1995]. Ze względu na niskie porażenie chorobami Cyrkler-Degulis oraz Bulińska-Radomska [2006] uważają orkisz za zboże mogące być z powodzeniem uprawiane w gospodarstwach ekologicznych oraz niskotowarowych konwencjonalnych.

Pszenicę zbieramy po osiągnięciu dojrzałości pełnej, jedno lub dwuetapowo. W szerszym zakresie stosowany jest zbiór jednoetapowy, kombajnowy. Zbiór dwuetapowy ma zastosowanie w przypadku niekorzystnego ukształtowania terenu, uniemożliwiającego wykorzystanie kombajnów zbożowych a także w przypadku wylegnięcia zboża [Budzyński, Szempliński 1999]. Pszenicę orkisz można zbierać również w fazie dojrzałości mleczno-woskowej. Jest to zbiór na tzw. zielone ziarno [Achremowicz i in. 1999; Tyburski, Żuk-Gołaszewska 2005].

3. Metodyka i zakres badań

Eksperyment stanowi cząstkowy efekt badań projektu badawczego KBN P06R 031 27 pt. „Agrotechnika, jakość technologiczna oraz walory żywieniowe ozimej pszenicy orkisz (Triticum spelta)”. Zaplanowane zostało w 2004 roku, zlokalizowane w Zakładzie Produkcyjno-Doświadczalnym Bałcyny i realizowane w sezonie 2006/2007 w Katedrze Agrotechnologii i Zarządzania Produkcją Roślinną Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Doświadczenie zostało założone metodą losowanych podbloków w czterech powtórzeniach, na glebie kompleksu pszennego dobrego, płowej średniej, pylastej, wytworzonej z gliny lekkiej, o klasie bonitacyjnej III a. Powierzchnia poletka wynosiła 10.4 m² (2.6 m x 4.0 m).

Przedplonem była mieszanka zbożowo-strączkowa zebrana latem. Po zbiorze przedplonu wysiano bobik na zielony nawóz. Pszenicę uprawiano w myśl zasad rolnictwa ekologicznego. Po zbiorze przedplonu wykonano orkę, zastosowano agregat uprawowy oraz bronowanie. Po dwóch tygodniach ponownie użyto agregatu oraz zabronowano plantację. Siew wykonano 22 września (I termin siewu - termin optymalny) oraz 12 października 2006 roku (II termin siewu - termin opóźniony) na głębokość 5 cm w przypadku pszenicy orkisz oraz 2 cm w przypadku odmiany Korweta. Pszenicę zwyczajną wysiano w rozstawie 10 cm natomiast w przypadku orkiszu zastosowano 20 cm szerokość międzyrzędzi. Gęstość siewu pszenic orkisz wynosiła 250 ziarniaków na m² zaś pszenicy zwyczajnej 450 ziarniaków na m². Materiałem siewnym w przypadku orkiszu były kłoski zawierające średnio 2 ziarniaki.

Podczas wzrostu i rozwoju roślin wykonano obserwacje poszczególnych fenofaz (wschody, krzewienie, strzelanie w źdźbło, kłoszenie, kwitnienie, dojrzałość mleczna, mleczno-woskowa oraz pełna). Określono obsadę po wschodach oraz stan zachwaszczenia w fazie krzewienia (liczba i skład gatunkowy chwastów) i w fazie dojrzałości mlecznej (liczba, skład gatunkowy oraz biomasa świeżych i powietrznie suchych chwastów).

Pobrano rośliny z powierzchni 0,25 m² a następnie, po określeniu ilości roślin o kłosach dorodnych, średnich, słabych oraz niedogonów wybrano proporcjonalnie 20 pojedynków. W pojedynkach określono następujące cechy biometryczne roślin: długość źdźbła, długość kłosa i liczbę kłosków w kłosie. Określono również komponenty plonu czyli liczbę ziaren w kłosie, masę ziaren z kłosa.

Zbiór wykonano dnia 21 lipca 2007 roku kombajnem poletkowym.

Czynnikiem I rzędu różnicującym badane cechy była odmiana. Badano niemieckie oraz szwajcarskie odmiany pszenicy orkisz. Odmianami niemieckimi były Ceralio i Schwabenkorn natomiast szwajcarskimi Ostro i Oberkulmer. Rośliną wzorcową była polska odmiana pszenicy zwyczajnej - Korweta.

Czynnikiem II rzędu był termin siewu: optymalny, wykonany 22 września 2006 roku oraz opóźniony, wykonany 11 października 2006 roku.

W celu porównania plonowania pszenic orkisz z rośliną wskaźnikową obliczono plon netto ziarna oraz plon słomy z hektara, a także indeks zbioru. Indeks zbioru wyliczono na podstawie wzoru:

Wyniki poddano analizie wariancji, a następnie ocenę i porównanie średnich przeprowadzono za pomocą testu Tukey,a.

4. Przebieg warunków pogodowych

Sezon wegetacyjny 2006/2007 charakteryzował się wysoką temperaturą i opadami. Wrzesień był ciepły i mokry. Średnia dobowa temperatura powietrza wynosiła 15.7 ^oC i była wyższa o 3.1 ^oC w porównaniu ze średnią temperaturą wielolecia 1961 - 2000 (rys. 1). Opady wynosiły 105.6 mm przy średniej z lat 1961 - 2000 w wysokości 57.1 mm (rys. 2). W październiku opady stanowiły 63,5% średniej wielolecia dla tego miesiąca. Obficie wystąpiły w listopadzie, grudniu 2006 oraz styczniu 2007 roku (rys. 2). Towarzyszyła im wysoka średnia dobowa temperatura wynosząca w sumie 12.2 ^oC (wielolecie -2 ^oC). Średnia temperatura miesiąca listopada w badanym sezonie wegetacyjnym była wyższa o 2.8 ^oC od średniej temperatury tego miesiąca w wieloleciu oraz odpowiednio o 5.5 ^oC wyższa w grudniu i 5.9 ^oC w styczniu. Spadek temperatury poniżej 0 ^oC nastąpił dopiero w III dekadzie stycznia i wyniósł -2.3 ^oC (rys. 1).

- Średnia temp. powietrza wielolecia (1961 - 2000 r.)

- Średnia temp. powietrza (2006 -2007 r.)

Rys.1. Średnia temperatura dobowa powietrza w okresie od 01.08.2006 r. do 31.07.2007 r.

oraz w wieloleciu 1961 - 2000 (wg Stacji Meteorologicznej w Bałcynach)

- Średnia opadów - wielolecie (1961 - 2000 r.)

- Suma opadów (2006 -2007 r.)

Rys.2. Suma opadów w okresie od 01.08.2006 r. do 31.07.2007 r. oraz średnia opadów w wieloleciu 1961 - 2000

(wg Stacji Meteorologicznej w Bałcynach)

Luty był suchy i ciepły. Opady stanowiły 23% sumy opadów wielolecia. W sezonie wegetacyjnym 2006 -2007 był to jedyny miesiąc, w którym średnia dobowa temperatura powietrza spadła poniżej 0 ^oC (-2 ^oC) jednak była ona o 0.6 ^oC wyższa od średniej z lat 1961 - 2000. Średnia temperatura w marcu wynosiła 5.4  ^oC w porównaniu do 2.2 ^oC z wielolecia, zaś opady kształtowały się na zbliżonym poziomie w porównaniu do analizowanego wielolecia i wynosiły odpowiednio: 27.9 mm i 27.4 mm. Kwiecień charakteryzował się mniejszym natężeniem opadów w porównaniu z wieloleciem. Średnia z miesiąca wynosiła 26.8 mm i była niższa o 8.4 mm od średniej wielolecia. Poza październikiem 2006 roku oraz czerwcem 2007 tylko kwiecień odznaczył się niższą średnią opadów od średniej z lat 1961 - 2000. Temperatura była wyższa od temperatury z wielolecia i wyniosła 7.3 ^oC w stosunku do 6.6 ^oC. Temperatura w maju była wyższa od średniej z wielolecia i wynosiła odpowiednio: 13.7 ^oC i 12.4 ^oC. Suma odpadów wynosiła 79.7 mm i była wyższa o nieco ponad 40% w porównaniu do analizowanego trzydziestolecia. Taki rozkład temperatury i opadów sprzyjał rozwojowi roślin. Średnia temperatura w czerwcu 2007 roku wyniosła 17.5 ^oC i również była wyższa od wielolecia. Różnica wyniosła 1.8 ^oC. Wysokość opadów była niższa o 7.5 mm (68.3 - 60.8 = 7.5). Lipiec i czerwiec tego roku charakteryzowały się identyczną średnią temperaturą dobową. Jednakże II dekada lipca była najcieplejszym okresem tego sezonu wegetacyjnego (średnia temperatura 19.5 ^oC).

5. Wyniki i dyskusja.

5.1. Fazy rozwojowe roślin pszenicy orkisz i pszenicy zwyczajnej.

Okres wegetacyjny 2006/2007 ozimej pszenicy orkisz i pszenicy zwyczajnej w przypadku I terminu siewu wynosił 298 zaś w terminie II - 280 dni. Niezależnie od terminu siewu rośliny wydłużały niektóre fazy rozwojowe, niektóre skracały. Siew wykonano 22 września 2006 roku (termin optymalny), zaś wschody zaobserwowano po 7 dniach (tab. 1). W II terminie siewu (termin opóźniony - 12 października 2006 rok) wschody roślin trwały nieco dłużej (tab. 2). Przebieg pogody znacznie wydłużył czas krzewienia się roślin wysianych w I terminie. Zakończyły one tą fazę fenologiczną 13 listopada, po upływie 45 dni od momentu zaobserwowania wschodów.

Wznowienie wegetacji zaobserwowano 7 marca 2007 roku. Pod koniec kwietnia rośliny pierwszego terminu siewu rozpoczęły strzelanie w źdźbło zaś w trzeciej dekadzie maja kłoszenie(tab. 1, rys 3).

Odmiany: 1 - Korweta; 2 - Ceralio; 3 - Schwabenkorn; 4 - Ostro; 5 - Oberkulmer

Rys. 3. Fazy rozwojowe roślin pszenicy orkisz oraz pszenicy zwyczajnej od ruszenia wegetacji - I termin siewu.

Faza kłoszenie-kwitnienie badanych odmian pszenicy trwała od 4 do 10 dni. Najdłużej kłosiły się i kwitły rośliny odmiany Ceralio. Z kolei dojrzałość mleczną analizowane odmiany pszenicy orkisz oraz pszenicy zwyczajnej osiągnęły po 18 dniach, dojrzałość mleczno - woskowa dla większości odmian wystąpiła po 7-8 dniach. Dojrzałość woskową najwcześniej osiągnęła odmiana Shwabenkorn (6 dni), zaś pozostałe odmiany 1 dzień później. Dojrzałość pełną u wszystkich odmian pszenicy zaobserwowano po kolejnych 4 dniach.

Tabela 1. Kalendarzowe występowanie faz rozwojowych w I terminie siewu pszenicy orkisz i pszenicy zwyczajnej

Faza fenologiczna	Odmiany
		Korweta	Ceralio	Schwabenkorn	Ostro	Oberkulmer
Siew - wschody	22.09. - 29.09.2007 (7 dni)*	22.09. -29.09.2006 (7 dni)	22.09. -29.09.2006 (7 dni)	22.09. -29.09.2006 (7 dni)	22.09. -29.09.2006 (7 dni)
Wschody - krzewienie	29.09. - 13.11.2006 (45 dni)	29.09. - 13.11.2006 (45 dni)	29.09. - 13.11.2006 (45 dni)	29.09. - 13.11.2006 (45 dni)	29.09. - 13.11.2006 (45 dni)
Krzewienie - zahamowanie wegetacji	13.11.2006 - 21.01.2007 (69 dni)	13.11.2006 - 21.01.2007 (69 dni)	13.11.2006 - 21.01.2007 (69 dni)	13.11.2006 - 21.01.2007 (69 dni)	13.11.2006 - 21.01.2007 (69 dni)
Zahamowanie wegetacji - ruszenie wegetacji	21.01. - 07.03.2007 (45 dni)	21.01. - 07.03.2007 (45 dni)	21.01. - 07.03.2007 (45 dni)	21.01. - 07.03.2007 (45 dni)	21.01. - 07.03.2007 (45 dni)
Ruszenie wegetacji - strzelanie w źdźbło	07.03. - 25.04.2007 (49 dni)	07.03. - 24.04.2007 (48 dni)	07.03. - 24.04.2007 (48 dni)	07.03. - 24.04.2007 (48 dni)	07.03. - 24.04.2007 (48 dni)
Strzelanie w źdźbło - kłoszenie	25.04. - 31.05.2007 (36 dni)	24.04. - 27.05.2007 (33 dni)	24.04. - 31.05.2007 (37 dni)	24.04. - 29.05.2007 (35 dni)	24.04. - 29.05.2007 (35 dni)
Kłoszenie - kwitnienie	31.05. - 05.06.2007 (5 dni)	27.05. - 06.06.2007 (10 dni)	31.05. - 05.06.2007 (5 dni)	29.05. - 02.06.2007 (4 dni)	29.05. - 02.06.2007 (4 dni)
Kwitnienie - dojrzałość mleczna	05.06. - 23.06.2007 (18 dni)	06.06. - 24.06.2007 (18 dni)	05.06. - 23.06.2007 (18 dni)	02.06. - 23.06.2007 (18 dni)	02.06. - 23.06.2007 (18 dni)
Dojrzałość mleczna - dojrzałość mleczno-woskowa	23.06. - 30.06.2007 (7 dni)	24.06. - 02.07.2007 (8 dni)	23.06. - 01.07.2007 (8 dni)	23.06. -30.06.2007 (7 dni)	23.06. - 30.06.2007 (7 dni)
Dojrzałość mleczno-woskowa - dojrzałość woskowa	30.06. - 07.07.2007 (7 dni)	02.07. - 09.07.2007 (7 dni)	01.07. - 07.07.2007 (6 dni)	30.06. - 07.07.2007 (7 dni)	30.06. - 07.07.2007 (7 dni)
Dojrzałość woskowa - dojrzałość pełna	07.07. - 13.07.2007 (6 dni)	09.07. - 14.07.2007 (5 dni)	07.07. - 13.07.2007 (6 dni)	07.07. - 13.07.2007 (6 dni)	07.07. - 13.07.2007 (6 dni)
Dojrzałość pełna (początek) - dojrzałość pełna	13.07. - 16.07.2007 (4 dni)	14.07. - 17.07.2007 (4 dni)	13.07. - 16.07.2007 (4 dni)	13.07. - 16.07.2007 (4 dni)	13.07. - 16.07.2007 (4 dni)

* - długość trwania poszczególnych fenofaz u odmian pszenicy orkisz i pszenicy zwyczajnej

Opóźnienie terminu siewu o trzy tygodnie skróciło okres wegetacji roślin do 280 dni (tab. 2, rys. 4). W porównaniu z I terminem siewu skróceniu do 29 dni uległ okres od wschodów do krzewienia. Rośliny wysiane w terminie opóźnionym krzewiły się do 18 listopada 2006 r. Zahamowanie wegetacji roślin nastąpiło 21 stycznia 2007 roku. Okres zahamowania wegetacji trwał zaledwie 45 dni. Termin siewu nie wpływał na czas wznowienia wegetacji.

Odmiany: 1 - Korweta; 2 - Ceralio; 3 - Schwabenkorn; 4 - Ostro; 5 - Oberkulmer

Rys. 4. Fazy rozwojowe roślin pszenicy orkisz oraz pszenicy zwyczajnej od ruszenia wegetacji - II termin siewu.

Faza strzelania w źdźbło była krótsza o 2 dni u pszenicy orkisz w porównaniu do zwyczajnej odmiany Korweta i wynosiła 56 dni. Kłoszenie najwcześniej wystąpiło u odmian Ostro i Oberkulmer - po 26 dniach od fazy strzelania w źdźbło. U odmiany Korweta faza ta była dłuższa o 1 dzień. Odmiany Schabenkorn i Ceralio kłosiły się odpowiednio po 29 i 34 dniach. W pierwszej dekadzie czerwca rośliny rozpoczęły kwitnienie. Okres przejścia do fazy dojrzałości mlecznej najszybciej wystąpił u odmiany Ceralio i wynosił 15 dni. U odmiany Ostro trwał 18 dni zaś w przypadku pozostałych analizowanych odmian 17 dni. Dojrzałość woskową rośliny osiągnęły po 6 dniach (Ostro po 8 dniach), zaś dojrzałość pełną po 4 dniach.

Tabela 2. Kalendarzowe występowanie faz rozwojowych w II terminie siewu pszenicy orkisz. i pszenicy zwyczajnej

Faza fenologiczna	Odmiany
		Korweta	Ceralio	Schwabenkorn	Ostro	Oberkulmer
Siew - wschody	12.10. -20.10.2006 (8 dni)*	12.10. -20.10.2006 (8 dni)	12.10. -20.10.2006 (8 dni)	12.10. -20.10.2006 (8 dni)	12.10. -20.10.2006 (8 dni)
Wschody - krzewienie	20.10. - 18.11.2006 (29 dni)	20.10. - 18.11.2006 (29 dni)	20.10. - 18.11.2006 (29 dni)	20.10. - 18.11.2006 (29 dni)	20.10. - 18.11.2006 (29 dni)
Krzewienie - zahamowanie wegetacji	18.11.2006 - 21.01.2007 (64 dni)	18.11.2006 - 21.01.2007 (64 dni)	18.11.2006 - 21.01.2007 (64 dni)	18.11.2006 - 21.01.2007 (64 dni)	18.11.2006 - 21.01.2007 (64 dni)
Zahamowanie wegetacji - ruszenie wegetacji	21.01. - 07.03.2007 (45 dni)	21.01. - 07.03.2007 (45 dni)	21.01. - 07.03.2007 (45 dni)	21.01. - 07.03.2007 (45 dni)	21.01. - 07.03.2007 (45 dni)
Ruszenie wegetacji - strzelanie w źdźbło	07.03. - 04.05.2007 (58 dni)	07.03. - 02.05.2007 (56 dni)	07.03. - 02.05.2007 (56 dni)	07.03. - 02.05.2007 (56 dni)	07.03. - 02.05.2007 (56 dni)
Strzelanie w źdźbło - kłoszenie	04.05. - 31.05.2007 (27 dni)	02.05. - 05.06.2007 (34 dni)	02.05. - 31.05.2007 (29 dni)	02.05. - 28.05.2007 (26 dni)	02.05. - 28.05.2007 (26 dni)
Kłoszenie - kwitnienie	31.05. - 05.06.2007 (5 dni)	05.06. - 13.06.2007 (8 dni)	31.05. - 05.06.2007 (5 dni)	28.05. - 02.06.2007 (5 dni)	28.05. - 05.06.2007 (8 dni)
Kwitnienie - dojrzałość mleczna	05.06. - 22.06.2007 (17 dni)	13.06. - 28.06.2007 (15 dni)	05.06. - 22.06.2007 (17 dni)	02.06. - 20.06.2007 (18 dni)	05.06. - 22.06.2007 (17 dni)
Dojrzałość mleczna - dojrzałość mleczno-woskowa	22.06. - 02.07.2007 (10 dni)	28.06. - 05.07.2007 (7 dni)	22.06. - 02.07.2007 (10 dni)	20.06. -30.06.2007 (10 dni)	22.06. - 02.07.2007 (10 dni)
Dojrzałość mleczno-woskowa - dojrzałość woskowa	02.07. - 08.07.2007 (6 dni)	05.07. - 11.07.2007 (6 dni)	02.07. - 08.07.2007 (6 dni)	30.06. - 08.07.2007 (8 dni)	02.07. - 08.07.2007 (6 dni)
Dojrzałość woskowa - dojrzałość pełna (początek)	08.07. - 14.07.2007 (6 dni)	11.07. - 17.07.2007 (6 dni)	08.07. - 14.07.2007 (6 dni)	08.07. - 14.07.2007 (6 dni)	08.07. - 14.07.2007 (6 dni)
Dojrzałość pełna (początek) - dojrzałość pełna	14.07. - 18.07.2007 (5 dni)	14.07. - 18.07.2007 (5 dni)	14.07. - 18.07.2007 (5 dni)	14.07. - 18.07.2007 (5 dni)	14.07. - 18.07.2007 (5 dni)

* - długość trwania poszczególnych fenofaz u odmian pszenicy orkisz i pszenicy zwyczajnej

5.2. Obsada roślin pszenicy orkisz i pszenicy zwyczajnej po wschodach

Generalnie wschody roślin pszenicy były słabe. Niedobór roślin na jednostce powierzchni w I terminie siewu wynosił 24% w przypadku odmiany Oberkulmer, 15% - odmiana Korweta, 12% - odmiana Ostro, 8% - odmiana Schwbenkorn. Z kolei opóźnienie terminu siewu skutkowało prawidłową obsadą roślin na 1 m². Nieco słabsze wschody zanotowano w przypadku odmiany Ceralio (350 rośl./m²) (rys. 5).

Rozpatrując wpływ optymalnego i opóźnionego terminu siewu na różnice w obsadzie w obrębie odmian największą podatnością na ten czynnik wykazała się odmiana Ostro. Ilość roślin po wschodach w przypadku opóźnionego siewu wzrosła generalnie o 53% w porównaniu z optymalnym terminem siewu. Odmiany Ostro, Schwabenkorn, Oberkulmer, i Korweta zareagowały korzystnie na opóźnienie terminu siewu (rys.5).

- I termin siewu (22.09.2006 r.)

- II termin siewu (12.10.2006 r.)

Rys. 5. Obsada roślin pszenicy orkisz oraz pszenicy zwyczajnej po wschodach

w zależności od terminu siewu.

5.3. Zachwaszczenie plantacji pszenicy orkisz i pszenicy zwyczajnej.

Długa, ciepła i przekropna jesień oraz krótka zima w sezonie wegetacyjnym 2006/2007 sprzyjały rozwojowi chwastów. W przypadku I terminu siewu, w fazie krzewienia wystąpiło 1780 sztuk chwastów.

Najsilniej zachwaszczone były plantacje odmiany Oberkulmer wysiewanej w terminie optymalnym. Liczebność chwastów wynosiła 508 sztuk, co stanowiło 28,5% ogółu chwastów w tym terminie siewu (rys. 6). Nieznacznie mniej chwastów wystąpiło na obiektach odmiany Ostro (25%). Z kolei w przypadku upraw odmian Schwabenkorn oraz Ceralio liczebność chwastów była znacznie niższa i wynosiła około 17%. Najbardziej konkurencyjną dla chwastów w tym terminie siewu była pszenica zwyczajna odmiana Korweta (12%).

- I termin siewu

- II termin siewu

Rys. 6. Intensywność występowania chwastów w fazie krzewienia pszenicy orkisz oraz pszenicy zwyczajnej

na obiektach w zależności od terminu siewu (Bałcyny 12.04.2007 r.).

Opóźniony termin siewu istotnie zmniejszał zachwaszczenie plantacji pszenicy. Ograniczenie ilości chwastów przy opóźnionym siewie wyniosło 66% (tab.3). Populacja chwastów w tym terminie wyniosła łącznie 612 szt.. Redukcja liczebności wynosiła odpowiednio u odmian: Oberkulmer - 75%, Ostro - 73%, Schwabenkorn - 67%, Ceralio - 44% oraz Korweta - 57% (rys. 6).

Tab. 3 Liczebność chwastów na plantacji pszenicy orkisz oraz pszenicy zwyczajnej w fazie krzewienia (szt/m²) - Bałcyny 12.04.2007 r.

Gatunek	Odmiana
		Korweta		Ceralio		Schwabenkorn		Ostro		Oberkulmer
		I	II	I	II	I	II
Anthemis arvensis L.	48	40	48	44	100	24	144	32	140	28
Stellaria media (L.)Vill.	52	24	84	80	24	40	92	40	96	48
Viola arvensis Murr.	40	16	28	16	64	8	68	20	72	8
Barbarea vulgaris R.Br.	48	4	48	4	44	-	84	0	124	4
Poa annua L.	12	8	12	12	28	16	12	16	12	20
Veronica triphyllos L.	-	-	32	4	8	-	20	4	16	12
Veronica hederifolia L.	4	-	16	8	-	-	12	-	8	8
Lamium amplexicaule L.	4	-	20	-	24	4	4	8	4	-
Capsella bursa pastoris Med.	-	-	12	-	4	-	8	-	24	-
Lamium purpureum L.	4	-	-	-	8	8	-	-	4	-
Thlaspi arvense L.	-	-	8	-	-	-	-	-	8	-
Equistetum arvense L.	-	-	-	4	-	-	-	-	-	-
Geranium pusillum Burm. F. ex L.	4	-	-	-	-	-	-	-	-	-
RAZEM							444

I - siew 2 września 2006 r.; II - siew 12 października 2006 r.

W fazie krzewienia pszenicy wyróżniono na jej plantacjach 13 gatunków chwastów. Najliczniej wystapiły gatunki chrastów segetalnych: Anthemis arvensis L., Stellaria media (L.)Vill., Viola arvensis Murr., oraz Barbarea vulgaris R.Br..

Obok Anthemis arvensis L. (27%) największy udział w strukturze roślin niepożądanych miały Stellaria media (L.)Vill. (20%), Viola arvensis Murr. (15%), Barbarea vulgaris R.Br. (20%). Pozostałe gatunki stanowiły zaledwie 18% ogólnej liczby chwastów (rys.7).

Termin I

Termin II

	- Anthemis arvensis L.		- Barbarea vulgaris R.Br.
	- Stellaria media (L.)Vill.		- Poa annua L
	- Viola arvensis Murr.		- pozostałe

Rys.7. Udział poszczególnych gatunków chwastów w populacji w fazie krzewienia

pszenicy orkisz oraz pszenicy zwyczajnej (Bałcyny 12.04.2007 r.).

Opóźnienie terminu siewu pszenicy powodowało zwiększenie liczebności chwastów. Procentowy udział Stellaria media (L.)Vill wzrósł do poziomu 38%. (rys. 7). Nie zmienił się natomiast udział Anthemis arvensis L. i jak w przypadku optymalnego terminu siewu wynosił 27%. Opóźnienie terminu siewu skutkowało jednak spadkiem liczebności tej rośliny (tab. 3, rys. 7).

Zmniejszeniu uległa również liczebność populacji Viola arvensis Murr. (o 4%) oraz Barbarea vulgaris R.Br (o 18%). Znacząco wzrosła natomiast liczebność Poa annua L., - z poziomu 4% do 12% ogółu roślin niepożądanych.

W fazie dojrzałości mleczno-woskowej (10 lipca 2007 roku) dokonano drugiej oceny zachwaszczenia. Stwierdzono w tej fazie wystąpienie 17 gatunków chwastów (tab. 4). Przy optymalnym terminie siewu największe nasilenie wystąpienia niepożądanych taksonów zaobserwowano w uprawach odmian Korweta oraz Schwabenkorn (208 szt./m²). W łanach pozostałych odmian chwasty występowały z mniejszą intensywnością (rys. 8). Łącznie populacja roślin niepożądanych liczyła 825 sztuk.

- I termin siewu

- II termin siewu

Rys. 8. Intensywność występowania chwastów w fazie dojrzałości mleczno-woskowej pszenicy orkisz

oraz pszenicy zwyczajnej w zależności od terminu siewu (Bałcyny 12.04.2007 r.).

Przy opóźnionym terminie siewu, w pszenicach orkisz liczebność chwastów spadła poniżej 100 szt./m².

Procentowo najmniejszy spadek liczebności chwastów zanotowano w odmianach Ostro oraz Korweta (40%). W przypadku pozostałych pszenic spadek wynosił ponad 50%.

W przypadku I terminu siewu pszenicy dominującym chwastem była Stellaria media (L.)Vill.. Jej udział wynosił 30% w strukturze chwastów (rys. 9). Drugim intensywnie występującym gatunkiem był Viola arvensis Murr. (24%). Ponadto w tej fazie pojawił się chwast Chamomilla suaveolens (Pursh) Rydb. (15%), którego obecności nie odnotowano w fazie krzewienia. Świadczy to o wtórnym zachwaszczeniu upraw pszenicy tym gatunkiem. Pozostałe gatunki chwastów stanowiły 21% ogólnej ich liczby.

Tab. 4 Liczebność chwastów na plantacji pszenicy orkisz oraz pszenicy zwyczajnej w fazie mleczno-woskowej - Bałcyny 10.07.2007 r.

Gatunek	Odmiana
		Korweta		Ceralio		Schwabenkorn		Ostro		Oberkulmer
		I	II	I	II	I	II	I	II	I	II
Stellaria media (L.)Vill.	64	28	32	12	64	20	44	12	56	12
Viola arvensis Murr.	44	24	32	12	60	12	36	12	36	4
Chamomilla suaveolens (Pursh) Rydb.	24	24	20	12	32	16	20	36	28	16
Equistetum arvense L.	4	8	8	8	4	-	-	8	4	8
Veronica hederifolia L.	36	16	12	-	24	4	4	8	8	-
Capsella bursa pastoris Med.	8	4	-	-	8	4	16	4	28	-
Poa annua L.	16	4	8	4	12	16	4	-	-	4
Tripleurospermum inodorum L.	-	-	8	4	4	12	8	-	4	-
Anthemis arvensis L.	12	-	-	4	-	-	-	-	-	-
Polygonum convolvulus L.	-	4	-	-	-	4	4	4	-	4
Myosotis arvensis L.	-	4	-	-	-	-	-	-	-	-
Convolvulus arvensis L.	-	-	-	-	-	4	-	-	-	-
Geranium pusillum Burm. F. ex L.	-	-	8	-	-	-	-	-	-	-
Thlaspi arvense L.	-	-	4	-	-	-	4	-	-	-
Centaurea cyanus L.	-	4	-	-	-	-	-	-	-	-
Chenopodium album L.	-	4	-	-	-	-	-	-	-	-
Taraxacum officinale F.H.Wigg.	-	-	-	-	-	-	-	-	-	4
RAZEM	208	124	132	56	208	92	140	84	164	52

I - siew 22 września 2006 r.; II - siew 12 października 2006 r.

Termin I

Termin II

	- Stellaria media (L.)Vill.		- Equistetum arvense L.		- Poa annua L
	- Viola arvensis Murr.		- Veronica hederifolia L.		- Tripleurospermum inodorum L.
	- Chamomilla suaveolens (Pursh) Rydb.		- Capsella bursa pastoris Med.		- pozostałe

Rys. 9. Udział poszczególnych gatunków chwastów w ogóle populacji w fazie dojrzałości mleczno-woskowej pszenicy orkisz oraz pszenicy zwyczajnej (Bałcyny 10.07.2007 r.).

W II terminie siewu dominującymi taksonami były chwasty dolnego piętra takie jak Stellaria media (L.)Vill., Viola arvensis Murr., Chamomilla suaveolens (Pursh) Rydb, Veronica hederifolia L. czy też Poa annua L. Do 25% zwiększeniu uległa liczebność populacji Chamomilla suaveolens (Pursh) Rydb (rys. 9). Udział gatunków Stellaria media (L.)Vill. zmniejszył się o 9% zaś Viola arvensis Murr. o 8%. Pozostałe gatunki intensywnie występujące to: Equistetum arvense L. (8%), Veronica hederifolia L. (7%) oraz Poa annua L. (7%) udziałem w całości populacji roślin niepożądanych. Badania własne potwierdzają dane uzyskane przez Blecharczyk i in. [2007]. Autorzy Ci wykazali, że w agrofitocenozie pszenicy ozimej najliczniej występowały gatunki dwuliścienne takie jak: Veronica hederifolia L., Viola arvensis Murr., Stellaria media (L.)Vill.. Natomiast jak podaje Adamiak i in. [2000], stałym, głównym gatunkiem w uprawie jęczmienia zarówno w płodozmianie, jak i w monokulturze było Chenopodium album.

Świeża masa chwastów w I terminie siewu wynosiła w odmianach pszenicy od 166.80 g (odmiana Ostro) do 414.60 g (odmiana Korweta) (tab. 5, rys. 10). Najmniej konkurencyjną dla chwastów okazała się odmiana pszenicy zwyczajnej Korweta, co potwierdziły wyniki badań Jędruszczak i in. [2004] oraz Woźnicy i in. [2004]. Opóźniony termin siewu spowodował zmniejszenie ilości świeżej masy chwastów, która wahała się od 53.32 g (odmiana Ceralio) do 179.92 g (odmiana Korweta).

Świeża masa chwastów

Powietrznie sucha masa chwastów

30 % 23 %

70 % 77 %

- I termin siewu

- II termin siewu

Rys. 10. Udział świeżej i powietrznie suchej masy chwastów w zależności od terminu siewu

pszenicy orkisz oraz pszenicy zwyczajnej (Bałcyny 10.07.2007 r.).

Na plantacji większości odmian pszenicy orkisz świeża masa chwastów zmniejszyła się o 70% w przypadku opóźnionego siewu. Wyjątek stanowiła odmiana Ostro - 8%. Z kolei w przypadku odmiany Korweta spadek ten sięgał 57%.

Tab. 5. Świeża masa oraz powietrznie sucha masa chwastów

na plantacji pszenicy orkisz oraz pszenicy zwyczajnej

w fazie mleczno-woskowej - Bałcyny 10.07.2007 r.

Odmiana		Termin siewu	Świeża masa	Powietrznie sucha masa
			g/m^2	g/m^2
Korweta		I	414.60	178.64
				II	179.92	67.60
		Ceralio		I	176.76	37.64
				II	53.32	12.64
		Schwabenkorn		I	300.08	131.56
				II	89.92	36.88
		Ostro		I	166.80	70.84
				II	153.56	19.40
		Oberkulmer		I	225.08	81.84
				II	60.44	16.04
Średnia dla terminu siewu	I		256.664	100.104
		II		107.432	30.512

Powietrznie sucha masa chwastów w I terminie siewu wyniosła od 37.64 g (odmiana Ceralio) do 178.64 g (odmiana Korweta). Opóźnienie terminu siewu obniżyło ją do poziomu 152.56 g (tab. 5). Podobnie jak w przypadku I terminu siewu najmniejszą masę powietrznie suchych chwastów uzyskano z upraw odmiany Ceralio (12.64 g) zaś najwyższą jej wartość w uprawach pszenicy zwyczajnej Korweta (67.60 g). Termin siewu istotnie wpływał na suchą masę chwastów. Opóźnienie terminu siewu redukowało powietrznie suchą masę chwastów. Jej udział wynosił odpowiednio 77% w I i 23% w II terminie siewu pszenicy.

5.4. Cechy morfologiczne pszenicy orkisz i pszenicy zwyczajnej.

Analizowane odmiany w istotny sposób różniły się długością źdźbła oraz kłosa (tab. 6). Podobnie jak w badaniach Feledyn-Szewczyk i Duer [2006] odmiany pszenicy orkisz posiadały wyraźnie dłuższe źdźbło niż pszenica zwyczajna. Średnia długość u Ostro, najwyższej odmiany orkiszu, wynosiła 104,53 cm, zaś w przypadku pszenicy zwyczajnej jedynie 70,83 cm

Tab. 6 Długość źdźbła i kłosa pszenicy orkisz oraz pszenicy zwyczajnej

Odmiana	Termin siewu	Długość źdźbła	Długość kłosa
		cm	cm
Korweta	I	73.14	8.01
		II	67.63	8.04
		Średnia	70.38	8.03
	Ceralio	I	98.73	8.51
		II	96.28	7.29
		Średnia	97.50	7.90
	Schwabenkorn	I	86.76	7.11
		II	88.21	6.83
		Średnia	87.49	6.97
	Ostro	I	107.02	7.71
		II	102.04	6.04
		Średnia	104.53	6.87
	Oberkulmer	I	102.42	8.93
		II	98.81	6.75
		Średnia	100.62	7.84
	Średnia dla terminu siewu	I	93.61	8.05
		II	90.60	6.99
HSD0.05 dla: odmian (O) terminu siewu (T) interakcji (O x T)		11.175 r.n. r.n.	1.233 0.427 1.726

Analizując tę cechę HSD zależał od odmiany i wynosił 11.18 cm (tab. 6). Wskazuje to na fakt, że długość źdźbła jest silną cechą odmianową. Potwierdzają to również wyniki uzyskane przez Pałysa i Kuraszkiewicza [2003].

Opóźniony termin siewu powodował u większości badanych odmian skrócenie źdźbła. Pszenica zwyczajna reagowała jego skróceniem o 5.81 cm, zaś pszenice orkisz od 2.45 cm (odmiana Ceralio) do 4.98 cm (odmiana Ostro), mimo to, w ujęciu statystycznym różnice te nie były istotne. Odmiana Schwabenkorn na opóźniony termin siewu zareagowała wydłużeniem źdźbła. Wpływ interakcji czynników doświadczenia na długość źdźbła, podobnie jak w przypadku terminu siewu, był nieistotny. Odmiany istotnie różniły się pomiędzy sobą długością kłosa (tab. 6). HSD wynosił 1.23 cm. Najdłuższym kłosem charakteryzowała się pszenica zwyczajna (8.03 cm). Najkrótszy kłos posiadała odmiana Ostro (6.87 cm), co stanowiło 85.6% długości kłosa odmiany Korweta. Długość kłosów pozostałych odmian nie przekroczyła 8 cm i była niższa niż w badaniach Pałysa i Kuraszkiewicza [2003].

W przypadku wszystkich odmian pszenicy orkisz opóźnienie terminu skutkowało skróceniem długości kłosa. Tendencja ta najsilniej uwidoczniła się w przypadku odmiany Oberkulmer, gdzie średnia różnica pomiędzy długością kłosa badanych populacji wyniosła 2.18 cm. Pszenica zwyczajna nie reagowała w sposób znaczący na opóźnienie terminu siewu.

5.5. Elementy struktury plonu i plonowanie pszenicy orkisz i pszenicy zwyczajnej

Ilość źdźbeł produkcyjnych z 1 m² było cechą warunkowaną zarówno przez termin siewu jak i odmianę. Również współdziałanie czynników doświadczenia powodowało wystąpienie istotnych różnic badanej cechy. Najsłabiej krzewiła się odmiana Korweta (205 źdźbeł kłosonośnych na 1 m²). Spośród pszenic orkisz najintensywniej krzewiły odmiany Oberkulmer (321 źdźbeł kłosonośnych na m²) i odmiana Schwabenkorn (385.50 źdźbeł kłosonośnych na m²) (tab. 7). Termin siewu w istotny sposób kształtował tę cechę. Rośliny wysiewane w terminie późniejszym, w przeciwieństwie do wyników otrzymanych przez Pałysa i Kuraszkiewicza [2003] w badaniach nad wpływem terminu siewu na cechy oraz plon orkiszu, charakteryzowały się większą ilością źdźbeł produkcyjnych na 1 m². Najmniejsza różnica wystąpiła u pszenicy zwyczajnej i wyniosła o 22 źdźbła produkcyjne na 1 m² więcej w opóźnionym terminie siewu w porównaniu z terminem optymalnym. W przypadku odmiany Ceralio wzrost wyniósł 78 źdźbeł produkcyjnych, 129 sztuk źdźbeł produkcyjnych w drugim terminie wydała odmiana Schwabenkorn zaś odmiana Oberkulmer na opóźnienie terminu zareagowała zwiększeniem liczby źdźbeł o 198 sztuk. Jedynie w przypadku odmiany Ostro opóźnienie terminu siewu spowodowało spadek liczebności źdźbeł kłosonośnych z m². Różnica wyniosła 173 źdźbła. Analizowane odmiany istotnie różniły się liczbą kłosków w kłosie. Zarówno wpływ terminu siewu jak i odmiana x termin siewu nie różnicowały istotnie tej cechy. Największą liczbą kłosków w kłosie charakteryzowała się odmiana Korweta - średnio 14.98 sztuk kłosków, zaś najmniejszą ilość odnotowano u odmiany Ostro 9.93 (tab.7).

Tab. 7 Komponenty struktury plonu, plon ziarna i słomy

oraz indeks zbioru pszenicy orkisz oraz pszenicy zwyczajnej

Odmiana	Termin siewu	Liczba źdźbeł produktywnych	Liczba kłosków w kłosie	Liczba ziaren w kłosie	Masa ziaren z kłosa	Masa 1000 ziaren	Plon ziarna brutto	Plon słomy	Indeks zbioru
		szt.	szt.	Szt.	g	g	t/ha	t/ha	%
Korweta	I	194.00	14.63	36.51	1.42	38.80	2.63	2.49	53
		II	216.00	15.34	37.55	1.48	39.61	2.98	2.64	54
		Średnio	205.00	14.98	37.03	1.45	39.20	2.81	2.56	54
	Ceralio	I	320.00	13.49	22.73	1.10	46.89	2.91	8.66	24
		II	399.00	12.80	18.35	0.85	45.48	2.48	6.03	28
		Średnio	359.50	13.14	20.54	0.97	46.18	2.69	7.34	26
	Schwabenkorn	I	321.00	10.58	15.06	0.60	38.57	1.63	5.60	22
		II	450.00	10.80	14.60	0.60	40.34	1.89	4.33	30
		Średnio	385.50	10.69	14.83	0.60	39.46	1.76	4.96	26
	Ostro	I	427.00	10.71	17.46	0.90	51.62	1.94	6.88	22
		II	254.00	9.15	13.08	0.64	48.66	2.29	6.91	25
		Średnio	340.50	9.93	15.27	0.77	50.14	2.12	6.89	23
	Oberkulmer	I	222.00	12.28	20.21	1.03	51.16	1.91	4.84	28
		II	420.00	10.06	14.26	0.66	45.80	2.30	5.69	28
		Średnio	321.00	11.63	17.24	0.85	48.48	2.10	5.26	28
	Średnio dla terminu siewu	I	296.80	12.34	22.40	1.01	45.41	2.20	5.69	30
		II	347.80	11.63	19.57	0.85	43.98	2.39	5.12	33
HSD0.05 dla: odmian (O) terminu siewu (T) interakcji (O x T)		124.881 47.930 193.656	2.686 r.n. r.n.	4.619 1.928 r.n.	0.334 0.089 0.359	6.773 r.n. r.n.	r.n. r.n. r.n.	1.964 r.n. 2.783	12 3 r.n.

Termin siewu i formy pszenicy wpływały na liczbę ziaren w kłosie. Analizując wpływ odmiany na uziarnienie najsilniej cecha ta uwidoczniła się u pszenicy zwyczajnej. Średnia ilość ziaren z kłosa wyniosła 37.03 sztuki z kłosa. W porównaniu z odmianą pszenicy zwyczajnej Korweta orkisze wykazały się znacznie niższym uziarnieniem kłosów. Najwięcej ziaren posiadał kłos odmiany Ceralio (20.54). Pozostałe formy pszenicy orkisz wykazały się ponad dwukrotnie mniejszą ilością ziaren w kłosie w porównaniu z odmianą Korweta. W badaniach Sulewskiej [2004] w przypadku wysiewu kłosków uzyskano średnią ilość ziaren w kłosie na poziomie 22.1 sztuk.

Wpływ terminu siewu najsilniej uwidocznił się w przypadku odmiany Oberkulmer. Uziarnienie w optymalnym terminie siewu wynosiło 20.21 sztuk ziarna w kłosie i uległo obniżeniu o 6 sztuk w przypadku opóźnienia terminu siewu. U odmian Ostro i Ceralio termin siewu również istotnie różnicował tą cechę. Zdaniem Pałysa i Kuraszkiewicza [2003] optymalnym terminem siewu maksymalizującym tę uziarnienie kłosów jest wysiew do 30 września. Pszenica zwyczajna wykazywała odwrotną reakcję. Opóźnienie terminu siewu powodowało wzrost ilości ziaren na kłos.

Największą masą ziaren z kłosa charakteryzowała się odmiana Korweta. Z jednego kłosa uzyskano średnio ziarno o masie 1.45 g. Ten element struktury plonu u odmian pszenicy orkisz kształtował się na niższym poziomie i wynosił od 0.60 g (odmiana Schwabenkorn) do 0.97 g (odmiana Ceralio). Analizowane odmiany pszenicy orkisz reagowały obniżeniem masy ziaren z kłosa w przypadku opóźnienia terminu siewu. Z kolei pszenica zwyczajna wykazała reakcję odwrotną. Stwierdzono istotny wpływ współdziałania termin siewu x odmiana czynników. a HSD wynosił 0.36 g. W przypadku masy tysiąca ziarniaków czynnikiem istotnie kształtującym wartość tej cechy była odmiana. Masa 1000 ziaren u orkiszu wynosiła od 39.46 g (odmiana Schwabenkorn) do 50.14 g (odmiana Ostro). Z kolei u odmiany pszenicy zwyczajnej Korweta kształtowała się na poziomie 39.20 g. Nie wykazano istotnej zależności pomiędzy odmianą, terminem siewu a interakcją tych czynników na wysokość plonowania pszenicy. Wielkość plonu słomy była zależna od odmiany. Wszystkie odmiany orkiszu posiadały wyższy plon słomy z hektara niż pszenica zwyczajna. Największy plon słomy uzyskano w przypadku odmian Ceralio (7.34 t/ha) oraz Ostro (6.89 t/ha). Termin siewu nie różnicował tej cechy. Indeks zbioru zależał w większym stopniu od odmiany niż terminu zbioru (HSD 0.12). Największą wartość osiągnął u odmiany Korweta, kształtując się na poziomie 0.54 %. U odmian pszenicy orkisz wartość ta kształtowała się poniżej 30%.

6. Wnioski

1. Warunki pogodowe w sezonie wegetacyjnym 2006/2007 sprzyjały rozwojowi chwastów na plantacji. Ilość chwastów zmniejszała się wraz z rozwojem roślin pszenicy. Wraz z opóźnianiem terminu siewu wartości te ulegały obniżeniu. Dominowały chwasty: Stellaria media (L.)Vill.. Anthemis arvensis L.. Viola arvensis Murr.. Chamomilla suaveolens (Pursh) Rydb.

2. Cechy morfologiczne odbiegały od morfotypów analizowanych odmian. Pszenice orkisz posiadały dłuższą słomę, jednak długość kłosów była niższa w porównaniu z pszenicą zwyczajną. Termin siewu różnicował długość kłosa, liczbę ziaren w kłosie oraz ich masę.

3. Odmiany pszenicy orkisz i pszenicy zwyczajnej uprawiane w myśl zasad rolnictwa ekologicznego plonowały na zbliżonym poziomie. Najwyżej plonowała odmiana Ceralio (7.34 t/ha). Nie wykazano istotnych różnic w wysokości plonu. Wysokość plonu słomy z hektara była ściśle związana genotypem odmiany.

7. Zacytowana literatura

Achremowicz B., Kulpa D., Mazurkiewicz J. 1999. Technologiczna ocena ziarna pszenic orkiszowych. Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej w Krakowie. 360; 11 - 17.

Adamiak E., Adamiak J., Stępień A. 2000. Wpływ następstwa roślin i stosowania herbicydów na zachwaszczenie jęczmienia jarego. UNIVERSITATIS M. CURIE-SKŁODOWSKA. LV. Sectio E; 9-15.

Blecharczyk A., Małecka I., Zawada D., Sawińska Z. 2007. Bioróżnorodność chwastów w pszenicy ozimej w zalezności od wieloletniego nawożenia i systemu następstwa roślin. Fragmenta Agronomica (3). 95: 27-33.

Budziński W., Szempliński W. 1999. Pszenica. Szczegółowa uprawa roślin. Wydawnictwo Akademii Rolniczej we Wrocławiu.

Burgos S., Stamp P., Schmid J. 2001. Agronomic and physiological study of cold and flooding tolerance of spelt (Triticum spelta L.) and wheat (Triticum aestivum L.). Journal of Aagronomy and Crop Science. 187; 195-202.

Ceglińska A. 2003. Technological value of a spelt and common wheat hybrid. Electronic Journal of Polish Agricultural Universities. Food Science and Technology. 6. Issue 1.

Cyrkler-Degulis M., Bulińska-Radomska Z. 2006. Plonowanie i zdrowotność odmian i populacji czterech gatunków pszenicy ozimej w warunkach gospodarstw ekologicznych. Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering. 51(2); 17-21.

Feledyn-Szewczyk B., Duer I. 2006. Ocena konkurencyjności odmian pszenicy ozimej uprawianej w ekologicznym systemie produkcji w stosunku do chwastów. Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering. 51(2); 30-35.

Gawęda D. 2004. Wpływ sposobów uprawy roli na plonowanie pszenicy ozimej w 3-polowym zmianowaniu na czarnej ziemi ANNALES UNIVERSITATIS M. CURIE-SKŁODOWSKA. LIX. 2 SECTIO E; 889 -894.

Hirscher P. 2006 Leczymy się i gotujemy ze św. Hildegardą. Receptury i recepty ze średniowiecznego klasztoru. Wydawnictwo PAX. Warszawa.

Jędruszczak M., Bojarczyk M., Smolarz H.J., Budzyńska B. 2004. Konkurencyjne zdolności pszenicy ozimej wobec chwastów w warunkach różnych sposobów odchwaszczania - produkcja biomasy. ANNALES UNIVERSITATIS M. CURIE-SKŁODOWSKA LIX. 2 SECTIO E; 895 -902.

Kmecl A., Mauch F., Winzeler M., Winzeler H., Dudler R. 1995. Quantitative field resistance of wheat to powdery mildew and defense reactions at the seedling stage: identification of a potential marker. Physiological and Molecular Plant Pathology. 47; 185-199.

Knapowski T., Ralcewicz M. 2004 a. Evaluation of qualitative features of mikon cultivar winter wheat grain and flour depending on selected agronomic factors. Electronic Journal of Polish Agricultural Universities. Food Science and Technology. 7. Issue 1.

Knapowski T., Ralcewicz M. 2004 b. Ocena wskaźników jakościowych ziarna i mąki pszenicy ozimej w zależności od zróżnicowanego nawożenia azotem. ANNALES UNIVERSITATIS M. CURIE-SKŁODOWSKA. LIX. 2 SECTIO E; 959 -968.

Kocjan Ačko D. 2004. Kalivost oluščenega in obrušenega semena pire (Triticum aestivum L. var. spelta) v primerjavi s kalivostjo plevnatega semena. Acta Agriculturae Slovenica. 83 - 2; 331 - 339.

Kordan B., Laszczyk-Dawid A., Nietupski M., Żuk-Gołaszewska K. 2007. Wpływ formy przechowywania pszenicy orkisz (Triticum spelta L.) na rozwój wołka zbożowego (Sitophilus granarius L.). Progress In Plant Protection 47 (1); 263 - 266.

Kowalczyk K. 2006. Zmienność alleliczna w locus XGWM 261 w polskich odmianach pszenicy zwyczajnej zarejestrowanych do 1975 roku. Acta Agrophysica 8(2); 415 - 421.

Laszczak-Dawid A., Kordan B., Ciepielewska D. 2007. Podatność ziarna i przetworów pszenicy orkisz (Triticum spelta L.) na porażenie trojszykiem ulcem (Tribolium confusum Duv.). Progress In Plant Protection 47 (1); 280 - 283.

Mazurkiewicz J., Bojarczyk M. 2004. Wpływ zróżnicowanego nawożenia azotem na jakość technologiczną odmian pszenicy ozimej uprawianych w monokulturze. ANNALES UNIVERSITATIS M. CURIE-SKŁODOWSKA. LIX. 4. SECTIO E; 1621 -1629.

Oliveira J. 2007. North Spanish emmer and spelt wheat landraces: agronomical and grain quality characteristic evaluation. PGRNewsletter Publicado. 125; 16 - 20.

Orzech K., Nowicki J., Marks M. 2003. Wpływ różnych sposobów uprawy gleby średniej na zachwaszczenie i plonowanie pszenicy ozimej. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych 490; 171-177.

Orzech K., Marks M., Nowicki J. 2004. Energetyczna ocena trzech sposobów uprawy roli na glebie średniej. ANNALES UNIVERSITATIS M. CURIE-SKŁODOWSKA. LIX. 3. SECTIO E; 1275 -1281.

Ostrowska D. 1993. Orkisz pszenny cennym surowcem piekarskim. Agrochemia. 8; 11.

Pałys E., Kuraszkiewicz R.2003. Wpływ terminów siewu na wybrane cechy i plon ziarna orkiszu (Triticum aestivum ssp. spelta). Biuletyn IHAR. 228; 71 - 80.

Pałys E., Łabuda S. 1997. Yielding and elemental composition of spelt wheat grain and straw. Rachis. 16; 67 - 70.

Paryluk D. 2006. Uprawa pszenicy ozimej po sobie z zastosowaniem uproszczeń w uprawie roli a występowanie chorób podstawy źdźbła. Progress In Plant Protection 46(2); 509 - 511.

Roberts J. M. 1999. Azja wschodnia i Grecja klasyczna. Ilustrowana Historia Świata tom II. Świat Książki. Warszawa.

Rocznik statystyczny. 2005. Wydawnictwo GUS. Warszawa.

Stankowski S., Podolska G., Pacewicz K. 2004. Wpływ nawożenia azotem na plonowanie i jakość ziarna odmian pszenicy ozimej.. ANNALES UNIVERSITATIS M. CURIE-SKŁODOWSKA. LIX. 3. SECTIO E; 1363 -1369.

Stubbs R., Plotnikova J. 1972. Uredospore germination and germ tube penetration of Puccinia striiformis in seedling leaves of resistant and susceptible wheat varieties. European Journal of Plant Pathology. 78. 6; 258-264.

Sulewska H. 2004. Wpływ wybranych zabiegów agrotechnicznych na plonowanie i skład chemiczny ziarna formy ozimej orkiszu pszennego (Triticum aestivum ssp. spelta). Pamiętnik Puławski 135; 285 - 292.

Stępień A. 2004. Wpływ sposobów nawożenia na zachwaszczenie i plonowanie pszenicy jarej. Acta Scientiarum Polonorum. Agricultura 3(1); 45 - 54.

Sułek A., Cacak-Pietrzak G., Ceglińska A. 2004. Wpływ różnych sposobów aplikacji azotu na plon. elementy jego struktury oraz wybrane cechy jakościowe za odmian pszenicy jarej. ANNALES UNIVERSITATIS M. CURIE-SKŁODOWSKA LIX. 2. SECTIO E; 543 -551.

Suwara I., Lenart S., Gawrońska-Kulesza A. 2007. Wzrost i plonowanie pszenicy ozimej po 50 latach zróżnicowanego nawożenia i zmianowania. Acta Agrophysica 10(3); 695 - 704.

Tyburski J., Żuk-Gołaszewska K. 2005. Orkisz - zboże naszych przodków. Postępy Nauk Rolniczych 4; 3 -13.

Waga J. 2001. Charakterystyka białek gliadynowych i glutenin u orkiszu. Biuletyn IHAR 217; 39 - 60.

Waga J., Węgrzyn S., Boros D., Cygankiewicz A. 2002. Wykorzystanie orkiszu (Triticum aestivum ssp. spelta) do poprawy właściwości odżywczych pszenicy zwyczajnej (Triticum aestivum ssp. vulgare). Biuletyn IHAR 221; 3 - 16.

Waga J. 2002. Inheritance of some -gliadyn protein subunits in spelt wheat and their linkage with the red glume coding Rg - 1 locus. Plant Breeding and Seed Science 46. 2; 25 - 35.

Waga J. 2003. Zmienność niektórych frakcji   gliadyn a zawartość białka ogółem w potomstwie orkiszu i odmiany Elena. Biuletyn IHAR 228; 61 - 69.

Weber R., Hryńczuk B. 2005. Wpływ sposobu uprawy roli i przedplonu na zachwaszczenie pszenicy ozimej. ANNALES UNIVERSITATIS M. CURIE-SKŁODOWSKA LX. SECTIO E; 93 -102.

Woźniak A. 2004. Wpływ przedplonu na wybrane cechy jakościowe ziarna pszenicy jarej. Pamiętnik Puławski 135; 325 - 330.

Woźniak A. 2005. Wpływ przedplonów na plon i jakość technologiczną ziarna pszenicy twardej (Triticum durum). ANNALES UNIVERSITATIS M. CURIE-SKŁODOWSKA LX. SECTIO E; 103 -112.

Woźniak A. 2006 a. Plonowanie i jakość ziarna pszenicy jarej zwyczajnej (Triticum aestivum L.) i twardej (Triticum durum Desf.) w zależności od poziomu agrotechniki. Acta Agrophysica 8(3); 755 - 763.

Woźniak A. 2006 b. Wpływ przedplonów na plon i jakość ziarna pszenicy ozimej. Acta Scientiarum Polonorum. Agricultura 5(2); 99 - 106.

Woźniak A., Staniszewski M. 2007. Wpływ warunków pogodowych na jakość technologiczną pszenicy jarej cv. Opatka i pszenicy ozimej cv. Korweta. Acta Agrophysica 9(2); 525 - 540.

Woźnica Z., Waniorek W., Miłkowski P. 2004. Wpływ sposobu stosowania herbicydów na zachwaszczenie i plony ziarna pszenicy ozimej. Acta Scientiarum Polonorum. Agricultura 3(1); 37 - 44.

Wyszyński Z., Michalska B., Piotrowska Z., Kucharczyk D. 2004. Ocena poprawności technologii produkcji na plantacjach produkcyjnych zbóż ozimych w rejonie Polski Centralnej. ANNALES UNIVERSITATIS M. CURIE-SKŁODOWSKA LIX. 2 SECTIO E; 941 -949.

Crop technology, weed control and yielding of spelt wheat (Triticum spelta L.), and common wheat (Triticum aestivum L.) in organic farming

ing. Krzysztof Łabuda

key words: Triticum spelta L.. Triticum aestivum L.. cultivation. weed control. yielding. organic farming

Summary

Purpose of the thesis was evaluation of weeds infestation of the wheat plantation, comparison of morphological characteristics, components of yield and yielding of Spelt wheat with common wheat, cultivated in organic farming.

Weather conditions in vegetation season of 2006/2007 favored development of weeds on plantation. Amount of weeds decreased together with the development of wheat plants. Together with retarding of sawing term those values were undergoing to decrease. There had dominated weeds: Stellaria media (L.)Vill.. Anthemis arvensis L.. Viola arvensis Murr.. Chamomilla suaveolens (Pursh) Rydb. Morphological characteristics of wheat plants had differed from morphological types of analyzed varieties. Spelt wheat had possessed longer straw, yet length of ears was lower than in case of common wheat. Sawing term had differenced length of the ear, amount of grains and their mass. Varieties of Spelt wheat and common wheat cultivated in idea of ecological agriculture had yielded on similar level. As the highest had yielded Ceralio variety - 7.34 tons from ha. There was not shown any of significant differences in height of yield. The height of yield of straw form one hectare was tightly correlated with the genotype of variety.

Translate by M.Sc. Zenona Sobska

---