Rewolucje w Rosji w 1917 roku. Rosja Radziecka (do 1922 r.). podr, s. 234 - 242 oprac. RM
„Płodzenie rewolucji jest bardzo starą formą sztuki wojennej”, gen. Erich Ludendorff
„Jeżeli faszyzm był spotworniałym bękartem romantyzmu,
to komunizm był zdegenerowaną odroślą oświecenia”, Leszek Kołakowski
1. Rewolucja lutowa (8 III - 15 III 1917, wg. st. s. 23 II - 2 III 1917)
przyczyny rewolucji lutowej:
całkowity upadek autorytetu caratu w okresie pierwszej wojny światowej, rosnące niezadowolenie
spowodowane klęskami wojsk rosyjskich na froncie, nieudolnością i niekompetencją naczelnego
dowództwa, proniemieckimi rzekomo sympatiami na dworze carskim, kompromitującym
Mikołaja II wpływem Rasputina na carową Aleksandrę (podr. s. 234), narastającym chaosem
gospodarczym, drożyzną i głodem
przebieg rewolucji lutowej:
masowe demonstracje w Piotrogrodzie (w początkach I wojny światowej zmieniono nazwę Petersburga na
Piotrogród), powstanie Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich 12 III (była do
pewnego stopnia reprezentacją polityczną robotników i żołnierzy, w większym jednak stopniu
reprezentowała trzy nurty rosyjskich socjalistów: mienszewików, eserowców, bolszewików),
abdykacja cara (15 III) i powstanie Rządu Tymczasowego (15 III)
2. Okres „dwuwładzy” w Rosji - od rewolucji lutowej do rewolucji październikowej
dwa ośrodki polityczne w państwie rywalizujące o przejęcie władzy:
• Rząd Tymczasowy od 15 III (rząd koalicyjny kadetów, trudowików, eserowców, mienszewików,
premier - książę Jerzy Lwow - z partii kadetów, od lipca Aleksander Kiereński - z partii
trudowików)
• Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich - dążyły do przejęcia w Rosji pełni władzy (były do
pewnego stopnia reprezentacją polityczną robotników i żołnierzy, w większym jednak stopniu
reprezentowały trzy nurty rosyjskich socjalistów: mienszewików, bolszewików, eserowców,
stopniowo umacniali w nich swoje wpływy bolszewicy, dążyli oni do przeprowadzenia drugiej
rewolucji - w wyniku której zdobędą władzę)
3. Powrót Lenina z emigracji do Rosji i jego „tezy kwietniowe”.
- pomoc niemieckiego dowództwa dla Lenina w umożliwieniu mu powrotu ze Szwajcarii do
Piotrogrodu w kwietniu 1917 r. („płodzenie rewolucji jest bardzo starą formą sztuki wojennej” -
gen. Erich Ludendorff)
- „tezy kwietniowe” Lenina (opracowany przez Lenina w kwietniu 1917 r. program polityczny
bolszewików: rewolucja lutowa była jedynie pierwszym etapem rewolucji - rewolucją burżuazyjną,
bolszewicy powinni dążyć do przeprowadzenia drugiej rewolucji - rewolucji socjalistycznej, w
wyniku której przejmą władzę)
4. Przyczyny wzrostu znaczenia bolszewików (oraz taktyka bolszewików zmierzających do
przejęcia władzy).
- propagowanie przez bolszewików popularnych haseł: „Cała władza w ręce Rad”, „Precz z
wojną”, „Pokój chatom”, „Ziemia chłopom”
- krytyka przez bolszewików Rządu Tymczasowego (zwł. za decyzję Rządu Tymczasowego o
kontynuowaniu wojny przeciw państwom centralnym, decyzja ta wynikała z wcześniejszych zobowiązań
sojuszniczych Rosji w ramach Trójporozumienia i jej zadłużenia wobec Francji i Wielkiej Brytanii)
- dążenie bolszewików do przejęcia kontroli nad Radami Delegatów Robotniczych i Żołnierskich
- tworzenie przez Lwa Trockiego oddziałów Czerwonej Gwardii, w celu przejęcia przez
bolszewików władzy
5. Nieudana próba obalenia Rządu Tymczasowego przez gen. Ławra Korniłowa we IX 1917 r. (była to
próba uchronienia Rosji przed rewolucją bolszewicką).
6. Rewolucja październikowa (6/7 XI 1917, wg. st. s. 24/ 25 X 1917) - przejęcie władzy przez
bolszewików
- bolszewicy chcieli przejąć władzę w Piotrogrodzie przed zaplanowanym na 7 listopada
II Ogólnorosyjskim Zjazdem Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich
- przebieg rewolucji: wystrzały z krążownika „Aurora” rozpoczynające rewolucję w
Piotrogrodzie, zdobycie przez oddziały Czerwonej Gwardii Pałacu Zimowego (siedziby Rządu
Tymczasowego), aresztowanie przez bolszewików większości ministrów Rządu Tymczasowego,
ucieczka premiera Kiereńskiego
7. Postanowienia II Ogólnorosyjskiego Zjazdu Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich
7 XI 1917
(zbojkotowany przez eserowców i mienszewików, zdominowany zatem liczebnie przez bolszewików)
- „dekret o pokoju” (wezwanie państw uczestniczących w wojnie światowej do zawarcia pokoju „bez
aneksji i kontrybucji”)
- „dekret o ziemi” (upaństwowienie ziemi na obszarze państwa rosyjskiego, wywłaszczenie
dotychczasowych właścicieli bez odszkodowania)
- powołanie Rady Komisarzy Ludowych (rządu bolszewickiego) z Leninem jako przewodniczącym
8. Porażka bolszewików w wyborach do Konstytuanty 12 XI (data wyborów została wyznaczona jeszcze
przez Rząd Tymczasowy; eserowcy - 410, bolszewicy - 175, mienszewicy - 16, kadeci - 17) i jej rozwiązanie
przez bolszewików (18/ 19 I 1918)
9. Pokój brzeski („traktat brzeski”) z 3 III 1918 r. - traktat pokojowy zawarty między państwami
centralnymi (Niemcami i Austro - Węgrami) a Rosją Radziecką
postanowienia - Rosja Radziecka (bolszewicka) zrzekła się Finlandii, Estonii, Łotwy, Litwy, Kongresówki,
Białorusi, Ukrainy
Lenin traktował zrzeczenie się przez Rosję Radziecką tych obszarów za rozwiązanie tymczasowe, wychodził
z założenia, iż bolszewicy po umocnieniu swojej pozycji w Rosji podejmą próbę ich odzyskania
10. Kształtowanie się podstaw totalitarnego państwa radzieckiego
- dyktatura proletariatu jako ustrój polityczny i gospodarczy Rosji Radzieckiej
Dyktatura proletariatu - ustrój polityczny Rosji Radzieckiej (od przejęcia władzy przez bolszewików w
1917 r.) a następnie ZSRR w okresie stalinowskim.
Ustrój polityczny Rosji Radzieckiej został określony jako „dyktatura proletariatu” w konstytucji z VII 1918 r. Cechy dyktatury proletariatu:
▪ system monopartyjny (rządy jednej partii)
▪ rządząca partia odwołuje się do programu marksistowskiego i deklaruje sprawowanie władzy w imieniu
klasy robotniczej
▪ masowy terror wobec przeciwników politycznych, nie tylko wobec jednostek ale także wobec całych grup
społecznych - burżuazji, ziemiaństwa, duchowieństwa, bogatych chłopów („kułaków)
▪ totalitaryzm (dążenie państwa do objęcia kontrolą wszystkich sfer życia obywateli)
▪ upaństwowienie wszystkich sektorów gospodarki
▪ powszechny obowiązek pracy w myśl zasady „kto nie pracuje, ten nie je” („kto nie rabotajet, nie kuszajet”)
- pierwsze (najważniejsze) dekrety Rady Komisarzy Ludowych i początki rządów terroru (od
schyłku 1917)
▪ dekret o pokoju i dekret o ziemi z 7 XI 1917 r.
▪ nacjonalizacja przemysłu i banków (XII 1917), nacjonalizacja handlu i transportu
▪ utworzenie NKWD (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych), od 1919 kierowane przez F.
Dzierżyńskiego
▪ utworzenie WCzK w XII 1917 r. („Ogólnorosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z
Kontrrewolucją i Sabotażem”), kierowana przez F. Dzierżyńskiego, rodzaj policji politycznej, masowe
▪ represje wobec rzeczywistych lub domniemanych wrogów bolszewików, masowy terror
▪ gmach na Łubiance jako siedziba NKWD
▪ przekształcenie Gwardii Czerwonej w Armię Czerwoną (I 1918 r.), Lew Trocki jako jej
twórca
▪ tworzenie pierwszych łagrów (utworzenie Gułagu w 1930 r.- Głównego Zarządu Obozów)
▪ przeniesienie stolicy państwa z Piotrogrodu do Moskwy
▪ zastąpienie kalendarza juliańskiego gregoriańskim (1918)
- walka z religią i Kościołem (terror wobec duchowieństwa, profanacja i burzenie kościołów)
antybolszewickie powstanie zorganizowane przez eserowców (VI - VII 1918)
nieudany zamach na Lenina (VIII 1918)
antybolszewicki bunt marynarzy w Kronsztadzie (baza rosyjskiej marynarki wojennej w 1921 r.
wojna domowa oraz interwencje zbrojne mocarstw zachodnich i Japonii w celu obalenia
bolszewików (i wsparcia dla „białych”) w latach 1918 - 1920
wojna domowa jako wojna „czerwonych” z „białymi”
dowódcy armii białych (armii białogwardyjskich): gen. Aleksander Kołczak, gen. Anton Denikin,
gen. Mikołaj Judenicz, gen. Piotr Wrangl, ataman Piotr Krasnow
- utworzenie przez bolszewików RKP(b) w 1918 r., przekształconej w 1925 r. w WKP(b)
konstytucja Rosji Radzieckiej (VII 1918):
▪ ustalono nazwę państwa jako „Rosyjską Federacyjną Republikę Radziecką”
▪ ustrój państwa został określony jako „dyktatura proletariatu”
▪ przyjęto w konstytucji zasadę „kto nie pracuje, ten nie je”
▪ uznano, że prawa polityczne ma tylko „klasa robotnicza” i „ pracujące chłopstwo”
- polityka komunizmu wojennego w latach 1918 - 1920 (zob. punkt 11)
klęska głodu w Rosji w latach 1921 - 1922 (ok. 5 mln. ofiar głodu)
zastąpienie komunizmu wojennego NEP-em w 1921 r. (zob. punkt 11)
utworzenie funkcji sekretarza generalnego RKP(b) i powołanie J. Stalina na to stanowisko (1922)
Lenin wobec Stalina w świetle „Listu do Zjazdu” z 1922 r. (swoisty testament polityczny Lenina)
Lenin w Liście do Zjazdu z 1922 r. o Stalinie: „Towarzysz Stalin po objęciu stanowiska sekretarza
generalnego skupił w swoich rękach nadmierną władzę i nie mam pewności, czy zawsze potrafi z tej
władzy korzystać z należytą ostrożnością (...) Stalin jest zbyt brutalny i wada ta, która jest całkiem do
zniesienia w naszym środowisku i w stosunkach między nami komunistami, staje się nie do zniesienia na
stanowisku sekretarza generalnego. Wobec tego proponuję towarzyszom, by zastanowili się nad sposobem
przeniesienia Stalina z tego stanowiska i wyznaczyli na to miejsce innego człowieka, który pod wszystkimi
względami różniłby się od tow. Stalina jedną tylko zaletą, a mianowicie - większą tolerancyjnością,
większą lojalnością, większą uprzejmością, bardziej uważnym stosunkiem do towarzyszy, mniej kapryśnym
usposobieniem, itp.”.
powstanie ZSRR (30 XII 1922 r.)
śmierć Lenina w początkach 1924 r.
mit „dobrego, szlachetnego” Lenina w propagandzie sowieckiej (aż do schyłku lat 80 - tych XX w.)
11. Polityka gospodarcza bolszewików (do schyłku lat dwudziestych)
A. Komunizm wojenny - polityka gospodarcza bolszewików w latach 1918 - 1920 (a zarazem sposób
gospodarczo - polityczno - militarnej organizacji społeczeństwa). Cechy komunizmu wojennego:
- redukowanie w gospodarce stosunków towarowo - pieniężnych
- upaństwowienie przemysłu
- upaństwowienie handlu (zarówno hurtowego jak i detalicznego), czyli wprowadzenie państwowego monopolu
w handlu
- reglamentacja żywności
- powszechny obowiązek pracy w myśl zasady „kto nie pracuje, ten nie je” („kto nie rabotajet, nie kuszajet”)
- narzucenie chłopom obowiązkowych kontyngentów (dostaw) żywności na rzecz państwa
- początki kolektywizacji rolnictwa*
- terror wobec „spekulantów” żywnością i chłopów (”kułaków” oraz tych, którzy nie dostarczyli żywności)
„kułacy” - tak propaganda sowiecka określała bogatych chłopów, niechętnych kolektywizacji rolnictwa
B. NEP („Nowa Ekonomiczna Polityka”) - polityka gospodarcza bolszewików w latach 1921 - 1928,
zainicjowana przez Lenina w 1921 r. w celu zniwelowania klęski głodu, przezwyciężenia negatywnych
skutków komunizmu wojennego oraz ożywienia gospodarczego kraju. Cechy NEP - u:
- odejście od zasad komunizmu wojennego
- wprowadzenie pewnych elementów gospodarki rynkowej
- dopuszczenie prywatnych przedsiębiorców w życiu gospodarczym państwa (pojawia się zatem nowa grupa
społeczna - tzw. „nepmani”)
- przywrócenie wolnego, prywatnego handlu, zwł. detalicznego
- dopuszczenie prywatnego kapitału zagranicznego do gospodarki radzieckiej
- rezygnacja przez państwo z przymusowych dostaw (kontyngentów) żywności przez chłopów
- zaprzestanie na pewien czas kolektywizacji rolnictwa (do 1929 r.)
„nepmani” - prywatni przedsiębiorcy w okresie NEP-u; ludzie, którzy w okresie NEP-u zdobyli
majątek
12.Utworzenie w 1919 r. Kominternu (Międzynarodówki Komunistycznej, tzw. III Międzynarodówki)
- przyczyny utworzenia Kominternu: dominacja we wcześniej istniejącej II Międzynarodówce partii o
programie reformistycznym - niemarksistowskim, dążenie bolszewików do objęcia przewodnictwa w
światowym ruchu komunistycznym do uzależnienia partii komunistycznych działających w innych
krajach oraz do rozszerzenia rewolucji na inne państwa (idea światowej rewolucji),
- siedzibą Kominternu została Moskwa
- znaczenie Kominternu: Komintern miał skupiać wszystkie partie komunistyczne z całego świata, (powstał
m.in. z powodu dominacji w II Międzynarodówce partii o programie reformistycznym - niemarksistowskim),
był narzędziem uzależnienia partii komunistycznych od partii bolszewickiej i ZSRR
- sekretarze generalni Kominternu: G. Zinowiew (1919 - 1926), Mikołaj Bucharin (1926 - 1929),
Wiaczesław Mołotow (1929 - 1930), Georgi Dymitrow (1930 - 1943).
13. Polityka zagraniczna Rosji Radzieckiej (do 1922)
- pokój brzeski (3 III 1918)
- utworzenie Kominternu (1919)
- idea światowej rewolucji (reprezentowana przez Lwa Trockiego) - rozszerzenia rewolucji
socjalistycznej na inne kraje świata
- wojna z „obcą interwencją” (1918 - 1920)
- wojna z Polską (bitwa warszawska 1920, pokój ryski 18 III 1921)
- odejście przez bolszewików po 1920 r. od idei światowej rewolucji (wbrew opinii L. Trockiego) na
rzecz tworzenia państwa radzieckiego (ZSRR)
- konferencja w Genui (Rosja Radziecka odmówiła spłaty długów zaciągniętych przez Rosję carską)
- układ Rosji Radzieckiej z Niemcami w Rapallo w 1922 . (układ „Rathenau - Cziczerin”):
nawiązanie stosunków dyplomatycznych miedzy Niemcami a Rosją Radziecką, nawiązanie współpracy
gospodarczej, tajna klauzula do układu dotyczyła współpracy wojskowej
znaczenie układu w Rapallo:
• obydwa państwa dotąd izolowane na arenie międzynarodowej przez zwycięskie państwa Ententy, rozpoczynają
przezwyciężanie tej izolacji oraz stopniowe umacnianie swojej pozycji w polityce zagranicznej (w stosunkach
międzynarodowych)
• pogarsza się położenie geopolityczne państw, położonych miedzy Niemcami a Rosją Radziecką (od XII 1922 r.
ZSRR), w tym Polski
• współpraca gospodarcza i wojskowa przynosi obu państwom (Niemcom i ZSRR) ogromne korzyści
- oficjalne uznanie ZSRR jako państwa przez mocarstwa zachodnie (1924)
14. Teksty źródłowe, podr. s. 241 - 242
15. Uwagi na temat Rasputina (podr. s. 234), Lenina (podr. s. 236), Dzierżyńskiego (podr. s, 239),
Trockiego (podr., s. 239)
16. Słownik pojęć
dyktatura proletariatu - ustrój polityczny Rosji Radzieckiej (od przejęcia władzy przez bolszewików w
1917 r.) a następnie ZSRR w okresie stalinowskim.
Ustrój polityczny Rosji Radzieckiej został określony jako „dyktatura proletariatu” w konstytucji z VII 1918 r. Cechy dyktatury proletariatu:
- system monopartyjny (rządy jednej partii)
- rządząca partia odwołuje się do programu marksistowskiego i deklaruje sprawowanie władzy w imieniu klasy
robotniczej
- masowy terror wobec przeciwników politycznych, nie tylko wobec jednostek ale także wobec całych grup
społecznych - burżuazji, ziemiaństwa, duchowieństwa, bogatych chłopów („kułaków)
- totalitaryzm (dążenie państwa do objęcia kontrolą wszystkich sfer życia obywateli)
- upaństwowienie wszystkich sektorów gospodarki
- powszechny obowiązek pracy w myśl zasady „kto nie pracuje, ten nie je” („kto nie rabotajet, nie kuszajet”)
komunizm wojenny - polityka gospodarcza bolszewików w latach 1918 - 1920 (a zarazem sposób
gospodarczo - polityczno - militarnej organizacji społeczeństwa). Cechy komunizmu wojennego:
- redukowanie w gospodarce stosunków towarowo - pieniężnych
- upaństwowienie przemysłu
- upaństwowienie handlu (zarówno hurtowego jak i detalicznego), czyli wprowadzenie państwowego monopolu
w handlu
- reglamentacja żywności
- powszechny obowiązek pracy w myśl zasady „kto nie pracuje, ten nie je” („kto nie rabotajet, nie kuszajet”)
- terror wobec „spekulantów” żywnością
- narzucenie chłopom obowiązkowych kontyngentów (dostaw) żywności na rzecz państwa
- początki kolektywizacji rolnictwa
NEP („Nowa Ekonomiczna Polityka”) - polityka gospodarcza bolszewików w latach 1921 - 1928,
zainicjowana przez Lenina w 1921 r. w celu zniwelowania klęski głodu, przezwyciężenia negatywnych
skutków komunizmu wojennego oraz ożywienia gospodarczego kraju. Cechy NEP - u:
- odejście od zasad komunizmu wojennego
- wprowadzenie pewnych elementów gospodarki rynkowej
- dopuszczenie prywatnych przedsiębiorców w życiu gospodarczym państwa (pojawia się zatem nowa grupa
społeczna - tzw. „nepmani”)
- przywrócenie wolnego, prywatnego handlu, zwł. detalicznego
- dopuszczenie prywatnego kapitału zagranicznego do gospodarki radzieckiej
- rezygnacja przez państwo z przymusowych dostaw (kontyngentów) żywności przez chłopów
- zaprzestanie na pewien czas kolektywizacji rolnictwa (do 1929 r.)
„nepmani” - prywatni przedsiębiorcy w okresie NEP-u; ludzie, którzy w okresie NEP-u zdobyli
majątek
kolektywizacja rolnictwa - zmiany własnościowe na wsi polegające na zastąpieniu prywatnej własności ziemi (odbieraniu chłopom prywatnej własności ziemi) własnością spółdzielczą lub państwową; dwie formy kolektywizacji rolnictwa w Rosji Radzieckiej i ZSRR:
- tworzenie spółdzielczych gospodarstw rolnych (kołchozy)
- tworzenie państwowych gospodarstw rolnych (sowchozy)
„kułacy” - tak propaganda sowiecka określała bogatych chłopów, niechętnych kolektywizacji
rolnictwa
1