M. Sęp-Szarzyński „Poezje” (wstęp Gruchały)
WSTĘP:
1. Młodzieniec uczony z Rusi
- ur. ok. 1550/1551
- Ród Szarzyńskich herbu Junosza z Mazowsza, potem z Rusi - majątek Zimna Woda pod Lwowem. Ojciec Mikołaja - Joachim Sęp Szarzyński - podstoli lwowski..
- Nauka Sępa Szarzyńskiego: Lwów, uniwersytety luterańskie w Wittenberdze i Lipsku (1565). Wędrówki naukowe: Bazylea, Zurych, Padwa, Rzym (nawrócenie na katolicyzm). Powrót do kraju - 1567.
- Związki z rodzinami: Starzechowskich i Kostków.
- 1580 - przeprowadzka spod Lwowa pod Przemyśl (wieś Wolica)
- 1581 - śmierć; pochowany w Przemyślu lub Przeworsku.
2. Odkrywanie Sępa
- Zainteresowanie Sępem u Ericha Fromma, Alberta Camusa, Sorena Kirkegaarda, Jean Paula Sartre'a
- O Sępie wspominają: Bartosz Paprocki (1584), Malcher Piotrkowita (1579), Antonin z Przemyśla (1583), Joachim Bielski (1597).
- Rytmy albo wiersze polskie - wyd. 1601 we Lwowie (51 utworów). Z kilkuset egzemplarzy przetrwał tylko jeden - w zbiorach Tytusa Działyńskiego. Odnalezione zostały w 1827 r. przez Józefa Muczkowskiego - on sporządził nowe wydanie Rytmów.
- W 1891 r. Aleksander Bruckner ogłosił odkrycie z rękopisu Zamoyskich cykl 21 erotyków i przypisał je Sępowi.
- „Nowoczesny renesans” Sępa Szarzyńskiego: połowa lat 50-tych za sprawą Giovanniego Mavera, Wiktora Weintrauba, Claude'a Backvisa - oni ugruntowali przekonanie, żeRytmy były przejawem barokowych tendencji w naszej literaturze.
- 1967 - Jan Błoński Mikołaj Sęp Szarzyński a początek polskiego baroku
- Różne reakcje: przeciwko barokowości Sępa Szarzyńskiego - J. Sokołowska, Sęp jako przedstawiciel manieryzmu lub ostatniego pokolenia renesansu polskiego.
- Czesław Hernas - we wczesnym baroku wyróżnia grupę „poetów metafizycznych” zaliczając doń, obok Grabowieckiego, S. Grochowskiego i Kaspra Twardowskiego, właśnie Mikołaja Sępa Szarzyńskiego.
- M. Zalewski Człowiek zbuntowany. O poezji M. Sępa Szarzyńskiego interpretuje Rytmy jako poezję doświadczenia metafizycznego.
- J. S. Gruchała akcentuje odniesienia M. Sępa do kerygmatu
- P. Urbański Natura i łaska w poezji polskiego baroku - odniesienia Rytmów do grupy rozważań na temat natury i łaski.
- K. Mrocewicz Polska poezja medytacyjna XVI w. - o poezji Sępa nie jako metafizycznej lecz medytacyjnej, w której tkwią korzenie sztuki rozmyślania upowszechnionej przez jezuitów metody ignacjańskiej.
3. Pytania o kanon
- 6 sonetów, 6 parafraz psalmów, 9 pieśni - ujęte w ramę kompozycyjną (kompozycja ramowa). Druga część Rytmów to Epitaphia, epigrammata, nagrobki, napisy krótkie i inne drobiazgi - tu znalazły się utwory okolicznościowe.
- Powodem, dla którego Bruckner przypisał Erotyki Sępowi Szarzyńskiemu było to, że one znajdowały się w rękopisie razem z Rytmami (jak pogodzić erotyki z religijnymi wyznaniami?)
- Analogie między Sępem a innymi poetami: Jean de Sponde (Francja), Balint Balassi (Węgry)
4. „Trudna miłość”
- Wzorce: model petrarkistowski: łzy, ukochana jaka boska istota, postacie mitologiczne, wydoskonalenie sposobów charakterystyki psychologicznej bohaterów.
- Ale Sęp także: wybiera model trudnej miłości: męki, choroby, brak wzajemności etc., rozdarcie duszy ukochanego. Włączenie konceptów w „barokowym” stylu; koncept nie tylko puentuje utwór, ale i odwraca jego sens. Tragizowanie przeżyć ponad miarę. Niepokój metafizyczny albo frasunek.
5. Kosmos i świat ludzki
- Badania nad utworami Kochanowskiego (Tren V) i Szarzyńskiego (Nagrobek Marcinowi Starzewskiemu) o śmierci dziecka, gdyż obaj stosują motyw ściętego przez ogrodnika pędu.
- Kosmologia Sępa - świat stworzony przez Stwórcę, obdarzanie upodobaniem zjawisk świetlnych (gwiazd i słońca). Tzw. „świetlna teologia” - prawdziwym słońcem jest Chrystus, którego promienie Maryja odbija niczym księżyc.
6. „Niestałe dobra”
- Marności świata są „łakome”. Sęp dla ich zobrazowania używa symbolu cienia (a światłość - atrybut Boga). Cień i jego brak formy i kształtu ukazuje złudę świata i ludzką nieporadność wobec pokus.
- Pogarda dla złudnych wartości ziemskich - w sonetach I, V oraz pieśni VIII i IX
- Ukazując dobra doczesne Sęp posługuje się figurą retoryczną, zwaną wyliczeniem.
- Nawiązania do stoicyzmu - odrzucenie niewzruszoności wobec namiętności. Przeciwstawienie złudy tego świata z pogardą, szczęśliwą wiecznością.
7. Homo meditans
- Próby określenia głównych tematów wierszy Sępa: stosunek do śmierci, tęsknota za mistycznym zjednoczeniem z Bogiem, kontrast między pokusami życia a pragnieniem szczęścia wiecznego, treści teologiczno-egzystencjalne, ukazywanie przeżyć religijnych w formie poetyckich wyznań.
- Wpływy mistyków: Jana od Krzyża, Teresy z Avila, Ludwika z Grenady, św. Ignacego.
- Święty Ignacy Loyola - umiejętność medytacji (znalezienie przedmiotu rozmyślania, ale odniesienie go do rzeczywistości pozazmysłowej, sprzyjającej poruszeniu woli i uczuć).
- Inne inspiracje: Psałterz, Księga Hioba, Księga Koheleta
8. Wobec kerygmatu
- Maksymalizm etyczny, skłonność do samooskarżeń.
- Jedyna moc - Bóg
- Opatrzność
- Grzeszność, ale wybawienie człowieka
- Miłosierdzie
9. „Odpowiednie dać rzeczy - słowo”
- zaskakiwanie czytelnika
- wieloznaczność sformułowań
- używanie słów rzadkich, niezwykłych
- metafory optyczne
- wartości foniczne słów
- metafory
- oksymorony („głupia mądrość”, „wojny spokoju”)
- aliteracje, paronomazje
- przestawnia
- przerzutnia
- koncepty i paradoksy
- zaskakujące puenty
- wirtuozeria techniczna