1. Niedostatki i sukcesy chińskiej tradycji naukowej.
Cel: opisanie różnic miedzy chińską i europejską tradycją nauk przyrodniczych, omówienie pozycji naukowców i inżynierów w klasycznym społeczeństwie chińskim i przedyskutowanie pewnych aspektów nauki z innymi dziedzinami.
Różnica między nauką starożytną i średniowieczną, a nowoczesną:
W Europie, w okresie późnego renesansu powstały podwaliny struktury nauk przyrodniczych obecnie uprawianych- czasy Galileusza.
Hipotezy starożytnego i średniowiecznego typu:
-mgliste, nie były w stanie czegokolwiek udowodnić czy obalić
-wskazywały skłonność do łączenia się w dziwaczne systemy gnostycznej współzależności.
Znamy prymitywne i średniowieczne teorie naukowe, ale nasza wiedza na temat teorii innych cywilizacji jest znacznie skromniejsza.
Jeszcze do niedawna chińska nauka i technika były z ducha Leonard da Vinci, a przełom Galileuszowski dokonał się tylko na Zachodzie.
W średniowieczu wymiana poglądów sprawiała trudności, ze względu na etniczność tez - niemożność wzajemnego zrozumienia przez ograniczony system pojęć.
W Starym Świecie nie naukowe, a techniczne elementy przedostawały się do innych kultur (kierunek: zazwyczaj wschód-zachód).
Dwa pytania:
Dlaczego nowoczesna nauka szybko i błyskotliwie rozwinęła się tylko na Zachodzie w czasach Galileusza?
A dlaczego wcześniej kultura Azji Wschodniej i wiele sprawniej wykorzystywała wiedzę przyrodniczą do celów praktycznych?
Chiny znacznie wcześniej miały wybitne osiągnięcia w różnych dziedzinach nauk.
Matematyka:
- skupianie się na algebrze, nie geometrii, jak to jest u nas
- liczby dziesiętne
- oznaczanie wartości zera
- przodownictwo w rozwiązywaniu równań
- trójkąt Pascala
- przegub Cardana (układ połączonych osiami pierścieni)
Astronomia:
- racjonalna kosmologia
- sporządzali mapy nieba ze współczesnymi współrzędnymi
- prowadzili rejestr zaćmień Słońca, komet, meteorytów i "Nowych"
-rozwój instrumentów astronomicznych (montaż paralaktyczny i napęd zegarowy)
Sejsmologia:
-sejsmograf- ok. 130 r. n.e.
Widoczne różnice w preferencjach: W Chinach rozwinięto trzy dziedziny fizyki: optykę, akustykę i magnetyzm. Na Zachodzie natomiast zajmowano się mechaniką i dynamiką. Chińczycy przodowali w rozważaniach na temat ciągłości i nieciągłości, skupiali się na algebraicznej matematyce. W inżynierii osadzano koło poziomo, a nie pionowo, jak u nas.
W Chinach nie było okresu, który można by porównać z mrocznymi wiekami europejskimi. W tym okresie rozwijała się zaawansowana kartografia, zaawansowane metody pomiarów w terenie i sporządzania map plastycznych, a także meteorologia i geologia.
Szczególne sukcesy w dziedzinie inżynierii:
-barkowa uprzęż konna
-energia wodna wykorzystywana do poruszania miechów metalurgicznych
-rozwój techniki wyrobu żelaza (XV wieków wcześniej niż w Europie) i stali
-metoda zamiany ruchu obrotowego na ruch posuwisty
-zegar mechaniczny (okres Tang, a nie renesans europejski) i wynalazek mechanizmu wychwytowego
-budowanie wiszących mostów z żelaznych łańcuchów
-regulowanie rzek, irygacja, transport zboża
-proch -IX w.
-rozwój broni palnej- trzy wieki wcześniej niż w Europie
-wynalezienie lancy ognistej-XII w.- od tego wywodzi się broń lufowa i armaty
-produkcja jedwabiu - pas napędowy i napęd łańcuchowy
- oprócz tego: papier, druk blokowy czy ruchomymi czcionkami, wyrób porcelany
-wiele wynalazków z zakresu rolnictwa, ochrony roślin-biologicznej kontroli szkodników, techniki szczepienia; medycyna chińska
RÓŻNICE POMIĘDZY CHINAMI A ZACHODEM:
W ideologii chińskiej nie rozwinął się mechaniczny pogląd na świat, lecz organiczny materializm.
Pogląd organiczny- zjawiska wiązały się ze sobą zgodnie z porządkiem hierarchicznym. W kosmosie panuje organiczny porządek.
Chińczycy byli przychylni a priori teoriom polowym. Co mogło wpływać na wcześniejsze powstawanie niektórych teorii- np. przyczyn pływów morskich.
Myśleli algebraicznie, nie geometrycznie. Nie rozwinęła się geometria Euklidesa-hamulec w dziedzinie optyki. Praktyka chińska nie była czysto doświadczalna, lecz z reguły byli raczej niechętni rozważaniom czysto teoretycznym. Przeprowadzali bardzo dokładne eksperymenty.
Istniała prototypowa teoria falowa- wieczne odradzanie się i upadek dwóch podstawowych zasad natury jang i in. Jednak nie zakorzeniły się tam żadne teorie molekularne.
SPOŁECZNA POZYCJA NAUKOWCÓW I INŻYNIERÓW W TRADYCYJNYCH CHINACH:
"Oficjalny" charakter nauki, teoretycznej i stosowanej:
Odkrywcy i wynalazcy byli pracownikami państwowymi, mieszkającymi niekiedy w pałacu cesarskim. Nie byli, jak na Zachodzie, spychani na margines społeczeństwa.
Rzemiosła, których techniki były zaawansowane podlegały "nacjonalizacji".
Rzemieślnicy i inżynierowie mieli tendencje do gromadzenia się wokół któregoś z urzędników, wspierającego ich finansowo i chroniącego ich.
Duże, nowe lub skomplikowane projekty odbywały się, albo w warsztatach cesarskich (szang-fang, które mieściły się w najważniejszych miastach), albo pod ścisłym nadzorem wysoko postawionych urzędników.
Chińskich techników ceniono wysoko również poza granicami kraju.
Status społeczny: trudny do określenia, w większości byli wolnymi plebejuszami.
Państwo opierało się na nieograniczonych dostawach obowiązkowej darmowej pracy, wykonywanej w formie pańszczyzny (każdy mężczyzna między 20-56 rokiem życia= miesiąc rocznie). W końcu zamiast osobistego odpracowywania płacono rzemieślnikom, by pracowali za nich w warsztatach cesarskich = tzw. "stale zatrudnieni".
Kategorie życiorysów inżynierów i rzemieślników chińskich:
1. Wysocy urzędnicy- uczeni, którzy osiągnęli sukces i zrobili kariery.
Np. Czang Heng (sejsmograf, Prezydent Cesarskiej Kancelarii), Tu Szy (dmuchawy metalurgiczne), eunuch C'aj Lun (ogłosił wynalazek papieru).
Chińscy książęta i krewni domu cesarskiego, mimo dobrego wykształcenia, mieli ograniczony dostęp do służby państwowej. Niektórzy poświęcili swój majątek nauce: Liou An-najsłynniejszy, Liou Cz'ung, czy Li Kao.
Prości rzemieślnicy: Jou-wen K'aj (główny inżynier dy*/n. Suej); Szen Kua (Eseje śniącego stawu)
2. Prości ludzie: Pi Szeng (technika druku ruchomą czcionką), Ju Hao (budowniczy pagód; autor Podręcznika ciesiołki -> Mu-cing), Ting Huan (przegub Cardana), Li Czun (mosty), Kao Suan (budowa okrętów), niektórzy pozostają bezimienni; oficerowie: C'i-wu Huaj-wen (technologia wyrobu stali, spawanie mieczy)
3. Członkowie grup półniewolnicznych: Sin-tu Fang (architektonika)
4. Ci, którzy stali się właśnie niewolnikami: Keng Sun (sfera armilarna-globus nieba napędzany wodą)
5. Niżsi urzędnicy- uczeni, którym nie udało się awansować w hierarchii. Najliczniejsza grupa: Li Cie (architektura i technika: Cing cao fa szy), Jen Su (wszechstronny jak da Vinci), Liang Ling-can i Han Kung-lien (zegar mechaniczny), Ma Cun (warsztat tkacki, kusza obrotowa).
FEUDALNO - BIUROKRATYCZNE SPOŁECZEŃSTWO (mandarynat):
Pewne nauki były uważane za ortodoksyjne (astronomia, matematyka, fizyka), a inne nie (alchemia; medycyna-raczej neutralna).
Inżynieria wodna bardzo ważna w Państwie Środka.
Mandarynat sprzyjał rozwojowi nauk stosowanych (wynalezienie sejsmografu, deszczomierza i śniegomierza). Bodźcem była chęć scentralizowanej biurokracji, by móc uprzedzać pewne wydarzenia i wysyłać wcześniej pomoc do regionów dotkniętych klęskami.
Astronomowie otrzymywali wsparcie od państwa, lecz utrzymywali swe prace w tajemnicy- niekorzystny wpływ na rozwój poza warsztatami cesarskimi.
WYNALAZEK, A SIŁA ROBOCZA:
Seria wynalazków „oszczędzających pracę”. Mimo wielkiego zasobu ludzkiego w Chinach unikano zatrudniania ludzi do dźwigania i przenoszenia. Np. Chińczycy nigdy nie mieli wiosłowych galer wojennych, wykorzystywali żagiel. Bardziej humanitarni, wprowadzali innowacje by nie wykorzystywać ludzi i usprawnić pracę. W Europie często rezygnowano z wprowadzenia technicznych innowacji z obawy przed bezrobociem.
CZYNNIKI FILOZOFICZNE I TEOLOGICZNE:
Szkoła konfucjańska:
-zbudowanie takiej etyki społecznej, która pokazywałaby sposób, w jaki ludzie mogliby żyć wspólnie w szczęściu i harmonii w ramach społeczeństwa
-zajmowali się prawem moralnym: zachowaniem zgodnym z naturą człowieka, do którego powinien dążyć
-zachowanie etyczne= czystość moralna, nic wspólnego z boskością
Taoiści:
- poza społeczeństwem, zainteresowanie przyrodą
-Tao = Porządek Natury, nie tylko ludzkiego życia
- tao uczestniczy we wszystkich procesach naturalnych
- skłonność do odrzucania wiary w rozum i logikę
Koncepcja praw natury w Chinach i na Zachodzie: (być może ta różnica przyczyniła się do powstania nauki nowoczesnej wyłącznie w Europie…)
Zachód: wspólne pochodzenie idei prawa natury w sensie jurydycznym i przyrodniczym: tak jak cesarze nadawali prawa ludziom, tak stwórca ustalił prawa przyrody.
Chiny: harmonijna współpraca bytów powstała wyłącznie w wyniku podporządkowania się wewnętrznym nakazom swych natur. Byty stanowiły część hierarchii w całości, nie działała na nie żadna siła zewnętrzna.
Chińczycy mieli uprzedzenia wobec skodyfikowanego prawa (dzięki legistom), ponadto po przyjęciu systemu biurokratycznego stare koncepcje praw natury były bardziej odpowiednie dla społeczeństwa (nie zostały ujęte w formalne terminy prawnicze). Dodatkowo, idee Najwyższej Istoty w Chinach uległy depersonifikacji uniemożliwiając nadanie przez nią jakichkolwiek praw.
CZYNNIK JĘZYKOWY:
- Needham odrzuca tezę, iż język ideograficzny jest czynnikiem hamującym rozwój nowoczesnej nauki w Chinach.
- podkreśla możliwości języka klasycznego: krystaliczne i zwięzłe sformułowania. Brak trudności w zrozumieniu, jeśli dobrze napisane.
ROLA KUPCÓW:
Nigdy nie doszli do władzy i wpływów w państwie:
-Nie mieli zagwarantowanego bezpieczeństwa.
-Prawo zabraniało im nadmiernego wzbogacenia się.
-Musieli płacić duże podatki.
-Brak prestiżu. Awans społeczny związany był z biurokracją (urzędniczą). Mandarynat zagarniał śmietankę najlepszych umysłów narodu.
W Chinach społeczeństwo nie wytworzyło ani merkantylnego, ani przemysłowego kapitalizmu. Brak gruntownych zmian. Nie było tam renesansu i „rewolucji naukowej”, jak na Zachodzie.
W Europie, natomiast, nastąpił cały zespół przemian: upadek feudalizmu-> powstanie kapitalizmu-> narodziny nowoczesnej nauki-> reformacja-> renesans.
GENEZA NOWOCZESNEJ NAUKI W STARYM ŚWIECIE:
Teoria: Nie tylko nowoczesna nauka, ale i nauka jako taka była domeną wyłącznie Europy. Została zapoczątkowana w starożytnej Grecji. Wszystkie osiągnięcia naukowe w cywilizacjach pozaeuropejskich mają tylko charakter techniczny.
-Brak w nich podstawowych elementów nauki, uogólnionych koncepcji wyjaśnienia naukowego i dowodu matematycznego.
-Astronomia matematyczna najnowocześniejszą dziedzina poznania naukowego. Cywilizacja europejska wytworzyła wysoką technikę naukową wyraźnie odstającą od prymitywnej techniki innych cywilizacji.
-Słabość cywilizacji chińskiej tkwi w astronomii. Nierozwinięcie greckiego sposobu geometrycznego widzenia rzeczy uniemożliwiło dokonania przełomu.
-Żadna cywilizacja wschodnia nie przeszła z techniki czy cudotwórstwa do zainteresowania się rzeczami w sposób ogólny.
-Einstein: rozwój nauki zachodniej opierał się na stworzeniu przez filozofów greckich systemu formalno-logicznego (w geometrii Euklidesa) i odkryciu możliwości stwierdzenia przyczynowych związków na podstawie systematycznych doświadczeń (w epoce renesansu).
Needham odrzuca tę tezę:
- wymienione definicje matematyczne są zbyt wąskie. Chińska matematyka była na wysokim poziomie. Wiele wynalazków. W latach 250 p.n.e.-1250 n.e. kultura chińska znacznie więcej dała matematyce niż sama wchłonęła.
- astronomiczne wykorzystanie geometrii Euklidesa w systemie Ptolemeusza nie przyniosło wyłącznie zysków. Pogrążyło Europę w naiwności i głupocie wieków ciemnych- wiara w krystaliczne sfery niebieskie.
- zawarte tam definicje nauki są również zbyt wąskie. Kinematyka geometryczna (mechanika) nie jest jedyną nauką. Np. Odkrycia ludzi Wschodu w dziedzinie magnetyzmu dały podwaliny wielu odkryciom europejskim. Ponadto w Chinach też istniały koncepcje dotyczące porządku i praw przyrody- tao.
- Chińczycy przez wieki eksperymentowali i otrzymywali powtarzalne rezultaty- powstawały rejestry, klasyfikacje, obserwacje- podstawowe składniki wszelkiej nauki światowej. Odkrycia w dziedzinie obserwacji kosmosu, medycyny (awitaminoza), czy heksagonalnej formy płatków śniegu były głoszone dużo wcześniej na Wschodzie.
- wyrób skomplikowanych narzędzi. Odosobnione przypadki greckie. Natomiast w Państwie Środka przez pierwsze piętnaście wieków naszej ery wyrób instrumentów naukowych zdecydowanie wyprzedzał europejskie narzędzia.
- do dziś stosujemy równikowe współrzędne Chińczyków, a nie ekliptyczne Greków.
- wielki stopień dokładności obserwacji u Chińczyków; naukowa rzetelność; odkrycie odchylenia igły magnetycznej
- Grecy nie byli właściwie eksperymentatorami. To, że nie mamy zapisów pisemnych nie świadczy o tym, że Chińczycy konstruowali nowe wynalazki bez długotrwałych doświadczeń warsztatowych.
- Nowoczesna ścisła i przyrodnicza nauka to cos znacznie większego i szerszego niż geometria Euklidesa i matematyczna astronomia Ptolemeusza. Nie można ich utożsamiać z cała armią nauki, która miała więcej odważnych oddziałów.
- Trzeba dokonać rozróżnienia między czynnikami bezpośrednio związanymi z historyczną genezą nowoczesnej nauki a czynnikami, które odgrywały rolę już po przełomie Galileusza.
Klasyfikacja ta może zostać porównana do czterech poletek:
nauka; geneza historyczna = dominacja Greków |
technika; geneza historyczna = dominacja azjatycka |
nauka; po okresie renesansu *1) niżej |
technika; po okresie renesansu *2) niżej |
*1)
Bezpośredni wpływ kultury azjatyckiej:
-chińska doktryna nieokreślonej pustej przestrzeni
-chińskie poglądy w zakresie teorii falowej
-przejmowanie przez radioastronomów wcześniejszych zapisów chińskich
Brak wpływów:
- sejsmograf- wynaleziony niezależnie
- systemy klasyfikacji biologicznej i patologicznej
*2)
Niezależnie wynaleziono:
- dyferencjał
- metody wyrobu żeliwa
- proces otrzymywania stali
Trzy rodzaje wartości, zgodnie z którymi możemy rozpatrywać tę sprawę:
- wartości tego, co bezpośrednio pomogło dokonać przełomu Galileusza
- wartości tego, co dołączyło później do nowoczesnej nauki
- wartości tego residuum, które nadal dostarczają inne cywilizacje
Niektórzy krytycy stale mówią o „naszej” nowoczesnej kulturze i rozwiniętej cywilizacji. Ale ludzie z kultur azjatyckich również kładli fundamenty matematyki i wszystkich nauk w ich średniowiecznych formach, i w ten sposób mogli przygotować scenę do rozstrzygającego przełomu w nauce, który nastąpił w renesansie.
To, co zrodziło się w czasach Galileusz było uniwersalnym palladium, zbawiennym oświeceniem wszystkich ludzi bez różnicy rasy, koloru, wiary i ojczyzny. Wszyscy mogli uczestniczyć i się wykazać.
Nowoczesna uniwersalna nauka- tak! nauka zachodnia- nie!
Wielkie Miareczkowanie; rozdział 1; J. Needham s. 1