Każda instytucjonalna forma opieki jest środowiskiem głębokiej deprywacji potrzeb przebywających w nim osób.

Wg niektórych autorów deprywacja ta jest konsekwencją procesu, który określa się mianem instytucjonalizacji potrzeb, wyrażającej się przez:

• uniformizację, standaryzację i kolektywizację sposobów zaspokajania potrzeb

• ich upraszczanie i redukowanie

• paternalistyczny stosunek personelu do mieszkańców, prowadzący do ich uprzedmiotowienia

Głęboka i dłutowała deprywacja potrzeb zwiększa ryzyko wystąpienia odchyleń, szczególnie w zakresie psychicznym osób jej ulegającym. Świadomość tego faktu i przemiany społeczne umożliwiły wprowadzenie nowych rozwiązań w sposobie funkcjonowania dps. Dotyczą one modernizacji środowiska materialnego, uregulowań prawnych i ekonomicznych. Opracowano nowy model funkcjonowania dps oparty na dwóch założeniach:

*demedykalizacji - odejście od wzorowanej na szpitalu org życia codziennego

* normalizacji - zbliżenie egzystencji mieszkańców do warunków życia w rodzinnych domach

Główny cel rehabilitacji to umożliwienie samodzielnego życia osobie n poprzez odtworzenie utraconych sprawności, bądź wytworzenie nowych. Cel można zrealizować poprzez rozwijanie:

- umiejętności samostanowienia

- umiejętności społecznych i zawodowych główny cel działań w dps

- umiejętności spędzania wolnego czasu

Rozwijanie umiejętności samostanowienia

Samostanowienie to zdolność do kierowania biegiem własnego życia lub zdolność do kreowania własnego losu.

Osobę zdolną do samostanowienia cechuje:

• umiejętność przejawiania inicjatyw w różnych sytuacjach

• świadomość i rozwijanie własnych możliwości

• umiejętność podejmowania decyzji i dokonywania wyborów

• umiejętność stawianie sobie celów

• umiejętność rozwiązywania problemów

• umiejętność niezależnego myślenia

• asertywność

• umiejętność obrony samego siebie

• samowiedza

• samoregulacja

• nieuległość

Wszystko to zależy od interakcyjnych wpływów uwarunkowań indywidualnych i środowiskowych, które same ulegają zmianom wraz z upływem czasu.

F.Brown, C.Gothef - Pięć mitów o osobach z głębszą ni:

1) Większość osób nie jest w stanie kierować samym sobą

Aby dało się to spełnić wg profesjonalistów muszą być spełnione trzy warunki:

• osoby z N muszą nabywać umiejętności komunikowania się drogą uczestnictwa w odp. treningach

• kontekst społeczny winien być sprzyjający i aktywizujący

• opiekunowie, członkowie rodzin i profesjonaliści muszą akceptować niekonwencjonalne formy komunikowania jako rzeczywisty sposób ujawniania tendencji do samostanowienia

2) Występowanie niewłaściwych form zachowania wymaga wzmożonej kontroli nad jednostką, a nie rozwoju jej umiejętności stanowienia o sobie

działania terapeutyczne powinny być skierowane na rozwój umiejętności podejmowania inicjatyw i decyzji oraz na kształtowanie niezależności i poczucia kontroli nad otoczeniem, zamiast na eliminowaniem zachowań niepożądanych

3) Osoby N dokonują niewłaściwych wyborów lub preferują bezczynność nawet w tych sytuacjach, w których mogą decydować o sobie

4) Większość osób nie jest w stanie stanowić o sobie, ponieważ wymagają one bardziej strukturalizowanego środowiska oraz systematycznej, celowej, zaplanowanej opieki

treningi, w toku których osoby N tworzą np. mapę własnych planów życiowych oraz określają sposoby ich realizacji, ale programy te powinny także uwzględnić poznanie prostych czynności składających się na złożone umiejętności samoobsługowe

5) Założenia programowe i regulacje finansowe utrudniają samostanowienie

Mity wyznaczają określony sposób myślenia o osobie N i o warunkach w których może żyć, o programie rehabilitacji, o organizacji życia dnia codziennego. Osoba N szybko uczy się, że tylko w niewielkim stopniu może decydować o sobie i wpływać na zachowania innych.

Ochrona interesów przez osoby N wymaga spełnienia dwóch warunków:

• osoba z NI zna swoje możliwości i preferencje, potrafi je ujawnić i dąży do ich realizacji

• otoczenie bierze odpowiedzialność za rozwój umiejętności kierowania samym sobą u tej osoby

Stopień i jakość aktów samostanowienia o sobie są uwarunkowane przez okoliczności, które sugerują co wolno, a co jest zabronione. Czynniki środowiskowe oraz sposoby kształcenia mogą przyśpieszyć lub opóźnić rozwój umiejętności związanych z samostanowieniem

Schloss i współpracownicy stawiają tezę, że osoby N nabywają określone umiejętności w wysoce ustrukturalizowanym środowisku i nie potrafią ich skutecznie wykorzystać w środowisku o ustawicznie zmieniającej się strukturze. Dlatego też kształtowanie umiejętności oznacza tworzenie sytuacji sprzyjających dokonywaniu wyborów, ujawnianiu własnych preferencji, uczestniczeniu w decyzjach i kontroli własnego życia.

Dwie procedury można uznać za najbardziej przydatne w kształtowaniu umiejętności kierowania sobą:

• analizę zdania, które obejmuje takie czynności jak: podejmowanie zadanie, rozwiązywanie problemu, monitorowanie jakości swojej aktywności, ujawnienie własnych preferencji w toku aktywności, kończenie aktywności w odpowiednim czasie

• zaktywizowanie - jego strategie zależą od zadania, mogą mieć charakter pobudzania poprzez ćwiczenia ruchowe, wskazówki słowne czy manipulację samym zdaniem

Strategie behawioralne zakładały rozwijanie zachowań przystosowawczych osób N w minimalizowanie zachowań określanych mianem nieprzystosowawczych. Za środek najbardziej skuteczny w osiąganiu tych celów przyjmowano manipulację systemem wzmocnień pozytywnych i negatywnych. Ignorowano zmienne środowiskowe i motywacyjne.

Aktualnie podejście ilościowe powinno zastąpić podejście jakościowe. Cel rehabilitacji powinno stanowić włączenie tych osób w normalne życie, tworzenie warunków, w których doznawałby poczucia szczęścia, satysfakcji, w których mogłoby dokonywać własnych wyborów

Podejście skierowane na analizę zachowania zakłada zastępowanie zachowań nieprzystosowawczych zachowaniami alternatywnymi, które prowadziłyby do minimalizacji skutków zachowań nieprzystosowawczych Należy tu pamiętać o 3 zasadach:

• należy uznać prawo osoby n do odmowy, rezygnacji, czy sprzeciwu

• jeśli odmowa dotyczy ważnych dla egzystencji jednostki kwestii, należy znaleźć alternatywne rozwiązania, aby osoba ta w danym zadaniu uczestniczyła

• niekiedy zachodzi potrzeba zmiany rodzaju aktywności na bardziej przez osobę akceptowaną

Rozwijanie umiejętności społecznych i zawodowych

Należy tu przygotować do objęcia umiejętności społecznych, radzenia sobie i korzystania ze wsparcia.

Umiejętności społeczne wyznaczają te zachowania jednostki, które ujawniają się w sytuacjach interpersonalnych i w pełnieniu ról społecznych. Rozwój samostanowienia pozostaje we wzajemnych interakcjach z rozwojem umiejętności społecznych, a zwłaszcza z rozwojem empatii, komikowania się oraz wglądu społecznego.

Czynniki sprzyjające rozwojowi empatii to:

- doświadczenie społecznego jednostki

- umiejętność werbalnego i pozawerbalnego komunikowania się

- dojrzałość innych kompetencji społecznych

Ograniczenia osób N mogą zmieniać kontekst sytuacyjny procesu wzajemnego porozumiewania się, zarówno na etapie nadawania, jak i odbioru komunikatu. Przezwyciężenie trudności staje się możliwe poprzez doskonalenie określonych umiejętności nadawania i odbioru informacji. Osoba przyjmująca rolę nadawcy, powinna stawiać sobie pytanie, czy komunikuje to, co chce odbiorcy przekazać oraz czy wybrany sposób jest adekwatny do jego percepcyjnych możliwości. Będąc z kolei odbiorcą, powinna pytać sama siebie, co nadawca pragnie jej przekazać zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio. Musi nauczyć się słuchać ze zrozumieniem oraz umiejętności pozyskiwania informacji zwrotnych o tym, jak jej komunikaty zostały zrozumiane oraz czy ona właściwie interpretuje sygnały przekazywane.

Badania: osoby z n:

• koncentrują swą uwagę na nieistotnych elementach, nie dostrzegają natomiast relacji zachodzących między elementami

• słabsze jest rozumienie sytuacji społecznych przez osoby pozostające w instytucjach

• często stosują strategię prośby, która stanowi prosty sposób rozwiązywania sytuacji problemowych

Umiejętności radzenia sobie to zachowania służące odbudowie równowagi pomiędzy zwiększonymi wymaganiami życia, a nieadekwatnymi zasobami. Spełniają one dwie funkcje:

1. funkcja instrumentalna , która polega na zmianie stresującej interakcji między jednostką a otoczeniem albo poprzez zmianę własnego zachowania, albo zmianę zagrażającego otoczenia

2. funkcja łagodząca, która opiera się na takiej samoregulacji emocji, aby nie załamały one odporności psychicznej i społecznego funkcjonowania jednostki

Działania zaradcze, które warto rozwijać u osób z N:

- poszukiwanie informacji: pozwala na określenie charakteru problemu i ustalenie możliwości działania, jest też ta umiejętność potrzebna w kształtowaniu właściwego stosunku do własnej n

- bezpośrednie działanie może być skierowane na „ja” lub na otoczeni, ma na celu zmianę niekorzystnych relacji osoba - otoczenie na bardziej pozytywne, to rozwijanie gotowości do bycia aktywnym, do podejmowania różnych działań kompensujących braki, czy ograniczenia, wypełniającymi czas wolny, służących współdziałaniu z innymi

- powstrzymywanie się od działania oznacza umiejętność kontrolowania własnych stanów emocjonalnych, gł. negatywnych o dużej silne

- zwracanie się do innych o pomoc

Rozwijanie umiejętności spędzania wolnego czasu

Sposób spędzania wolnego czasu w dużej mierze decyduje o jakości życia i rozwoju człowieka n oraz jego integracji z otaczającym środowiskiem.

Schleinen, Meyer, Heyne i Brandt charakteryzują zależności pomiędzy organizacją wolnego czasu, a jakością życia osób N:

1. Wzrost umiejętności spędzania wolnego czasu oznacza wzrost umiejętności w innych obszarach rozwoju

dynamizacja umiejętności językowych, komunikacyjnych, społecznych, ruchowych

2. Wzrost umiejętności spędzania wolnego czasu jest czynnikiem wyraźnie zwiększającym rozwój i częstotliwość występowania zachowań problemowych i niewłaściwych nawyków

osoby z n mogą stanowić grupę ryzyka dla wystąpienia różnego rodzaju zachowań niepożądanych ze społecznego punktu widzenia

3. Konstruktywne wykorzystanie spędzania wolnego czasu stwarza sprzyjające okoliczności dla zaspokojenia potrzeby sukcesu

4. Zaspokojenie różnorodnych sposobów spędzania wolnego czasu w sposób istotny wyznacza jakość życia, rozwoju i relacji z bliższym i dalszym otoczeniem

zakłada się, że możliwości i preferencje osoby z n powinny być kompatybilne z warunkami środowiska

Jeśli edukacja w zakresie organizacji wolnego czasu ma być czynnikiem wyraźnie decydującym o jakości życia osób N muszą , zdaniem Reynoldsa, nastąpić w niej nowe rozwiązania odnośnie pięciu kwestii:

• podstawę edukacji powinny stanowić rozwojowe programy kształcenia umiejętności spędzania wcz

• edukacja w zakresie organizacji wcz winna mieć wyłącznie charakter integracyjny

• realizacja edukacji rekreacyjnej wymaga podejścia interdyscyplinarnego

• efektywność edukacji musi być obiektywnie zmierzona

• edukacja w zakresie organizacji wcz musi mieć swoich rzeczników

Niezbędne staje się opracowanie programów rozwijania umiejętności spędzania wcz adekwatnie do wieku. Programy te winny stwarzać szansę transferu i generalizacji zdobytych umiejętności, ciągłego poszerzania ich repertuaru z jednoczesnym utrwaleniem i respektowaniem preferencji osób z n.

Skutecznemu włączaniu osób z n w różne formy aktywności rekreacyjnej i pozazawodowej może sprzyjać respektowanie pewnych prawidłowości ustalonych w badaniach empirycznych:

1. osoby z N i ich rodziny są zainteresowane uczestnictwem w zajęciach rekreacyjnych, organizowanych raczej w małym gronie

2. osoby z N potrafią wykorzystywać swoje umiejętności w zajęciach integracyjnych, jeśli mają one dla nich duże znaczenie, są adekwatne i wybrane przez osoby

3. Uczestnictwo osób z N w zajęciach integracyjnych wzrasta jeśli ich animatorami są osoby N, zakres i jakość programów jest atrakcyjny, a same osoby N są zachęcane do udziału w nich

4. Organizacja stałych i dziennych obozów rehabilitacyjnych najbardziej sprzyja integracji osób z pełną i nienruszoną sprawnością

Wejman i Schleien proponują aby ocena przydatności i efektywności sposobów spędzania wcz dotyczyła zasobu umiejętności badanej osoby przed i po jej udziale w określonym programie oraz jej funkcjonowania w toku realizacji tego programu

Skuteczność działań rehabilitacyjnych zależy od cech środowiska, w którym są one podejmowane

Podstawowe idee opieki nad osobami N:

• Personalizacja - prawo do egzystencji jako niepowtarzalna i niezależna jednostka

• Integracja - prawo do uczestniczenia we wszystkich przejawach życia społecznego zgodnie ze swymi możliwościami i życzeniami

• Normalizacja - prawo do dzielenia udziału we wszystkich dobrach społeczeństwa

• rozwój osobisty - prawo do optymalnego rozwoju swoich możliwości

Reorganizacja dps powinna następować w 3 kierunkach:

1. od instytucji do społeczności, od dużych do małych form

2. od stałego pobytu w instytucji do samodzielnego życia ze wsparciem społecznym

3. od domu jako miejsca zamieszkania do domu jako ogniska domowego ciepła

Dom w znaczeniu psychologicznym:

- ma on sens dla osób, które go tworzą, jest czymś niepowtarzalnym

- daje poczucie kontroli, gdyz to one decydują o jego wyglądzie i kreują w nim bieg zdarzeń

- daje poczucie bezpieczeństwa z powodu bliskości innych osób i nadziei na pomoc z ich strony

---