Herbert Spencer

Ewolucjonizm:

Herbert Spencer stworzył podwaliny wszelkich koncepcji ewolucjonistycznych i neoewolucjonistycznych.

Zapoczątkował naukę antropologii kultury, która określa uwarunkowania rzeczywistości. Ewolucjonizm daje asumpt do powstania antropologii.

Wszelka myśl zdeterminowana jest przez język, czyli zespoły pojęć. Przez pojęcia widzimy i rozumiemy rzeczywistość oraz jej wizje, czyli paradygmaty - dlatego ważne jest poznanie podstawowych pojęć z dziedziny, która znajduje się w obszarze naszych zainteresowań.

Podstawowe pojęcia w ewolucjonizmie:

• wzrost,

• postęp,

• rozwój,

• zmiana społeczna.

Klasyczny ewolucjonizm opiera się na akceptacji następujących założeń:

• jedność świata - rzeczywistość społeczna nie jest specyficznie wyróżniona z przyrody, dlatego powinna być badana przy pomocy nauk przyrodniczych, które dają sprawdzone pojęcia;

• prawidłowość - świat ludzki należy do przyrody, dlatego należy założyć, że podlega takim samym jak ona prawom, podlega tym samym prawom ale nigdy przypadkowi;

• badanie początków - aby wyjaśnić zjawisko należy wskazać jego genezę;

• jedność natury ludzkiej - natura ludzka jest niezmienna;

• zmienność - wszystko co dzieje się wokół podlega zmianom (rozwój cywilizacyjny, technologiczny napędza zmianę), ewolucja jest zaświadczonym przez wszystkie nauki faktem (zarówno ewolucja biologiczna, jak i społeczna), zjawiska zmieniają się, rozwijają i komplikują;

• globalny charakter zmiany - zmiana w jednej dziedzinie pociąga zmiany w innych;

• zmiana jako postęp - każda zmiana jest wartościowana in plus, jest postępem (ewolucjoniści nie zakładali regresu);

• nierównomierność postępu - wszystkie społeczeństwa podlegają tym samym prawom rozwoju i rozwijają się w tym samym kierunku, ale tempo ewolucji nie jest równomierne - niektóre społeczeństwa znajdują się na innym poziomie rozwoju niż pozostałe (np. w XIX wieku Anglia i Carska Rosja - feudalizm, autorytaryzm);

• ciągłość i stopniowość postępu - ewolucja jest teorią zmiany społecznej przeciwstawną wobec rewolucji. Ewolucjoniści nie zakładają bowiem gwałtownych zmian - wyższe szczeble ewolucji są oddzielone od niższych szczeblami pośrednimi, tymczasem w rewolucji zakłada się zmiany gwałtowne;

• immanentność zmiany - stałe występowanie czynników zewnętrznych i wewnętrznych wobec organizmu społecznego. Ewolucjonizm szczegółowy (później antropologiczny) zakładał, że każda zmiana systemu dokonuje się zawsze od wewnątrz (zmiana endogenna) - społeczeństwo rozwijając swoje technologie zmienia się. Tymczasem Malinowski, przedstawiciel funkcjonalizmu, na podstawie badań ludności na wyspach Triogranda stwierdził, że zmiany są zawsze egzogenne (tubylcy uczą się innej kultury) i powodują wytrącenie społeczeństwa z dotychczasowego toru życia.

Metodologia ewolucjonizmu zakłada, że obserwacja zjawisk społecznych współczesnych (tu i teraz) umożliwia formułowanie wniosków dotyczących zjawisk mających miejsce w przeszłości - obserwacja taka pozwala rekonstruować przeszłość. W tym celu ewolucjoniści korzystali z innych nauk, takich jak: przyroda, etnografia (badania ludnoznawcze), czy historia (działa historyków greckich od Herodota). Posługując się jednak tekstami źródłowymi, korzystali z wiedzy przerobionej i niedokładnej.

Herbert Spencer:

Spencer ukształtował słownik socjologii - wprowadził pewne pojęcia (takie jak: instytucja, struktura społeczna, socjalizacja, funkcja, organizacja), wyzwalając się od slangu przyrodniczego.

Idea ewolucji przedagrarnej:

Spencer założył, że istnieją trzy odmiany ewolucji:

• nieorganiczna - ewolucja przyrody nieożywionej, którą zajmują się np. geolodzy,

• organiczna - ewolucja świata przyrody ożywionej, świata biologicznego i człowieka jako istoty biologicznej (np. teoria darwinowska),

• ponadorganiczna - zakłada zmienność człowieka jako istoty naturalnej, człowiek jest jednocześnie istotą biologiczną i społeczną, kulturową (koncepcja homo duplex Durkheima, w której człowiek jest istotą społeczną, która wytwarza symbole, znaki i wartości pod postacią kultury oraz istotą biologiczną).

Pomimo, że społeczeństwo jest częścią natury to na pewnym etapie jego rozwoju zaczynają dominować elementy (np. język pod postacią gestów i znaków, które wygenerowała ewolucja, system aksjonormatywny), które z tą naturą nie mają nic wspólnego - wówczas społeczeństwo wykracza ponad poziom organiczny. Człowiek wyzwala się od swojej biologiczności i przyjmuje na siebie drugą naturę - kulturę.

Spencer był krytykiem koncepcji umowy społecznej (Lock - człowiek jest z natury dobry, kultura zabija w nim dobro; Hobbes - człowiek jest z natury zły; Rousseau). Według niego umowa społeczna to fikcja - nie było takiego aktu, w którym zostałaby ona spisana, umowa nigdy nie istniała. Wiara w istnienie umowy zaprzecza ewolucji społecznej. Spencer powoływał się bardziej na koncepcję Arystotelesa zoon politicon, zgodnie z którą człowiek stopniowo staje się społeczny.

Według Spencera człowiek osiąga etap ponadorganiczny dzięki socjalizacji (u Simmla zwanej „uspołecznieniem”). Socjalizacja dokonuje się w instytucjach.

Instytucje:

Instytucje są społecznie, obiektywnie urobionymi sposobami zachowań, które umożliwiają ludziom współdziałanie. Dzięki nim człowiek przystosowuje się jako istota z natury niespołeczna do życia we wspólnotach i zbiorowościach.

Spencer dzieli instytucje według następujących typów:

• instytucja rodziny - najprostszy typ, który stanowi grupę pierwotną; w niej dokonuje się przystosowanie do życia wśród ludzi i kształtowanie podstaw tożsamości;

• instytucja obrzędowa - w niej dokonuje się wejście człowieka w świat rytuałów, zwyczajów i obyczajów, który pozwala zadomowić się w strukturze społecznej, umożliwia strukturalizację świata na świat nasz i innych;

• instytucja polityczna - przenosi walkę o byt pomiędzy jednostkami do sfery stosunków między społeczeństwami; generując ten typ ewolucja spowodowała podział pracy (walka pokojowa) i wytworzenie klasowej struktury społecznej;

• instytucja kościelna - jest czynnikiem utrwalania idei i uczuć społecznych oraz cementowania społeczeństwa (początki funkcjonalizmu - podobnie religię ujmował Durkheim, sądząc, że spełnia ona funkcje integracyjne);

• instytucje zawodowe i przemysłowe - spowodują, że nastąpi rozwój podziału pracy i stopniowe uniezależnianie się od organizmów politycznych (np. współczesne związki zawodowe, które zrzeszają ludzi walczących o swoje interesy - Spencer przewidział ich istnienie).

Wszystkim instytucjom towarzyszy ewolucja:

• języka,

• inteligencji,

• moralności,

• władzy,

• sztuki.

Sfery te komplikują się wraz z rozwojem.

Na pytanie: w jaki sposób człowiek pierwotny przeobraził się we wspólnoty, Spencer odpowiedział ukazując ścieżki rozwoju instytucji.

Czy społeczeństwo jest organizmem?

Spencer nie twierdzi, że społeczeństwo jest organizmem, ale zbiorowość traktuje jako organizm w kategorii metaforycznej. Instytucje według niego nie zostały wprowadzone na podstawie umowy. Skoro wszystko zostało wygenerowane w drodze ewolucji, to zasady organizacji rzeczywistości przyrodniczej i społecznej są skonstruowane na takich samych warunkach, są takie same. A zatem społeczeństwo i organizm to nie to samo - ontologicznie są to byty różne, ale ich organizacja jest podobna.

Spencer porównuje społeczeństwo do organizmu na podstawie ich podobieństw:

• wzrost masy - rozrastają się,

• różnicowanie części i komplikowanie budowy wewnętrznej,

• różnicowanie funkcji,

• poszczególne części są od siebie zależne,

• do życia niezbędne jest wypełnianie określonych funkcji.

Podobieństwa należy rozpatrywać zawsze z perspektywy metafory.

Różnice między społeczeństwem a organizmem:

• społeczeństwo nie ma określonego kształtu,

• społeczeństwo jest całością nieciągłą - komunikacja pomiędzy częściami wymaga komunikacji symbolicznej, w przyrodzie tak rodzaj komunikacji nie istnieje,

• w społeczeństwie różnicowanie funkcji jest ograniczone,

• poszczególne części społeczeństwa nie są przyporządkowane określonym punktom w przestrzeni, ale wykazują ruchliwość i mobilność.

Dylemat jednostka, a społeczeństwo:

Dylemat „jednostka a społeczeństwo” jest dylematem między dwoma nurtami: socjologizmem i nominalizmem. Spencer nie rozstrzyga tego dylematu, twierdząc za:

• socjologizmem (np. teoria Durkheima) - społeczeństwo wraz z ewolucją komplikuje się i w pewnym momencie uniezależnia się jako byt sam w sobie i staje się sui generis;

• nominalizmem (np. teoria socjologii humanistycznej) - cechy społeczeństwa możemy wywodzić z cech jednostkowych.

W rozważaniach Spencera zawarta jest antynomia:

• wszelkie działania społeczne przysługują jednostkom jako jednostkom (nominalizm) - oddziaływanie ludzie-ludzie (Spencer z przekonania był liberałem i doceniał ludzi indywidualizm);

• ludzie nabywają specyficznych cech pod wpływem całości (socjologizm) - sfera zewnętrzna (wzory, normy).

Rozwiązaniem tej antynomii jest założenie wzajemnego oddziaływania jednostka-społeczeństwo (np. u Giddensa).

Ewolucja społeczna i jej kierunki - klasyfikacja i typologia społeczeństw:

Spencer twierdzi, że organizmy społeczne, podobnie jak jednostki, dają się podzielić na klasy i podklasy.

Podziału można dokonać według dwóch punktów widzenia kierunków ewolucji ponadorganicznej:

• klasyfikacja ze względu na złożoność - zakłada rozwój od grup prostych do skomplikowanych:

• małe agregaty - grupa, w skład której nie wchodzą żadne inne grupy, tylko jednostki,

• szersze agregaty - społeczeństwo bardziej złożone (np. społeczeństwa plemienne),

• agregaty podwójnie i wielokrotnie złożone - o skomplikowanej budowie;

• typologia z przeciwstawieniem społeczeństw:

• społeczeństwa militarne - tradycyjne, wojskowe społeczeństwo oparte na hierarchii, w którym awansują jednostki posłuszne i zdyscyplinowane,

• społeczeństwa industrialne - współczesne (istnieją od około 200 lat), w których dominują wartości takie jak wolność, decentralizacja, swoboda rynkowa.

Tabela SMELCERA, ukazująca charakterystykę obu typów społeczeństw:

CECHA	SPOŁECZEŃSTWO MILITARNE, TRADYCYJNE (WSPÓLNOTA) - DO XIX WIEKU	SPOŁECZEŃSTWO INDUSTRIALNE, NOWOCZESNE (STOWARZYSZENIE) - OD XIX WIEKU
PODSTAWOWA AKTYWNOŚĆ	obrona terytorium i dążenie do ekspansji	pokojowa produkcja dóbr i wymiana usług
INTEGRACJA SPOŁECZNA	przymus i surowe sankcje	dobrowolna korporacja oparta na umowie
RELACJA MIĘDZY JEDNOSTKĄ A PAŃSTWEM	dominacja państwa i ograniczenie wolności jednostki	państwo ma zaspokajać potrzeby jednostki i gwarantować wolność
RELACJA MIĘDZY PAŃSTWEM A INNYMI ORGANIZMAMI SPOŁECZNYMI	monopol i dominacja państwa	autonomia sektora prywatnego
STRUKTURA POLITYCZNA	autarkia - samowystarczalność polityczna i centralizacja	decentralizacja i demokracja
STRUKTURA SPOŁECZNA I STRATYFIKACJA	przypisanie do roli (dziedziczenie roli społecznej), mała mobilność, społeczność zamknięta (za: K. Popper)	możliwość osiągania roli społecznej, wysoka mobilność, społeczność otwarta
AKTYWNOŚĆ EKONOMICZNA I GOSPODARCZA	protekcjonizm i samowystarczalność	swoboda ekonomiczna i wolny handel
PODSTAWOWE WARTOŚCI	odwaga, dyscyplina, posłuszeństwo, lojalność, tradycyjny patriotyzm	inicjatywa, twórczość, innowacyjność, niezależność, zaufanie, krytyczny patriotyzm

Powyższy podział obejmuje tylko typy idealne. W podobnej formie występuje u:

• Toonies,

• Durkheim,

• Weber,

• Znaniecki,

• Simmel.

5

---