Lwowska rzeźba XVIII wieku

Rozkwit lwowskiej plastyki zaznacza się od około 1750 roku w czasie, w którym swój rozkwit przeżywa również architektura lwowska. Plastyka jest prawie wyłącznie kościelna, rzadko zdażają się przykłady rzeżby świeckiej czy też portretowej i nagrobkowej. Snycerze pozostają w ścisłych związkach z architektami, a kompozycje rzeźbiarskie stanowią uzupełnienie architektury. To właśnie architekt decydował jak powinno wyklądać wnętrze obiektu, po czym zlecał jego wykonanie snycerzowi.

Sięgano do dawnej tradycji rzeźby XVII wieku, szczególnie do tworczości Baltazara Fontanny, chociaż na ogół w tych czasach jest bliższa sztuce południowo -niemieckiej i austriackiej. Karpowicz podaje 6 czynników, które według niego mogły mieć znaczący wpływ na powstanie lwowskiej szkoły rzeźby rokokowej.

1.Pozycja ekonomiczna Lwowa w poł XVIII w.

Lwów był wówczas kwitnącym ośrodkiem wymiany towarowej między wsch a

zach (Europą a Turcją, Rosją a Persją) Pełnił role wielkiego targowiska

Pd-wsch Rzeczpospolitej. Miasto się wzbogaciło. Nastąpił rozwój

architektury sakralnej wybudowano wówczas m. in: kościołów Dominikanów,

Trynitarzy, Paulinów oraz katedrę unicką pw. św. Jerzego (Jura). Nowe

kościoły potrzebowały zaś dekoracji rzeźbiarskiej.

2.Wzrastająca samoizolacja Rzeczpospolitej

W 1. poł XVIII w nastąpiło świadome odcięcie się od Europy. Majstrowie

cechowi zarzucili dawny zwyczaj wędrówek artystycznych po Europie. Z

jednej strony spowodowało to stagnację, zahamowanie sztuki polskiej z drugiej

strony we Lwowie zjawisko to doprowadziło do wykształcenia oryginalnych form

wywodzących się ze sztuki rodzimej.

3.Działanie tradycji lwowskiej i ogólnie polskiej.

Głównie zaznacza się w rzeźbie lwowskiej oddziaływanie sztuki

gotyckiej, ale także tej z k. XVII i 1. poł XVIII w. (kiedy pojawiają się pierwsze

przykłady ostrego cięcia krawędzi) i manierystycznej (antyrealizm)

4.Atmosfera kulturalna i religijna Lwowa.

W 1, poł XVIII w Lwów był najważniejszym w Europie środkowej centrum

mistycyzmu hiszpańskiego i promieniowało na kraje sąsiednie. Stąd zapewne w

postaciach rzeźby lwowskiej tyle mistycznego napięci i duchowej

ekspresji.

[MISTYCYZM HISZPAŃSKI koniec XVI i na początku XVII wieku wrosła

znajomość literatury hiszpańskiej w Polsce. Dzięki nim w 7 lat po wydaniu

oryginału (1633) pojawił się przekład Polityki Bożej Francisco de Quevedo y

Villegas. Początkowo interesowano się hiszpańskim piśmiennictwem politycznym

i pedagogicznym, później zaś zwrócono uwagę na twórczość mistyków

(Jan od Krzyża, Teresa z Ávila), która pojawiła się w Polsce za

pośrednictwem Włoch. Ten mistycyzm miał wpływ na poezję Mikołaja Sępa

Szarzyńskiego i Sebastiana Grabowieckiego.

Po XVII aż do XVIII w. nastąpił spadek zainteresowania kulturą

hiszpańską w Polsce. Wkrótce potem pojawiły się pisma Adama Kazimierza

Czartoryskiego na temat teatru w Hiszpanii, a także przekłady literatury tego

kraju.]

5.Wysoka samoświadomość artystyczna lwowskich rzeźbiarzy.

Świadome skierowanie się ku sztuce wypływającej ze swobodnych

interpretacji, inwencji twórczej wyobraźni i odrzucenie odtwórstwa i

rzemieślniczego podejścia do sztuki.

W 1764 r nastąpiło zbiorowe uszlachetnienie lwowskich rzeźbiarzy. Lwowski

sąd kapturowy przychylił się do wniosku rzeźbiarzy pod przewodnictwem

Sebastiana Fesingera, uznał pracę rzeźbiarza za działanie intelektu a nie

rzemiosło i wszystkim którzy tworzyli sztukę opartą na swobodnej

interpretacji artystycznej przyznał prerogatywy (uprawnienia) szlacheckie.

[ Sąd kapturowy, kaptur - nadzwyczajny sąd w dawnej Rzeczypospolitej.

Sądy były powoływane po ziemiach przez sejmiki kapturowe w czasie

bezkrólewia, kiedy to zawieszały swą działalność wszystkie sądy zwykłe,

wyrokujące w imieniu władcy. Były dwuinstancyjne - sąd konfederacji generalnej

pełnił rolę sądu apelacyjnego. Sądziły kolegialnie i w przyspieszonym

trybie przestępstwa przeciw bezpieczeństwu mienia lub osób, porządkowi

publicznemu lub skierowane przeciwko Rzeczypospolitej. Po elekcji króla

kończyły swą działalność, zaś elekt musiał zatwierdzić wydane przez nie

wyroki. Nazwa pochodziła prawdopodobnie od kapturów żałobników obecnych na

pogrzebie władcy.]

6.Występowanie tendencji abstrakcyjny również w innych dziedzinach sztuki

oraz innych rejonach Polski.

Np. w środowisku warszawskim.

*w grupie zaślubin w kościele Karmelitów w Warszawie z 1772 r.

występuje podobne do lwowskich rozbudowanie brył w rzeźbie

*w pałacu w Radzyniu Podlaskim występują ogromne abstrakcyjne dekoracje

kamieniarskie wykonane przez kamieniarza warszawskiego wg projektu Fontany

*w Kaliszu w kościele bernardynów znajduje się chyba największe w XVIII

w malowidło abstrakcyjne wykonane przez malarza Walentego Żebrowksiego.

Jest to kilkumetrowa fantazyjna dekoracja na w pół abstrakcyjna na wpół

surrealistyczna. Tak więc tendencje do abstrakcjonizmu były w Polsce w tym

czasie dość powszechne.

Szkoła rzeźby lwowskiej rozpoczyna swą działalność ok. 1750 r.Charakteryzuje się oryginalnym sposobem modelowania i nietypowym antyrealistycznym stosunkiem do ciała ludzkiego. To co było niezwykłe w powstaniu tego stylu to, to, że nie powstał on w wyniku narzucenia style przez jednego konkretnego artystę lecz dzięki współpracy, działaniu 3 równolegle działających twórców: Osińskiego, Fesingera i Pinsla. Prace wszystkich trzech charakteryzują się nowatorskim, krystalicznym modelunkiem, który musiał powstać jako wynik wspólnej pracy przynajmniej tych trzech artystów skupionych w środowisku lwowskim.

W XVIII w. większość rzeźbiarzy lwowskich działało w niewielkich warsztatach zemieślniczych co sprzyjało dojściu do głosu indywidualnych stylów rzeźbiarzy a jednocześnie ich współpracy wzajemnej wymianie doświadczeń i opinii. Częste było wówczas zawiązywanie tzw. „Konfraterni” czyli czasowych spółek warsztatowych służących realizacji jednego większego zamówienia. Stąd wynika też jednorodność stylu rzeźbiarzy lwowskich. Znamienne dla rzeźby lwowskiej jest też jej regionalne pochodzenie. Ponieważ ta maniera krystalizmu i kubizmu form nie jest spotykana w innych częściach ówczesnego świata artystycznego mamy pewność, że nie jest ona wynikiem importu, ale powstała w oparciu o miejscowe inspiracje.

Rozwój rzeźby lwowskiej możemy podzielić na 2 fazy:

1.Pierwsza faza trwała w latach 1750-1770. Był to okres największego

rozwoju rzeźby lwowskiej, w którym ustaliły się jej główne cechy: ostre,

krystaliczne fałdowanie szat i ekspresyjne potraktowanie postaci.

Najważniejsi przedstawiciele tej fazy to Sebastian Fesinger, Antoni

Osiński i Jan Jerzy Pinsel (Pinzel).

1. 
   Antoni Osiński. Pobierał naukę prawdopodobnie w warsztacie Tomasza Huttera w Jarosławiu w latach 1736-1740 a kończył przed 1750 r u Pinzla w Buczaczu. Prawie przez całe życie pracował na zlecenia zakonu bernardyńskiego. Stąd najwięcej jego dzieł możemy spotkać w kościołach bernardyńskich. Są one bardzo zbliżone stylistycznie do rzeźb Pinzla. Charakteryzują się podobnych zachwianiem proporcji figur z małymi głowami, dramatyczną , ekspresyjną mimiką i podobnym opracowaniem szat w formie ostro łamanych płaszczyzn tworzących dekoracyjne krystaliczne struktury.

Dzieła:

*Jednym z jego najważniejszych dzieł jest ołtarz Niepokalanego Poczęcia z kościoła bernardynów w Leżajsku, z dwiema drewnianymi rzeźbami św. Tomasza z Akwenu i św. Jana Dunsa Szkota (dwóch filozofów związanych z ideą wezwania ołtarza). Szaty postaci tworzą abstrakcyjne skomplikowane bryły, suche, ostro załamane o prostych płaszczyznach. Swobodna plątanina ostrych brył geometrycznych nie odzwierciedla rzeczywistego ustawienia postaci.

Odkryte partie ciała (głowa i ręce) również noszą znaki silnej stylizacji. Ciało zdaje się być wysuszone, żylaste. Palce sa nienaturalnie, konwulsyjnie powykręcane. Głowy odrzucone pod dziwnym kątem, na szyi zaznaczone żyły ścięgna. Twarze z wyraźnie zaznaczonymi koścmi policzkowymi, żuchwą i oczodołami, raczej brzydkie, pełne napięcia, odległe, oczy figur patrza w jakas nieokreślona przestrzeń. Cała postać wydaje się bardzo niematerialna, pełna napięcia i ekspresji.

Osiński działał głównie w kościołach lwowskich i z okolic m in.:

Leszniów, Zbaraż Nawaria.

Oprócz mistycznych ekstatycznych rzeźb autor ten wykonywał również figury tańczących dziewcząt. W których mimo ostrych, kubicznych, kanciastych form umiał osiągnąc efekt pląsania, wdzięku i dziewczęcej zmysłowości.

Inne z ważniejszych dzięł Osińskiego to:

*figura Ecce Homo z kościoła dominikanów w Warszawie (pochodząca ze

Lwowa)

Rzeźby te są przykładem lwowskich dzieł charakteryzujących się

naturalizmem ścięgien i żył przeświecających przez skórę oddających skrajne

wyniszczenie, wysuszenie ciała. Ciało przestaje być ciałem a staje się

symbolem. Zadaniem rzeźby lwowskiej nie jest ukazanie kształtu postaci ale

jej ekspresja, uczucia mistyczna ekstaza.

II. Sebastian Fesinger. Do Polski przybył zapewne z Austrii ok. 1739-1740r. Przypisywane mu są m.in.: prace w katedrze św. Jerzego we Lwowie (wnętrze) oraz w pałacu wojewody bracławskiego Stanisława Lubomirskiego, w którego służbie pozostawał do 1767 r jako architekt i doradca artystyczny. Jego dzieła początkowo miały zwartą formę w końcu jednak odznaczały się wydłużonymi proporcjami, ostro łamanymi draperiami o charakterystycznie uwypuklonych

krawędziach oraz ekstatycznym upozowaniem figur o subtelnie opracowanych partiach ciała.

*Pierwszy znanym jego dziełem jest mała plakietka alabastrowa ze św. Andrzejem z 1747 r. przechowywana w Boćkach. Jest to wczesne dzieło tego artysty i jeszcze nie zaznaczają się w nim typowe cechy jego dojrzałej twórczości. Szaty nie sa tu jeszcze tak ostro, kubistycznie załamane. Cechę te odnajdujemy dopiero w późniejszych działach artysty.

*np. w 3 rzeźbach zdobiących schody kościoła franciszkanów w Przemyślu.

Rzeźby Fesingera są mniej rozczłonkowane niż Osińskiego. Fałdy szat choć również są ostro załamane ciągną się bardziej w górę. Mają bardziej pionowy układ. Jego postacie są mniej dramatyczne bardziej liryczne, spokojniejsze, nie aż tak bardzo konwulsyjne.

*Z warsztatem Fesingera wiązane są również pary świętych pod kopułą kościoła dominikanów we Lwowie, które maja bardzo podobny wyraz.

III. Jan Jerzy Pinsel

Główną indywidualnością tzw. lwowskiej szkoły rzeźbiarskiej XVIII wieku, co więcej jednym z najwybitniejszych rzeźbiarzy w dziejach naszej sztuki” był artysta znany jako Jan Jerzy Pinsel (przypuszcza się, że nazwisko to mogło być tylko pseudonimem). Mimo długoletnich badań, nadal niewiele wiadomo o jego życiu - nie znamy dokładnych dat narodzin i śmierci ani nie wiemy też skąd pochodził pewnym natomiast jest to, że Pinsel nie był mieszkańcem Lwowa. Przybył tam już jako w pełni ukształtowany artysta „dysponujący znakomitym warsztatem rzeźbiarskim.

Na ziemiach Lwowa i okolic Pinsel pojawił się w pierwszej połowie lat czterdziestych XVIII wieku, kiedy to został polecony i sprowadzony przez Bernarda Meretyna (z którym rozpoczął wtedy współpracę) do Buczacza, na dwór starosty kaniowskiego Mikołaja Potockiego. Zapoczątkowało to okres owocnych prac dla tegoż fundatora. Jako pierwsze zamówienie Pinsel wykonał grupę 12 figur mających ozdobić attykę ratusza buczackiego. Część badaczy upatruje w nich przedstawień mitologicznego tematu- 12 prac Herkulesa (m.in. Herkules walczący z lwem i zwycięstwo nad Diomedesem), inni sądzą, że są to przedstawienia o treści biblijnej (analogicznie walka Samsona z lwem oraz zwycięstwo Dawida nad Goliatem). Autorstwa tego rzeźbiarza jest też zdobiący budowlę kartusz z herbem właściciela miasta. Niestety w 1865 w wyniku pożaru większość dekoracji została zniszczona.

dzieła:

-dekoracje kościoła i ratusza w Buchaczu;

-katedry unickiej św. Jura we Lwowie:

wielka kamienna rzeźba św. Jerzego walczącego ze smokiem na szczycie fasady, postaci realistyczne, ale rozwiany płaszcz, układ skrzydeł i końskiego ogona jak ostro cięte kryształy;

-dekoracja w kościele w Monasterzyskach;

-rzeźby z ołtarza głównego w Hodowicy po 1758:

tu 2 grupy dramatyczne: Samson walczący z lwem i ofiara Abrahama; krystaliczne szaty Osińskiego;

- krucyfiks z kość. Św. Marcina we Lwowie

2.W 2 fazie 1770-1800 do głosu dochodzi pokolenie rzeźbiarzy którzy zdobyli wykształcenie jedynie na miejscu. Nie odbyli obowiązkowej wędrówki czeladniczej. Ukształtowali się w izolacji od aktualnych zjawisk w sztuce europejskiej. W pewnym, sensie powielali więc oni zdobycze formalne rzeźbiarzy z lat 50 XVIII w. Rzeźba lwowska rozprzestrzeniła się w tym czasie na szersze tereny od Sandomierza i Kielc poprzez Warszawę, Białystok, Pińsk i Kijów.

W drugiej fazie nie dominowała już dramatyczna ekspresja dzieł Osińskiego czy Pinzla. Rzeźby charakteryzują się łagodnym smutkiem, wytwornym, sentymentalnym wdziękiem. Są bardziej stonowane.

Najważniejsi artyści tego czasu to:

I.Maciej Polejowski. Prawdopodobnie od 1750 r pobierał naukę u Pinzla w Buczaczu a potem kontynuował ją u Osińskiego. Jego figury są pełne charakterystycznej dla rokoka gracji i delikatności. Wydłużony kanon postaci o małych głowach wyróżniały się elegancją i miękkością opracowania materii rzeźbiarskiej. Nie ma w nich dramatyzmu charakterystyczną dla 1 fazy

rzeźby lwowskiej.

*Wg. Karpowicza jego najważniejszym dziełem jest seria 8 figur Ojców kościoła i świętych pod filarami w nawie głównej kościoła we Włodawie. Postacie tracą tu wyniosła sztywność charakterystyczna dla tego typu przedstawień . Stają się jakby uczestnikami przyjęcia. Wydają się toczyć między sobą swobodną rozmowę co wyraża się w dworskich pełnych elegancji

gestach przedstawionych postaci. Figury jednak emanują smutkiem ich twarze i ruchy wydają się być zmęczone. Był to czas upadku niepodległości w Polsce. W smutku rzeźb odzwierciedlaj się ówczesne nastroje polityczne i społeczne. Figury te są tym bardziej niezwykłe, dzięki połączeniu twardych, ostrych, krystalicznych brył i niedbałej miękkości, swobody ruchu

postaci.

II.Jan Obrocki.

Jego działalność wiąże się z przeistoczeniem katedry lwowskiej, do której wykonał figury ołtarzowe ze stiuku, putta umieszczone w owalnych wykrojach nad wejściami do kaplic, postacie aniołów podtrzymujące przeniesiony z łuku tęczowego gotycki krucyfiks w kaplicy kaplicy Jezusa Ukrzyżowanego.

* Jego najciekawszym dziełem jest nagrobek Amalii z Bruhlów Mniszchowej w Dukli z 1772r. wykonana w mlecznym marmurze. Artysta swietnie operuje tu ostrymi krawędziami i kubistycznymi bryłami w przedstawieniu współczesnego stroju kobiecego.

W rzeźbach Obrockiego przeważa klasycyzm, choć w kształtowaniu draperii widoczne są jeszcze echa rokoka, twarze natomiast wyrażają dążenie do klasycznego spokoju. W jego twórczości bardziej niż u Polejowskiego zaznaczają się wpływy antyczne.

Wg Karpowicza rzeźba lwowska jest szczytowym osiągnięciem sztuki rokokowej. Podczas gdy na zachodzie Europy rozwój tego stylu został zahamowany poprzez szybki powrót do antyku a więc klasycyzm na prowincji Polski sztuka ta rozwijała się dalej swobodnie. Siłą swobodnej inwencji twórczej doprowadzając do daleko idącego abstrakcjonizmu wyrażającego się przede

wszystkim w rzeźbie lwowskiej.

Tadeusz Mańkowski Dawny Lwów

---