Charakterystyka twórczości Bacha
Przez blisko 50 lat na posadach kościelnych, Bach tworzył chorały. Są one bardzo zróżnicowane, od prostych harmonizacji melodii chorału, do fughetty, przygrywek chorałowych, fantazji chorałowych, partity chorałowej, aż po fugę chorałową. Melodia chorałowa cantus firmus najczęściej występuje w sopranie, ale czasami też pojawia się w innych głosach lub zmienia swe położenia cały czas.
Zbiory opracowań chorałów:
Orgelbüchlein (zawiera 45 chorałów, ułożonych według porządku niedziel i świąt)
III cz. Klavierübung (obejmuje 21 chorałów, opartych o 6 podstawowych pieśni z katechizmu Lutra)
Wariacje kanoniczne na temat Vom Himmel hoch
rękopis lipski, który zawiera kilkanaście chorałów jeszcze z czasu pobytu w Weimarze oraz niedokończony utwór Przed Twój tron kroczę, uznawany za ostatni utwór Bacha.
Kunsztowną technikę chorałową Bach zastosował m.in. w kantatach.
UTWORY WOKALNO- INSTRUMENTALNE
KANTATY
Bach uprawiał kantaty we wszystkich okresach swojej twórczości (zachowało się ich ponad 200, z czego większość o charakterze religijnym). Twórczość kantatową Bach uprawiał przez całe życie, jednak najwięcej kantat powstało z chwilą, kiedy Bach objął stanowisko kantora w kościele św. Tomasza w Lipsku - do jego obowiązków należało wówczas napisanie nowej kantaty na każdą niedzielę roku liturgicznego oraz każde święto religijne (z pięciu pełnych cyklów kantat, obejmujących około 300 utworów, zachowało się ich „tylko” dwieście). Bach, pragnąc zabezpieczyć sobie repertuar, napisał kilka roczników kantat, z których każdy obejmuje ok. 60 utworów, przeznaczonych na pełny cykl roku kościelnego.
Kantaty w kościele protestanckim były wykonywane w centralnym momencie liturgii (po Ewangelii i Credo, a przed Komunią). Ustalenie chronologii zachowanych kantat jest dosyć trudne, gdyż tylko 10 autografów jest zaopatrzonych przez kompozytora w daty.
Teksty kantat są zaczerpnięte głównie z Biblii i chorału protestanckiego, w późniejszym okresie twórczości Bach pisał również kantaty do tekstu poetyckiego swobodnie związanego z Ewangelią.
We wczesnych kantatach dominują chóralne opracowania chorału protestanckiego. Bach stosował kontrasty, głównie poprzez przeciwstawianie fakturze polifonicznej faktury homofonicznej, a także poprzez różnicowanie obsady wykonawczej - zestawianie obok siebie partii czysto instrumentalnych (np. wstępna sinfonia) z wokalnymi, partii solowych z chóralnymi.
W późniejszych utworach, pod wpływem muzyki scenicznej kantaty stały się jakby fragmentami oper.
Bach komponował głównie kantaty religijne. Kantaty o charakterze świeckim powstawały głównie z okazji uroczystości dworskich (Weimar, Köthen), miejskich lub uniwersyteckich (Lipsk). Bach napisał też 4 kantaty weselne, 5 ku czci różnych osób z kręgu mieszczaństwa i szlachty (np. Kantata chłopska), 12 lub 13 z okazji różnych wydarzeń na dworze saskim w Dreźnie. W kantatach świeckich nie występowały chorały!
Wśród tematyki kantat świeckich nie zabrakło akcentów polskich:
w kantacie Preise dein Glücke widoczne są aluzje do sytuacji, kiedy August III Mocny odniósł zwycięstwo w walce o tron polski ze Stanisławem Leszczyńskim
w kantacie Schleicht, spielende Wellen pojawia się partia m.in. Wisły, co stanowi personifikację kraju polskiego.
Unikalnym przykładem w twórczości Bacha jest kantata komiczna Schweigt stille, plaudert nicht (tzw. Kantata o kawie).
W ostatnim dwudziestoleciu życia Bacha powstawały kantaty chorałowe, oparte na cantus firmus z chorału protestanckiego.
Z twórczością kantatową Bacha wiąże się silnie; kompozytor często przenosił części -dosłownie lub z niewielkimi zmianami - z jednej kantaty do drugiej, lub tę samą muzykę zaopatrywał w nowy tekst. Tego rodzaju praktyka zapożyczeń w odniesieniu do twórczości własnej, jak i innych kompozytorów była w owych czasach powszechna. Bach stosował ją na szeroką skalę. Parodystyczne powiązania zachodzą zarówno pomiędzy kantatami, jak i innymi utworami wokalno-instrumentalnymi (oratoria, msze, Magnificat, pasje), jak i dziełami instrumentalnymi (chorały, koncerty klawesynowe), przy czym relacje bywają zmienne: nie zawsze prototypem była kantata.
Bach napisał trzy ORATORIA. Wszystkie stanowią cykle kantat: np. Oratorium na Boże Narodzenie obejmuje 6 wieloczęściowych utworów, odpowiadających budową formie kantaty. Utwory te są wykonywane przez kolejne trzy dni świąt Bożego Narodzenia, w Nowy Rok, niedzielę po Nowym Roku i Trzech Króli. Oratorium na Wielkanoc opowiada o scenach przy pustym grobie Jezusa.
PASJE Bacha należą do najwspanialszych dzieł tego gatunku. W całości zachowały się jedynie Pasja wg. św. Jana i Pasja wg. św. Mateusza . Podstawę ich tekstu stanowi Ewangelia oraz teksty poetyckie. Arie wyrażają uczucia wiernych lub oddają medytacje osób dramatu. Są to najczęściej arie wirtuozowskie z instrumentami koncertującymi. Liczne modlitewne chorały stanowią punkty zahamowania akcji. Potęgowanie dramatyzmu w pasjach odbywa się dzięki elementom ilustracyjnym w partii orkiestry (np. Pasja według św. Jana - rozdarcie zasłony, nr 21 i 22) lub chóru (Pasja według św. Mateusza - błyskawice, grzmoty nr 34). Przyjmuje się, że Bach napisał 4 pasje, ale do Pasji według św. Marka i Łukasza zachowały się tylko teksty, przy czym autorstwo tej ostatniej jest kwestionowane.
MSZA h-moll reprezentuje typ mszy kantatowej. W twórczości Bacha jest to jedyna missa tota et concertata (msza pełna i koncertująca), złożona z 5 części (Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Agnus Dei). Pozostałe msze Bacha to utwory krótkie (missa brevis), złożone tylko z 2 części: Kyrie i Gloria.
UTWORY INSTRUMENTALNE
W 6 Koncertach brandenburskich (Köthen 1721) Bach zastosował różne typy concerto grosso. Jedynie w I i II koncercie została zachowana równowaga pomiędzy partią concertino i concerto. Wirtuozowskie kadencje skrzypiec (IV koncert) i klawesynu (V koncert) wskazują na związki z koncertem solowym. Powierzenie klawesynowi partii koncertujących, uwolnienie go od dotychczasowej funkcji instrumentu realizującego b.c. pozwala upatrywać w V koncercie prototypu solowego koncertu klawesynowego.
W każdym koncercie Bach zastosował inny zespół koncertujący, pociąga to za sobą zróżnicowanie brzmienia.
Obsada wykonawcza koncertów brandenburskich: (podkreślona obsada concertina)
I koncert F-dur : 2 rogi, 3 oboje , fagot, skrzypce piccolo, skrzypce I i II, altówka, wiolonczela, kontrabas, klawesyn
II koncert F-dur : trąbka, flet, obój, skrzypce, skrzypce I i II, altówka, wiolonczela, kontrabas, klawesyn
III koncert G-dur: skrzypce I, II i III, altówki I, II i III, wiolonczele I, II i III, kontrabas, klawesyn
IV koncert G-dur : skrzypce, 2 flety, skrzypce I i II, altówka, wiolonczela, kontrabas, klawesyn
V koncert D-dur : flet, skrzypce, skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas, klawesyn
VI koncert B-dur : altówki I i II, viole da gamba I i II, wiolonczela, kontrabas, (klawesyn)
Budowa koncertów jest przeważnie trzyczęściowa o układzie części szybka-wolna-szybka, jednak czasami Bach odstępował od tej zasady (np. I koncert jest 4-częściowy).
Tradycyjny trzyczęściowy cykl dominuje w koncertach solowych. Często są to jednak utwory nieoryginalne, albo wręcz kwestionuje się w ich przypadku autorstwo Bacha. Do takich dzieł należy m.in. 6 koncertów organowych (są to transkrypcje koncertów skrzypcowych Vivaldiego), również 17 koncertów na klawesyn solo ma swój pierwowzór w twórczości innych kompozytorów. Najbardziej popularne są oryginalne bachowskie koncerty na skrzypce: a-moll, E-dur i koncert na dwoje skrzypiec d-moll.
Bach napisał 4 suity orkiestrowe: C-dur (I), h-moll (II), i dwie D-dur (III i IV). W II suicie h-moll do obsady smyczkowej dołączony został flet jako instrument koncertujący. Suity Bacha opierają się na uszeregowaniu różnych tańców, do rzadkości należą liryczne nietanieczne intermezza np. Aria z III suity D-dur.
U Bacha polifonia przenika większość utworów, wiążąc się nierozerwalnie z techniką wariacyjną (organowe opracowania chorału, Passacaglia c-moll, Wariacje Goldbergowskie). Arcydziełami w zakresie stosowania techniki polifonicznej są fugi Bacha, zwłaszcza 2 tomy Das wohltemperierte Klavier (zastosowano tam kunsztowne imitacje, technikę kanoniczną, przeprowadzanie tematu w augmentacji, dyminucji, inwersji, raku). W DWK I (1722) Bach wykorzystał wszystkie tonacje koła kwintowego, co stało się możliwe dzięki wprowadzeniu stroju równomiernie temperowanego. Niektóre preludia są stylizacją tańca np. sarabandy (es, 8), inne należą do typu etiud (c,2; D,5) lub arii (e,10). Fuga stała się tu ponadto utworem wyrażającym jakieś uczucia, co jest szczytowym etapem rozwoju fugi barokowej.
Szczególnie skomplikowane środki polifoniczne Bach przedstawił w dwóch ostatnich dziełach - Musikalisches Opfer i Kunst der Fuge. Na Musikalisches Opfer składają się dwa ricercary, 10 kanonów prezentujących modne w XVIII wieku szarady muzyczne oraz sonata triowa. Kunst der Fuge zawiera 11 fug, 4 kanony, 3 fugi lustrzane i niedokończoną fugę potrójną. Oba ostatnie dzieła nie mają sprecyzowanej obsady wykonawczej, toteż bywają grane na organach, jak i przez zespoły kameralne. W ostatnim fragmencie (niedokończonym) kompozytor wprowadził temat B-A-C-H.
Ewidentny jest w twórczości Bacha aspekt pedagogiczny. Wyraźne przeznaczenie dydaktyczne mają: Zeszyt muzyczny Wilhelma Friedmana Bacha i Zeszyt muzyczny Anny Magdaleny Bach, inwencje 2- i 3-głosowe, Das wohltemperierte…, suity klawesynowe, sonaty skrzypcowe i in.
Historyczna rola twórczości Bacha polega na syntezie dorobku muzycznego epok minionych i przygotowaniu nowych prądów, zwłaszcza romantyzmu. W oczach współczesnych Bach był jedynie wybitnym organistą i pedagogiem. Jego twórczość w XVIII wieku była należycie oceniana tylko przez jego synów i uczniów. Odkrycie Bacha - kompozytora nastąpiło u progu XIX wieku - w 1829 roku Mendelssohn wykonał w Berlinie Pasję według świętego Mateusza (w setną rocznicę pierwszego wykonania). Od tego momentu dzieła Bacha weszły do stałego repertuaru. Powstał szereg towarzystw bachowskich wydających dzieła kompozytora, organizujących festiwale poświęcone jego twórczości, prowadzących prace badawcze (Bach Society 1849; Bach-Gesellschaft 1850 i inne). W domu Bacha w Eisenach powstało muzeum kompozytora.