Fiodor Tiutczew

(1803- 1873)

Fiodor Tiutczew jako poeta i myśliciel znajdował się w kręgu oddziaływań doktryny słowianofilskiej. jego droga życiowa i twórcza są pod wieloma względami nietypowe. Po ukończeniu Uniwersytetu Moskiew­skiego przyszły poeta obrał karierę dyplomatyczną. od 1822 r. pracował jako radca ambasady rosyjskiej w stolicy Bawarii Monachium (tam za­przyjaźnił się z Schellingiem i Heinem). Później przez krótki czas pełnił funkcję sekretarza misji rosyjskiej w Turynie. Po powrocie do kraju w l844 r. podjął pracę w ministerstwie Spraw zagranicznych, a następnie w komitecie cenzury. Wtedy tez skrystalizowały się ostatecznie jego poglądy słowianofilskie i panslawistyczne.

Pisać zaczął bardzo wcześnie, już w wieku 15 lat. Jednakże wiersze swoje ogłaszał niezmiernie rzadko. Nie uczestniczył także prawie zupeł­nie w życiu literackim. Nie uważał się bowiem za poetę profesjonalnego traktując swoją twórczość jako pamiętnik liryczny_. Pierwszy tom poezji wydał w 1854 r., a następny - w 14 lat później. Chociaż lata trzydzieste były okresem wielkiej aktywności twórczej Tiutczewa, pisane wówczas wiersze dopiero po ogłoszeniu w następnym dziesięcioleciu mogły od­działywać na literaturę romantyczną w Rosji.

Tiutczew przez całe życie pasjonował się polityką, dlatego jego wier­sze o tej tematyce stanowią aż jedną czwartą całego dorobku, jaki stworzył przez ponad 50 lat. Liryka polityczna jest świadectwem ewolucji poglą­dów autora, odbiciem autentycznych przekonań, prognoz_' pomyłek i rozczarowań.

Przez całe życie był Tiutczew monarchistą, słowianofilem, panslawistą, i polonofobem, co nie przeszkadzało mu w wypowiadaniu surowych sądów o Mikołaju I (epigramat Na śmierć Mikołaja I -Na konczinu Nikołaja Aleksandrowicza, 1855). W liście do żony pod wpływem klęski w wojnie krymskiej pisał: ,,Jest to koniec sprawied1iwy i byłoby nawet nienaturalne, gdyby trzydziestoletni reżym głupoty, zepsucia i nadużyć mógł doprowadzić do sukcesów i sławy".

W liryce politycznej poeta potępiał ruch dekabrystowski (14 grudnia 1825 roku - l4 diekabria 1825. 1826). powstanie listopadowe (Jak córkę najmilszą w ofierze - Kak docz rodnuju na zakłanje, 1831), Wiosnę Lu­dów (Morze i granit - Morie i utios, 1848) oraz powstanie styczniowe (Okropny sen rozpostarł się nad nami - Użasnyj son otiagotieł nad nami, 1863). Należy jednak zaznaczyć, iż postawa Tiutczewa nie tylko zresztą w wierszach politycznych - odznaczała się dualizmem, sprzecznością są­dów, ambiwalencją.

Surowe osądzenie czynu rewolucjonistów sz1achec­kich oraz aspiracji narodowowyzwoleńczych Polaków łączy się ze współ­czuciem dla ich tragicznego losu_.

Zgodnie z doktryną słowianofilów Tiutczew przeciwstawił swoją oj­czyznę Zachodowi, zwłaszcza jego duchowi rewolucyjnemu, który może zwalczyć tylko, jak sądził, państwo Mikołaja I. W tym właśnie oraz w pro­pagowaniu ,,prawdziwej'' wiary prawosławnej upatrywał poeta istoty misji historycznej ,,prawdziwej'' Rosji. Przyszłe państwo prawosławne, nazwane przez nie­go „Wielkie Grecko-Rosyjskie Wschodnie Imperium'', miało obejmo­wać - zgodnie z utopią Tiutczewa - terytorium ,,od Nilu do Newy, od Łaby do Chin, od Wołgi po Eufrat, od Gangesu do Dunaju" {Geografia ,rosyjska - Russkaja gieografija, 1848-1849)_' Z pozycji panslawistycznych potępi powstania zbrojne Polaków, uważając ich za ,”Judaszy Sło­wiańszczyzny'', uniemożliwiających realizację idei zjednoczenia wszystkich narodów słowiańskich pod egidą Rosji (Do Słowian — Sławianam 1861).

Znaczną część liryki Tiutczewa zajmują wiersze miłosne, odzwiercie­dlające bogate życie uczuciowe poety_, wszystkie stadia i odcienie - od nieuświadamianych jeszcze odczuć miłosnych do burzliwej namiętności i cierpień. Miłość bowiem traktuje poeta również ambiwalentnie_' Jest ona nie tylko źródłem radości i szczęścia, ale przede wszystkim rodzi ból i cierpienie. (Podobną interpretację znajdziemy u Lermontowa i Dostojewskiego). Zdefiniowana przez Tiutczewa jako „nierówna walka dwojga serc'" a zarazem ,,przymierze dwojga dusz" (Predestynacja - Priedopriedieenije, 1851), miłość jest fatalną w swych skutkach siłą destrukcyjną dla ko­chanków. Taka jawi się w cyklu wierszy poświęconych Jelenie Dienisjewej. W wielu erotykach właśnie kobieta staje się bohaterką dialogu miło­snego_, wypowiadając bezpośrednio swe przeżycia.

Najoryginalniejszą część dorobku Tiutczewa stanowi liryka ,,kosmicz­na'" wyrosła z atmosfery filozofii Schellinga. W ślad za jego koncepcją panteizmu poeta rosyjski traktuje przyrodę jako żywą, harmonijną istotę, swoisty utwór artystyczny, w którym jedynym dysonansem jest człowiek. W ujęciu Tiutczewa przyroda posiada swój własny, język" i „duszę", a naj­większym szczęściem człowieka powinno być zespolenie się z naturą. Typowym przykładem panteizmu poety jest wiersz Nie tym, co myślisz, jest przyroda (Nie to, czto mnitie wy, priroda, 1836):

Nie tym, co myślisz, jest przyroda:

Nie zlepek to, nie martwy twór -

W niej dusza jest, w niej jest swoboda,

W niej miłość jest i własny chór...

(tłum. Kazimierz Andrzej Jaworski)

Panteizm Tiutczewa pełen jest sprzeczności i dysonansów, tkwiących w rozdźwięku między przyrodą i człowiekiem. Chociaż poeta skłonny był do łącznego traktowania obu tych sfer, co znalazło wyraz artystyczny w do­szukiwaniu się analogii między nimi (Fontanna - Fontan, 1836), to prze­cież przyroda jawi się w odczuciu pisarza jako obojętna, a nawet okrutna i groźna wobec ludzi siła. Ich losy porównuje poeta do odłamków kry płynących po morzu i ginących w nim {O, popatrz_' jak po fal przestworze - Smotri, kak na rieczntom prostorie...,1851).

Tiutczew przeczuwał nie­uchronność wstrząsów przyrody i społeczeństwa. „Szczęśliwy, kto oglą­dał świat w jego fatalnych chwilach'' - napisał w wierszu Cycero (Ciceron, 1831). A w utworze Ostatni kataklizm (Poslednij kataklizm, 1829?) przepowiedział zagładę starego porządku świata. Mimo iż widział jego niedoskonałość, uważał go za formę niezmienną. To również prowadziło do rozdźwięku, tragizmu i buntu.

Koncepcja osobowości jest w liryce Tiutczewa typowo romantyczna. Dał temu wyraz w programowym wierszu o tytule łacińskim Silentium 1830), stanowiącym apologię romantycznego indywidualizmu. Znalazła tu odbicie teza o życiu ,,tylko w sobie samym'', a zarazem przekonanie o wyobcowaniu człowieka, osamotnieniu spowodowanym niemożliwością nawiązania kontaktu z ludźmi. Niezdolność do wyrażenia wszystkich my­śli nurtujących twórcę skazuje go na milczenie, rozterki duchowe_, konflikt między marzeniem a rzeczywistością:

Jak sercu wypowiedzieć siebie?

Innemu jakże pojąć ciebie?

Będzież twa dusza zrozumiana?

Kłamstwem jest myśl wypowiedziana;

Umiej żyć tylko w sobie samym.

W twej duszy cały świat schowany

Dum czarodziejsko tajemniczych.

(tłum. Włodzimierz Slobodnik)

Tiutczew propagował koncepcję tragicznego odczuwania życia, fatali­zmu, zwłaszcza w miłości, głębokiej rozterki duchowej. Los człowieka miotanego sprzecznościami i rozterkami symbolizuje czarodziejska łódź, unoszona po burzliwym oceanie pod tajemniczym firmamentem (Sen na morzu - Son na morie, 1836). Rozdarcie duchowe poety potęgują dodat­kowo liczne kontrasty i antytezy: wiosna - zima, dzień - noc, burza -cisza, południe - północ, młodość - starość itp.

Liryka Tiutczewa była nowatorska także pod względem artystycznym. W konstruowaniu świata przedstawionego pisarz posługiwał się kilkoma modelami: liryka czysta, bezpośrednia, pośrednia, liryka "maski'" "dru­giej osoby" oraz innymi formami, nie mieszczącymi się w określonym systemie. W dziedzinie wersyfikacji poeta śmiało odstępował od tradycyj­nych zasad, stosując w jednym utworze różne systemy metryczne, co świad­czyło o prekursorstwie artystycznym. Natomiast pod względem języka poetyckiego był kontynuatorem dwóch odrębnych tradycji — stylu pate­tycznego, oratorskiego, wywodzącego swój rodowód z XVIII-wiecznego klasycyzmu, oraz melodyjnego i rytmicznego stylu zapożyczonego z po­ezji sentymentalno-preromantycznej w wydaniu Żukowskiego_.

Wyrosła z tradycji rosyjskich przełomu XVIII i XIX w oraz przetwarzająca wątki kultury romantyzmu europejskiego poezja Tiutczewa -ukształtowana w latach dwudziestych i trzydziestych XIX stulecia - także i w następnych dziesięcioleciach nie będzie ulegać zasadniczym przeobrażeniom ideowo-artystycznym. Dzięki temu romantyczna ze swej natury liryka filozoficzna, miłosna i polityczna Tiutczewa podtrzyma ciągłość wielkiej romantycznej tradycji literackiej, wzbogacając ją o nowe propo­zycje twórcze.

Tiutczew - ur. 1803. Absolwent Uniwersytetu Moskiewskiego na wydziale filologicznym. Matka pochodziła z rodu Tołstojów. W 1822 r. wyjechał do poselstwa w Monachium i za granicą spędził ponad 20 lat (powrót - 1844 r.). Pierwsze małżeństwo - Eleonora Peterson (1826 r.), drugie - Ernestyna Dornberg (1839 r. - 1838 - śmierć pierwszej żony). Polityka życiową pasją. Był panslawistą. 1858 - przewodniczący Komisji Cenzury Zagranicznej. Zmarł w 1873 r. Wiersze publikował w „Sowriemienniku” Puszkina (1836) i „Moskwitianinie” (1850). Obracał się w kręgach bliskich carowi, chociaż tym towarzystwem gardził.

Płodność twórcza lat 50. - miłość do Dienisjewej (14 - letnia). Ze związku tego urodziła mu się trójka dzieci, Dienisjewa wyparta z towarzystwa.

W Tiutczewie występuje swoista dwoistość:

1. 1864 r. - śmierć Denisjewej, którą był wstrząśnięty (listy i wiersze), jednak w towarzystwie dalej zachowywał się normalnie i zjadliwie

2. Dwoistość polityczna - monarchista, panslawista, słowianofil, polonofob (uważał, że Polska i jej powstania zapobiegają skutecznie powstaniu jednego wielkiego słowiańskiego państwa skupionego wokół Rosji). W młodości - umiarkowany liberalizm. Był przeciwny papierologii i rangom. 14.12.1825 - wiersz poświęcony dekabrystom. Pochwala ich działanie, uważa, że chcieli roztopić wieczny lód, spotkała ich kara ze strony „beznamiętnego prawa”. Przeciwstawia również Zachód swojej ojczyźnie - uważa, że Rosja jest jednością dzięki prawosławiu - na Zachodzie dezintegracja totalna. Marzenia o wielkomocarstwowych dążeniach - „Rosyjska geografia”.

3. Z jednej strony przynależał do słowianofilów, z drugiej strony z nich kpił. Mówił prawie wyłącznie po francusku, ale był ogromnym patriotą.

4. „Do Słowian” - nazywa Polskę Judaszem Słowiańszczyzny, który uniemożliwia zjednoczenie.

„Osobowość Tiutczewa stanowi przykład ustawicznego łączenia przeciwieństw. Ociężałość woli w życiu prywatnym i niekonsekwencja w poglądach, połączenie Obłomowa i Pobiedonoscewa, słowianofila i okcydentalisty, błyskotliwego „lwa salonowego” i myśliciela, ideologa prawosławia i panteisty, „wstydliwego ateisty” - oto, co skupiał w sobie Tiutczew.”

Dwoistość również w przeciwstawieniu przyrody, żywiołu i chaosu człowiekowi, człowieczeństwa, indywidualizmowi.

Panteizm - przyroda jako element nieustannie zmieniający się, uporządkowany. Ludzkość i przyroda w odwiecznej kolizji. W przyrodzie nie ma stwórcy. Przyroda obojętnie spełnia obowiązek istnienia. Źródło rozdźwięku, to indywidualność, a można go przezwyciężyć przez roztopienie się we wszechświecie, proces ten doprowadza do zagłady osobowości.

Szczęście polega na wyzwoleniu tego, co gwałtem było powstrzymywane, ale rozwiązanie konfliktu jest fatalne, ma znamiona kataklizmu.

Człowiek najlepiej wyraża się przez kontakt z innymi ludźmi i porozumienie z nimi, a droga do nich jest dla niego zamknięta - brak możliwości porozumienia „Slentium!”

Indywidualizm ogranicza osobowość człowieka, w sferze emocjonalnej i duchowej, również w sferze myśli. „Fontanna”.

Głosił tezę, że nieszczęścia cywilizacji są spowodowane wybujaniem osobowości człowieka, jego wygórowanymi pretensjami - dlatego trzeba ograniczyć osobowość. To mówi, jako publicysta, jako liryk natomiast zupełnie odwrotnie - otwarcie nowych, szerszych możliwości dla rozwoju osobowości.

Lipiec 1850 - pierwszy wiersz o Dienisjewej. Szczerość, pasja, kajanie się za mimowolne winy wobec ukochanej. Miłość to burzliwa i zgubna namiętność, nieszczęśliwa w swoim szczęściu. Pozycja społeczna kobiety.

Symetryczny podział wiersza na 2 części.

Noc, ciemność, burza, żywioł morza, fascynacja złem, demonicznymi pierwiastkami duszy człowieka. Jednocześnie przyroda, spokój - kolejna dwoistość.

---