SOCJOLOGIA WSI I MIASTA - CZĘŚĆ WIEŚ
dr Andrzej Pilichowski

WYKŁAD 18.10.2010.

- wieś = jedność pracy i życia
- socjologia wsi jako subdyscyplina socjologii od 1892 roku

Deagraryzacja - wyrzucenie rolnictwa przez rynek; rolnictwo stanowi coraz mniejszy PKB państw europejskich (Polska 5%)
komercjalizacja jest jednym z czynników warunkujących deagraryzację, zaczyna dotyczyć coraz większej ilości dziedzin naszego życia, np.: edukacja, zdrowie

- dynamika postprodukcjonistyczna - nowe zjawiska na wsi

Od roku 2000 mamy tendencje odwrotną - jest większa migracja z miast do wsi (kilkadziesiąt tysięcy osób więcej w porównaniu do migracji ze wsi do miast).

Dynamika rozwoju zrównoważonego - zrównoważenie komponentu gospodarczego, nieeksploatowanie dóbr w ramach danego pokolenia, perspektywa kolejnych pokoleń

WYKŁAD 25.10.2010.

Etapy w socjologii wsi:

1. Deskryptywna (opisowa) - zagadnienia związane z życiem amerykańskiego farmera i analiza procesów i zjawisk zachodzących na wsi; do lat `30

Europa - socjologia wsi wyrasta z socjologii ogólnej i etnografii (antropologii kulturowej):

Franciszek Bujak

• 
  Geneza problemów podejmowanych przez tę dyscyplinę ( socjologię wsi)

• Monografia - metoda badawcza nie tylko opisowa ale i porównawcza (diachroniczna)

• Monografia porównawcza - można stosować w porównaniach czasu i przestrzeni

• Złoty wiek socjologii wsi - intensywność pracy i dorobku

Geneza socjologii polskiej:

• Wywodzi się z socjologii ogólnej

• Ogólnym problemem badawczym jest „wprowadzenie chłopów do narodu”

Przedmiot zainteresowań:

• Ogólne problemy struktury wsi ( uobywatelnienie chłopa)

• Mniej pragmatyzmu niż w socjologii w USA

1. Florian Znaniecki (1918)
   „Chłop polski w Europie i Ameryce” Znaniecki i Thomas (1918)
   Metoda dokumentów osobistych - nowa jakościowa metoda badań

2. Władysław Grabski
   1935r. - profesor instytucjonalizujący ten prąd w Polsce (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego)
   1936r. - założenie rocznika „Socjologia wsi” [dziś kwartalnik - „Wieś i rolnictwo”]
   Zakład i Instytut Socjologii Wsi

3. Józef Chałasiński
   1938r. - publikacja jego dzieł
   „Młode pokolenie chłopów” (5 tomów) - dotyczy klasy chłopskiej okresu przedwojennego
   
   metoda monograficzna kolejnego rodzaju - (monografia problemowa) pokazuje określoną zbiorowość ale nie w opisie szerokim, analizuje tę zbiorowość wg problemu, który jest dla niej istotny
   
   znaczenie metodologiczne - kolejny wkład Chałasińskiego do socjologii wsi, analiza listów między migrantami a ich rodzinami
   1935r. - ogłasza konkurs na pamiętniki wśród młodzieży chłopskiej (miała to być wypowiedź biograficzna subiektywnie istotna) subiektywne źródło na temat problemów polskiej wsi

4. Ludwik Krzywicki
   1935 - 1936 - pamiętniki chłopów, pamiętniki to ważne źródło informacji o procesach, w które jednostki są uwikłane, procesy komercjalizacji wsi

5. K. Duda - Dziewierz
   1938r. - „Wieś małopolska a emigracja amerykańska” - XIX/XX w., pierwsze migracje miały miejsce w latach `30 XX w.; wpływały na zasoby finansowe Polski, miały społeczne konsekwencje
   
   deterytorializacja - uwolnienie kategorii wspólnoty od terytorium

Do lat `20 `30 XX w, socjologia wsi była socjologią deskryptywną, socjologia polska podejmowała problemy swoiste dla socjologii wsi w kategoriach socjologii ogólnej; integracja społeczności wiejskiej ze społeczeństwem ogólnonarodowym.

2. Współczesne ujęcia - korzystają z dorobku międzywojennego

P. A. Sorokin, Zimmermann

• Zasady socjologii wieś - miasto

• Perspektywa problemowa

• Propozycja dla socjologii wsi - różnice między wsią a miastem zachodzą w różnych sferach na różnych płaszczyznach

• Socjologia wsi powinna badać różnice między wiejskim a miejskim środowiskiem a:

• Aktywnością zawodową

• Środowiskiem naturalnym

• Wielkością społeczności lokalnych

• Gęstością zaludnienia

• Homogenicznością ludności

• Społecznym zróżnicowaniem

• Systemem interakcji

• Ruchliwością (przestrzenną, społeczną)

Punkt wyjścia - te względnie trwałe pozycje wrastają, zacierają się - socjologia wsi powinna analizować zacieranie się różnic pod wpływem urbanizacji

• Nawiązują do typologii Tonniesa: Gemenschaft (wspólnota) i Geselschaft (stowarzyszenie) [formy uspołecznienia]

Model wiejskiego sposobu życia:
(Rogers, Redfield , połowa XX w. )

1. Tradycjonalistyczny sposób postępowania - rodzaje wiedzy jakie są w użyciu, oparcie na wiedzy tradycyjnej (przekazywanej ustnie z pokolenia na pokolenie), która jest wzorem postępowania (normy, wartości)

2. Familiarność - ród

3. Ograniczone aspiracje - podobieństwo warunków pracy i życia łączy ludzkość wiejską

4. Mała empatia

5. Uleganie wrogości w stosunkach z władzą

6. Ograniczenie innowacyjności

7. Lokalno centryczne i konkretne ujmowanie świata

Model miejskiego sposobu życia:

1. Uczestniczenie w wielości grup celowych

2. Dominacja rodziny malej

3. Zanikająca instytucja sąsiedztwa

4. Anonimowość

5. Bezosobowa kontrola formalna

6. Nadwątlenie autorytetu opartego na tradycji

7. Heterogeniczność społeczno - kulturalna

8. Wzmożona ruchliwość przestrzenna i społeczna

WYKŁAD 08.11.2010.

1. Nowoczesność - era uprzemysłowienia
   końcówka XIX w. - lata `70 XX w. - rozwój kapitalizmu ( w rozumieniu weberowskim),
   świat organizacji formalnej

2. Deagraryzacja - odchodzenie od rolnictwa pod wpływem rozwoju kapitalizmu

3. 4,2% - 1995r. - taki odsetek ogółu zatrudnionych zajmował się czynnie rolnictwem ( liczba ta dotyczy mieszkańców 15 krajów UE)
   proces deagraryzacji jest ważnym czynnikiem w 2. połowie XX w., ponieważ to wtedy najwięcej gospodarstw zaprzestało czynnej pracy na rzecz rolnictwa

4. Fazy przemian gospodarstwa:
   - tradycyjne uwarunkowania
   - przełamywanie tradycyjnych barier
   - dążenie do orientacji rynkowej
   - specjalizacja towarowa

5. Komasacja - scalanie ziemi

6. Pleban, karczmarz, nauczyciel - społeczności lokalne niezwiązane z rolnictwem

7. Koncepcja przekazu kulturowego
   ukazuje zmiany zachodzące na wsi i w rolnictwie polegające na wypieraniu ze świadomości chłopa tzw. tradycyjnego czasu gospodarowania i życia a wprowadzaniu i upowszechnianiu się nowoczesnych wzorów
   koncepcja ta była upowszechniana w holenderskiej Szkole Socjologicznej (Hofstee).
   
   Hofstee wskazuje na 2 źródła przemian:
   a) zmiana czasu kulturowego ludności wiejskiej - w miejsce tradycyjnego, przez wieki trwającego modelu życia upowszechnił się wzór nowoczesny (dynamiczny)
   b) przezwyciężenie izolacji wsi i rolnictwa
   
   Konstruuje mentalność, system wartości, wzory zachowania i gospodarzenia. Tradycjonalistycznie nastawiony człowiek każdą zmianę odbiera źle, nowoczesny wzór kultury cechuje otwarcie na zmiany, gotowość do poszukiwania nowych rozwiązań, odmiennych wzorów postępowania, poszukiwania i innowacji i w ich odpowiednim wprowadzeniu widzi źródło sukcesu

8. Badania nad dyfuzjami rolniczymi
   lata `60, `70 XX w.
   innowacje - wprowadzenie zupełnie nowych rozwiązań, akceptacja w pewnym okresie czasu pewnego wynalazku przez pewne jednostki, grupy
   
   Typologia adaptujących innowacje wg Rogersa:
   a) innowatorzy
   b) liderzy
   c) wczesna mniejszość
   d) późna większość
   e) maruderzy

9. Jan Turowski

Przyglądał się krajom, w których proces deagraryzacji był najsilniejszy; chciał zbadać jak wpływa ona na jednostkę
przemiana gospodarstw:
- gospodarstwo chłopskie
- gospodarstwo jednorodzinne -> samounicestwienie się, skutki
- przestaje być wielokierunkowym gospodarstwem
- przestaje być gospodarstwem chłopskim
- staje się zautomatyzowane
- przejście od gospodarowania opartego o wiedzę tradycyjną na oparcie jej na wiedzy eksperckiej
- odchodzenie od względnej autonomiczności
- związek z rynkiem
- przestaje być gospodarstwem rodzinnym, w którym rodzina była też załogą produkcyjną a nie tylko grupą krewnych

WYKŁAD 15.11.2010.

1. Przejście (1990)
   deficyt środków -> powszechna swoboda dostępu środków produkcji
   zmiana systemowa wiązała się ze zmianami funkcjonowania rolników na rynku. W latach `90 klasa chłopska i robotnicza były w najgorszej sytuacji. W roku 2000 stała się pierwszym beneficjentem dzięki dochodom z UE.
   
   Gospodarstwo:
   1 mln 600 tys. zarejestrowanych gospodarstw, połowa nie funkcjonuje

2. Friedmann, MacMichael
   koncepcja „food regime” - koncepcja ta łączy międzynarodowe warunki produkcji i konsumpcji żywności z formami akulturacji kraju, wyróżniając na tej bazie specyficzne etapy rozwoju kapitalizmu począwszy od lat '70 XX w.
   
   3 etapy ”food regime”:
   
   a) lata `70 XIX w. - I wojna światowa światowa - rozwój kapitalizmu przemysłowego - surowce z krajów kolonialnych, Europa eksportuje ludzi, kapitał, surowce z Ameryki Płn
   Nowe kraje osadnicze upodabniają się do krajów Europy. Rolnictwo wchodzi do rynku kapitalistycznego.
   

b) czas międzywojenny - pojawienie się instytucji państw narodowych na terenie kolonii; przemiany w rolnictwie, które ulega dyktatowi firm zajmujących się przetwórstwem i dystrybucją żywności. Centrum przejmuje USA.
System gospodarki rolnej ulega przeobrażeniom, które prowadzą do zacierania się przemysłu i rolnictwa. Rolnictwo staje się jednym z sektorów przemysłowych opartym o ziemię, jego produkty nie są przeznaczone do bezpośredniej konsumpcji produkcji, ale stanowią surowiec do dalszego przemysłowego produkowania produktów spożywczych. Sprzyja temu gwałtowna intensyfikacja produkcji rolnej.
Kumulacja tych trendów uzależnia kraje Trzeciego Świata od importu żywności (lata `70). Kraje te wybrały politykę taniej żywności co osłabiło ich rolnictwo.

Wspólna polityka rolna:
- w 1957r. ustanowiły ją Traktaty Rzymskie - mowa o zainicjowaniu przez kraje członkowskie w PRCCAP
- uzgodniono podstawowe cele realizowane przez WPR:
* samowystarczalność żywnościowa
* mechanizacja rolnictwa
* uczynienie dochodów z rolnictwa porównywalnymi do dochodów z innych gałęzi przemysłu
* podniesienie poziomu życia wsi
* zaoferowanie żywności konsumentom po stosunkowo niskich cenach

Faworyzowano rozwój rolnictwa, podniesienie dochodów z tej gałęzi produkcji (lata `70 XXw)
Nasiliły się inne niekorzystne zjawiska (społeczne, środowiskowe) - nastąpiło przeorientowanie.
W związku z tym powstał w roku 1991 Plan MacSharry`ego - próbowano zmienić cele polityki rolnej, integracje rozwoju obszarów wiejskich, projekty częściowej ekstensyfikacji rolnictwa (zmniejszenie nadwyżek produkcyjnych -> cele planu )

c) kombinacja globalnej koordynacji i regionalnej regulacji (powiększenie makro z mikro), zmianom podlega charakter polityki rolnej, zmienia się zasadniczy cel. Z maksymalizacji produkcji na politykę długoterminową - perspektywiczne sposoby użytkowania ziemi, ochrona środowiska naturalnego i kulturowego związanego z rolnictwem i obrzeżami wiejskimi, zaopatrzenie jak największej liczby ludności w żywność.

1995 -> 5% gospodarstw rolnych utrzymywała się z dochodów jakie przynosiło rolnictwo, reszta trudniła się jeszcze czymś dodatkowym lub miała przychodu z tytułu świadczeń socjalnych.

3. Typologie T. Marsden`a
   2003r. - 3 dynamiki zachodzące na obszarach wiejskich:
   

Rolno - przemysłowa	Postproduktywstyczna	???? rozwoju wiejskiego
Standaryzacja produktu	Przestrzeń wiejska jako przestrzeń do konsumpcji	Integracja
Kwantyfikacja	Marginalizacja rolnictwa: malejące znaczenie przemysłu	Powtórne zakorzenienie łańcucha żywnościowego
Kapitałochłonność	Istotnie malejący udział rolnictwa w PKB	Nowe formy struktury publicznego wsparcia
Długi łańcuch żywnościowy (od producenta do konsumenta)	Grunty rolne możliwe do różnorodnego wykorzystania	Związki i sieci
Wysoki poziom dotacji publicznych	Procesy społecznego wykluczenia	Naturalne środowisko/wartość/ region i jakość
Ciągły rozwój technologiczny bazy produkcyjnej	Rozwój usług sektora publicznego	Rozwój wiejski
Malejąca wartość produkcji	Środowisko naturalne jako atrakcja procesu kontrurbanizacji	Gospodarstwa domowe jako sfery aktywności, nowe układy instytucjonalne
Znaczenie ekonomiki, skali	-	Perspektywa rolno środowiskowa
Przestrzeń wiejska przestrzenią rolniczą	-	Odwrócone relacje państwo/rynek/społeczeństwo/ obywatel/środowisko naturalne

WYKŁAD 22.11.2010

1. od roku 2000 ma miejsce migracja odwrotna - z miast do wsi

2. Kontrurbanizacja
   - 1975r. Beal
   - 1976r. Berry - kontr urbanizacja to proces dekoncentracji ludności, zakłada ruch z miast na obszary wiejskie
   - 1995r. - trzy modele kontrurbanizacji:
   a) ruch antymetropolitarny
   b) ruch antymiejski
   c) ruch pro wiejski
   
   ad a) migracja na obszary wiejskie (migracja netto - nadwyżka)
   ad b) kto i jakimi motywami się kieruje przenosząc się na obszary wiejskie
   

3. Typologie:

1. Chapman (1998 r.):

3 grupy przybyszów:
- emeryci
- osoby aktywne na rynku pracy przeprowadzają się by być bliżej pracy, aktywnie poszukują pracy
- grupa dojeżdżająca do pracy w poprzednim miejscu zamieszkania

2. Stenbackiej (2001 r.) :

3 grupy motywów migracji z miasta na wieś:
- atrakcyjny krajobraz
- szczególne środowisko życia
- spełnienie długo oczekiwanego marzenia

3. Verqunst:( 2005 r.)

Analizował 2 miejscowości w południowej Szwecji (jedna z nich atrakcyjna ale dojazd uniemożliwiony, druga była blisko miejsca pracy)
- waga walorów krajobrazowych
- życie społeczności lokalnej
- chęć wniesienia wkładu w lokalną gospodarkę
- waga walorów miejsca położenia
Motywy społeczne wysuwają się na pierwszy plan

4. Mathieu (2005 r.) : zwraca uwagę na nowy model zamieszkania, wiąże się on z posiadaniem dwóch domów i mobilnym stylem życia (John Ury - Mobility)
   
   Inglehart - zwiększenie znaczenia wartości postmaterialistycznych, zabezpieczenie potrzeby poczucia bezpieczeństwa materialnego

4. Pięć form przestrzennych:
   przestrzeń, w której żyjemy jest społecznie wytworzona. Charakteryzują ją specyficzne rodzaje ludzkich działań. Ludzie przywiązują do niej określone wartości - jest zarówno wartością jak i ma określoną wartość
   
   5 głównych form przestrzennych:

1. Produkcji

2. Konsumpcji

3. Władzy

4. Symboliki

5. Wymiany

Ad a) Przestrzeń produkcji można podzielić na:

• Rolniczą

• Pozarolniczą

Ad b) Przestrzeń konsumpcji można podzielić na:

• Przestrzeń zabudowy rezydencjalnej

• rekreacyjną
  


WYKŁAD 29.11.2010

1. Różnice między rolnictwem tradycyjnym a ekologicznym

Rolnictwo tradycyjne	Rolnictwo ekologiczne
Sterowanie uprawami Eksploatacja prowadząca do degradacji Produkty o syreniej jakości Niezadowalająca jakość przechowalnicza Znaczna chemizacja Maksymalizacja plonów Mechanizacja niemal wyłącznie dla ułatwienia pracy Intensywność gospodarowanie oraz obszar współgrający z produkcją i naturalnym środowiskiem Specjalizacja oparta na kalkulacjach finansowych Degradacja środowiska	Sterowanie całym obiektem gospodarczym Plan optymalny Wysoka jakość przechowalnicza Produkty wysokiej jakości Wykorzystanie alternatywnych źródeł energii Ochrona krajobrazu Zminimalizowanie lub całkowite zaniechanie chemizacji (były jeszcze 3 punkty, ale nie udało mi się ich zanotować ;p)

2. Plan MacSharry'ego ( niestety tu polecę wikipedią, bo moje notatki a propos tego planu są niekompletne)

Został opracowany w 1991 r., na celu miał modyfikację założeń Wspólnej Polityki Rolnej. Urynkowienie sektora rolnego i poprawę struktury gospodarstw przy jednoczesnym zachowaniu uprzywilejowanej pozycji rolników z krajów Wspólnot chciano osiągnąć poprzez:

- stopniowe obniżenie cen gwarantowanych na podstawowe produkty rolne (pierwotnie rozłożone na 3 lata),

- wprowadzenie dopłat bezpośrednich (dla rolników, którzy zgodzą się zmniejszyć produkcję zwierzęcą lub powierzchnię uprawną),

- programy strukturalne dla sektora rolnego,

- przeznaczenie większych środków na rozwój wsi.

3. Realizacja PROW 2004- 2006 (Program Rozwoju Obszarów Wiejskich)

Działania:

• Renty strukturalne

• Wspieranie gospodarstw niskotowarowych

• Wspieranie przedsięwzięć rolno- środowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt

• Zalesianie gruntów

• Dostosowywanie gospodarstw rolnych do standardów UE

• Grupy producentów rolnych

4. Cele programu rolno- środowiskowego

Program ma zachęcić rolników do podejmowania w gospodarstwach działań na rzecz ochrony środowiska. Cele szczegółowe:

- promocja systemów produkcji rolniczych prowadzonych w sposób zgodny z wymogami naturalnego środowiska

- ochrona i kształtowanie krajobrazu oraz ochrona siedlisk gatunków dzikiej flory i fauny zagrożonych wyginięciem

- ochrona zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich

- poprawa stanu świadomości ekologicznej wśród ludności wiejskiej

5. Rozwój zrównoważony to:

-> rozwój trwały

-> akcentowanie gospodarki, społeczeństwa i środowiska naturalnego

Równowaga

->Pragnienie zorganizowanie produkcji w taki sposób aby nie wyczerpywać surowców, to projekt, który ma potencjał aby wpłynąć na rolnicze krajobrazy.

-> obraz politycznego wyimaginowania, często wyrażony w obrazkowym języku sielanki

-> pragnienie sprawiedliwości oraz równowagi może często nie być wyróżnione w obrazach zrównoważonego krajobrazu. Może się to również nałożyć z obrazem rolnictwa chłopów małorolnych.

-> miejskie pragnienie organiczne do jedzenia może być także widziane jako coś co ma potencjał aby wpłynąć na krajobrazy rolniczych terenów

6. Program „Leader”

Działa od 1991 r., jest animatorem stymulującym siatkę porozumień poziomych miedzy regionami. Cechy:

• Zintegrowany na poziomie lokalnym

• Wspiera inicjatywy

• Otwarty na współpracę z innymi

• Wspiera niewielkie projekty oparte o lokalne programy rozwoju

10

---