Wykład 6. Stosunki pracy i problemy bezrobocia w środowisku wiejskim

Warunki bytowe ludności wiejskiej w Polsce zawsze były gorsze niż ludności miejskiej. Przez 30 lat industrializacji socjalistycznej (1950-80) wieś była źródłem akumulacji kapitału i zasobów pracy dla socjalistycznego przemysłu. Jedynie w roku 1989 parytet dochodów rolniczych wynosił 150% wobec dochodów pozarolniczych. Transformacja przyniosła wsi liczne problemy, spowodowane zmniejszeniem opłacalności produkcji rolnej, nasyceniem się rynku żywnościowego, ubożeniem społeczeństwa polskiego. Parytet dochodów spadł gwałtownie - 50% w 1991 do 40% w 1999. Dlaczego tak się stało? Nastąpił spadek dochodów realnych w gospodarstwach domowych rolników oraz zmiany na rynku pracy, które spowodowały powrót do rolnictwa tych, którzy nie znaleźli miejsc pracy poza rolnictwem, co spowodowało ukryte bezrobocie. Poprawa sytuacji materialnej mieszkańców wsi wiąże się z możliwością znalezienia dodatkowych miejsc pracy poza rolnictwem.

Stworzenie optymalnych warunków życia dla mieszkańców wsi wymaga rozwiązania problemów zatrudnienia i źródeł utrzymania. Praca jest podstawowym czynnikiem pozostawania w centrum lub na marginesie życia społecznego. Obszary wiejskie zarówno w Polsce, jak i w innych krajach charakteryzują się niższymi zasobami kapitału, co prowadzi do ich marginalizacji i wykluczenia społecznego mieszkańców. Polskie obszary biedy lokują się głównie na wsi. Zła, bądź gorsza sytuacja materialna mieszkańców wsi była trwałym elementem ich położenia społecznego. Nawet w okresie prosperity polskiej wsi (koniec lat 80) 30 % rodzin wiejskich dotkniętych było ubóstwem. Istnieje groźba utrwalenia się sfery ubóstwa na wsi, które może stać się dodatkowym wymiarem stygmatyzacji.

Sfera ubóstwa na wsi i w mieście w Polsce (1997)

	Wieś % mieszkańców	Miasto % mieszkańców
Poniżej minimum socjalnego	62,5	42,7
Poniżej minimum egzystencji	8,7	3,3

Dezagraryzacja gospodarki wiejskiej prowadzi do malejącej roli rolnictwa w kreowaniu miejsc pracy i w wytwarzaniu dochodów mieszkańców wsi. W miejsce dotychczasowej dwuzawodowości pojawia się konieczność rozwoju wielozawodowości na obszarach wiejskich, co oznacza także wykonywanie wielu zawodów przez jednego mieszkańca wsi. Wieś jako obszar staje się środowiskiem wielozawodowym. Oznacza to stworzenie możliwości uzyskiwania przez jej mieszkańców dochodów poza rolnictwem. Tylko coraz trudniej odpowiedzieć na pytanie jak tworzyć oraz skąd wziąć środki na sfinansowanie miejsc pracy w środowisku wiejskim.

Jakie są przyczyny tej sytuacji?

• Malejące zasoby pracy w środowisku wiejskim są pochodną ekspansji rolnictwa przemysłowego, które wskutek mechanizacji prowadzi do redukcji zatrudnienia,

• Tendencję tę wzmacnia proces globalizacji, który wymusza zmiany we wszystkich podmiotach gospodarczych, a więc także gospodarstwach rolnych, firmach usługowych i zakładach rzemieślniczych, małych firmach,

Na czym polegają nowe zasady funkcjonowania w globalnej gospodarce?

• Szybkie przenikanie i wdrażanie nowoczesnych technologii, także technologii informatycznych,

• Intensyfikacja międzynarodowej wymiany gospodarczej - produkcja ucieka tam, gdzie kapitał i siła robocza wykorzystywane są najefektywniej,

• Utrata części suwerenności gospodarczej na rzecz transnarodowych korporacji, które realizują własną, transnarodową politykę,

Ogromne nadzieje w odbudowaniu systemu gospodarczego wsi, zarówno w wymiarze pracy jak i produkcji stanowi rozwój technologii teleinformatycznych, które stanowią najważniejszą cechę rozwoju wsi w XXI wieku. Informatyzacja powoduje, że wiele form działalności gospodarczej może oddzielić się od gorsetu infrastruktury technicznej dużego miasta.

Co wnosi informatyzacja do systemu społecznego wsi:

• Stanowi instrument włączania wsi w struktury społeczeństwa globalnego,

• Tworzy szanse lepszego wykorzystania zasobów lokalnych, także zasobów pracy.

• Umożliwia dzięki telepracy odbudowę związku między miejscem zamieszkania (domem) a miejscem pracy (biurem, urzędem, firmą) w społeczeństwie przemysłowym ten związek rozstał rozerwany, w społeczeństwie informatycznym można go przywrócić. Telepraca daje możliwość świadczenia pracy poza siedzibą firmy. Rozwija się głównie w sektorze usług,

• Telepraca zatrzymuje mieszkańców obszarów wiejskich na miejscu, co ogranicza uciążliwe migracje wahadłowe (dojazdy do pracy), pozwala sprawować opiekę nad dziećmi, włączać się w role społeczne w środowisku lokalnym.

Zmiany form zatrudnienia mieszkańców wsi związane z rozwojem społeczeństwa informatycznego wymagają inwestycji w tzw. kapitał ludzki, który staje się podstawą każdej działalności, także działalności ekonomicznej. Gospodarka wiedzy wymaga ustawicznej edukacji, dotyczyć to będzie także mieszkańców wsi. Trzeba zapewnić możliwość kształcenia i dokształcania się mieszkańcom wsi i rolnikom.

Proponowane rozwiązania problemu bezrobocia na obszarach wiejskich nie mają szans realizacji. Coraz trudniej jest rolnikowi znaleźć „drugi etat” w przemyśle, rzemiośle czy też usługach, który gwarantował nie tylko stały dochód, ale także zabezpieczenie socjalne. Występujące na wsi nadwyżki siły roboczej można zagospodarować tylko poprzez zatrudnienie w różnych formach niepełnego wymiaru czasu pracy, poprzez wykorzystywanie nisz dochodowych:

• kilka godzin dziennie,

• kilkadziesiąt godzin w miesiącu,

• kilkaset godzin w roku,

Typy bezrobocia:

1. bezrobocie frykcyjne - niewielkich rozmiarów, jest wynikiem zmian dostosowawczych do rynku pracy, pracownik jest bezrobotny przez krótki czas. Uważa się za konieczne w gospodarce rynkowej, nie stanowi problemu społecznego.

2. Bezrobocie strukturalne - jest znacznym pogłębieniem bezrobocia frykcyjnego. Powstaje wówczas, gdy w obrębie gospodarki następuje zmiana popytu na pewne dobra, usługi, kwalifikacje, upadają branże, przemysły, a nowe tworzą się bardzo powoli. Bezrobotni mimo wielu wysiłków nie mogą znaleźć pracy. Prowadzi do masowego ubóstwa, stanowi ważny problem społeczny. Wynika ze zmiany struktury gospodarki. Nowe branże zwykle oferują miejsca pracy wymagające wyższych kwalifikacji niż branże likwidowane. Wiąże się z utratą pozycji pewnych grup zawodowych, np. górników.

3. Bezrobocie cykliczne - w pewnych fazach cyklu ekonomicznego, w fazie recesji spada zapotrzebowanie na pracę. Pracodawcy zwalniają pracowników. Narażeni są na nie pracownicy o niskich kwalifikacjach, których można łatwo zastąpić.

4. Bezrobocie długoterminowe (ponad 12 miesięcy), ma genezę strukturalnną.

Kto jest narażony?

• kobiety,

• mieszkańcy obszarów wiejskich,

• osoby o niskim poziomie wykształcenia,

• osoby starsze,

• młodzież,

• absolwenci.

5. Bezrobocie dobrowolne - unikanie pracy, czerpanie środków do życia z innych źródeł niż zapłata za pracę.

6. Bezrobocie utajone i podzatrudnienie- stanowiska pracy utrzymywane z innych niż ekonomiczne przyczyn - rodzinne gospodarstwa rolne, warsztaty rzemieślnicze, małe firmy.

Gdzie występuje najwyższa stopa bezrobocia?

Warmińsko-mazurskie (29%)

Lubuskie - 24%,

Zachodnio-pomorskie (24%,

Kujawsko-pomorskie - 21%

Dolnośląskie - 21%,

Przyczyny trudnej sytuacji ekonomicznej mieszkańców wsi:

1. spadek opłacalności produkcji rolnej.

2. Przemiany demograficzne - rocznie przybywa 250 tys. osób wkraczających w wiek produkcyjny, z tego 150 tys. na wsi.

3. Upadek wielu drobnych zakładów produkcyjnych i przetwórczych.

4. Narastanie ukrytego i odłożonego w czasie bezrobocia.

700-900 tys. zatrudnionych w rolnictwie nie osiąga dochodów powyżej progu minimum socjalnego.

Rozmiary bezrobocia jawnego na wsi : 800 tys- 1mln (głównie ludność pozarolnicza, która nigdy nie miała związku z produkcją rolną.

Bezrobocie ukryte: 900 tys. -1,5 mln (głównie ludność rolnicza)

Bezrobocie jest zjawiskiem w życiu współczesnej nowym, gdyż w okresie boomu gierkowskiego , w roku 1978 współczynnik aktywności zawodowej był w Polsce wyższy na obszarach wiejskich niż w mieście - 73 punkty na wsi i 63 w mieście.

Współczynnik ten = liczba zawodowo czynnych /100 osób w wieku 15 lat i starszych.

Od 1990 roku zaznaczył się spadek aktywności zawodowej wśród ludności wiejskiej. Między rokiem 1997 a 1998 zmniejszył się ten współczynnik o 12 punktów na wsi.

W Polsce na obszarach wiejskich występuje najniższy w historii współczynnik aktywności zawodowej wśród ludności wiejskiej. Różnica poziomów aktywności zawodowej kobiet i mężczyzn jest znaczna i wynosi około 17 punktów. Aktywność kobiet jest relatywnie wysoka i podobna do poziomu krajów Unii, zaś aktywność mężczyzn na wsi znacznie niższa niż w krajach UE.

Źródła utrzymania ludności wiejskiej zmieniają się, rośnie udział emerytur i rent, zbliża się do połowy, kurczy się rola tradycyjnego miejsca pracy na wsi - gospodarstwa rolnego.

Co określa obecny charakter zasobów ludzkich na wsi?

1. Zacofanie cywilizacyjne u progu okresu powojennego i specyficzny charakter industrializacji.

2. Na wielkość i strukturę zasobów ludzkich wsi wpływały najsilniej migracje wewnętrzne i płodność ludności wiejskiej.

Statystyki dotyczące bezrobocia:

	03. 2005	03.2004
Stopa bezrobocia	19,3	20,5
Liczba bezrobotnych	3052556	3265757
Nowi zarejestrowani	193203	203102

W stosunku do stycznia 2005 r. wzrost liczby bezrobotnych odnotowano w sześciu województwach, najbardziej znaczący w kujawsko-pomorskim, łódzkim i warmińsko-mazurskim (po 0,3%). W województwach dolnośląskim, podkarpackim, śląskim, świętokrzyskim i wielkopolskim bezrobocie utrzymało się na poziomie sprzed miesiąca, zaś w pozostałych województwach odnotowano spadek liczby bezrobotnych, najbardziej znaczący w opolskim (o 1,1%) i zachodniopomorskim (o 0,6%)

Polski rynek pracy charakteryzuje się  niskim zaangażowaniem ludności w procesie pracy oraz wysokim poziomem i natężeniem bezrobocia. Bezrobocie rejestrowane w Polsce osiągnęło w końcu września 2004 poziom 2971 tys. osób, przy stopie bezrobocia wynoszącej 18,9 proc., tj. ponad dwukrotnie wyższej niż  w krajach UE.  Wskaźnik zatrudnienia dla ludności w wieku 15-64 lata w II kw. 2004 r. (wg BAEL) wyniósł 51,6 proc. Ten sam wskaźnik dla UE wynosi obecnie ok. 63 proc., a według Strategii Lizbońskiej ma wzrosnąć do 70 % w roku 2010.
Najtrudniejszymi problemami polskiego rynku pracy, wynikającymi głównie ze strukturalnego charakteru bezrobocia, są:

• duże zróżnicowanie terytorialne natężenia bezrobocia (w końcu września 2004 roku najniższa stopa bezrobocia rejestrowanego występowała w Warszawie i wynosiła 6,5 proc., natomiast stopa najwyższa - w powiecie łobeskim - 42,3 proc., co oznacza, że była 6,5 razy wyższa w porównaniu do stolicy),

• wysokie bezrobocie młodzieży (w końcu września 2004 roku w ewidencji bezrobotnych urzędów pracy było zarejestrowanych ok. 756 tys. osób w wieku do 24 lat, stanowiąc ok. 25,4 proc. ogółu bezrobotnych),

• duży udział bezrobocia długotrwałego (w końcu września  2004 r. bezrobotni pozostający bez pracy powyżej 12 miesięcy stanowili 53,3proc. ogółu bezrobotnych),

• niski poziom kwalifikacji osób bezrobotnych (w końcu września 2004 roku bezrobotni posiadający wykształcenie zasadnicze zawodowe oraz gimnazjalne i poniżej stanowili 65,6 proc. ogółu bezrobotnych),

• jawne i ukryte bezrobocie na wsi. W końcu września 2004 roku w ewidencji urzędów pracy pozostawało 1232 tys. bezrobotnych zamieszkałych na wsi, stanowiąc 41,5 proc. ogółu bezrobotnych.

Z danych statystycznych i praktycznych obserwacji wynika, że Mazowsze to region wielkich kontrastów na rynku pracy. Z jednej strony bogata stolica, gdzie stopa bezrobocia jest najniższa w kraju i wynosi zaledwie 6,5 % (dane z końca listopada), z drugiej strony kilka powiatów, gdzie stopa bezrobocia przekroczyła 30 % lub zbliża się do 30%. Najwieksze bezrobocie na Mazowszu odnotowujemy w powiecie szydłowieckim - 38,7 % (obszar ten zalicza się do 10 najbardziej zagrożonych bezrobociem powiatów w kraju obok powiatów: Łobez - 41,4 %, Gołdap - 40,6 %, Nowy Dwór Gdański - 41,0%, Braniewo - 40,2%, Drawsko Pomorskie - 49,5 %, Węgorzewo - 39,4%, Sztum, 39,3%, Białogard - 38,8%, Pisz - 38,8%).

Kolejne mazowieckie powiaty, w których bezrobocie urasta do rangi problemów społecznych to: powiat radomski -34,3 %, powiat płocki - 29,6%, pow. gostyniński - 28,3%, pow. mławski - 28,2%, pow. przysuski - 27,7 %, miasto Radom - 27,3%, pow. żuromiński - 27,2%.

Z danych WUP wynika także, że z kolei na liście 30 powiatów w kraju, gdzie sytuacja na rynku pracy jest najlepsza (oprócz Warszawy) znalazły się jeszcze 4 mazowieckie powiaty:
- powiat piaseczyński ze stopą bezrobocia 9,6 % (na koniec listopada)
- powiat grójecki - 9,9 %
- powiat Warszawa Zachodnia (PUP Błonie) - 11,6 %
- powiat pruszkowski - 11,7%

Nadal jednym z najpoważniejszych problemów w województwie mazowieckim jest bezrobocie na wsi. Na Mazowszu wynosi ono 42.1 % - 147.065 osoby (w listopadzie 2003 r. 150.710 osób - 42,2%).

Znaczącą grupę bezrobotnych 23,1% stanowiła młodzież w wieku 18-24 lata (80.812 osób). Wśród nich jest niemal 20 tys. osób, które legitymują się wyższym wykształceniem - 5,6% ogółu bezrobotnej młodzieży.

1

1

---