Wykład 14. Rola państwa w restrukturyzacji polskiej wsi i rolnictwa
Jak układały się stosunki państwa z klasą chłopską?
Państwo socjalistyczne: "represyjna tolerancja", atak na chłopów podejmowany przez różne agendy państwa.- reakcje obronne chłopów, charakter konfrontacyjny.
reforma rolna,
ograniczenie prywatnej własności i przymusowa kolektywizacja,
Wynikiem tych oddziaływań był stan rolnictwa będący splotem działań władzy i reakcji na te działania. 3/4 areału ziemi znajdowało się w rękach prywatnych właścicieli, a jedynie 30% nakładów z budżetu państwa przeznaczano w końcu lat 70 na ten sektor. Państwo socjalistyczne faworyzowało sektor uspołeczniony w rolnictwie, co wynikało z przesłanek ideologicznych i politycznych. Przybierało to postać:
wyższych podatków, jakie płacili rolnicy, brak dostępu do maszyn,
Opór chłopów wobec kolektywizacji przybierał postać biernego oporu.
W 1973 wprowadzono reformę administracji stopnia podstawowego, tworząc gminy jako podstawowe ogniwa administracji państwowej, co można traktować jako wzmocnienie kontroli państwa nad społecznościami wiejskimi. Doprowadziło to do konfrontacji dwóch światów funkcjonujących według dwóch odmiennych logik - logiki rodzinnej i logiki formalnych struktur lokalnej biurokracji. Chłopi prowadzili "grę z systemem", oswajali system komunistyczny- wyrazem korupcja, nieformalne układy, klientelizm oraz różne formy obywatelskiego nieposłuszeństwa. Stosunki między państwem a chłopami nacechowane były paternalizmem. Metafora "szklanego klosza"- państwo zarówno chroniło, jak i ograniczało rozwój rolnictwa prywatnego.
W okresie komunizmu wzmocniła się postawa oporu i utrwaliła głęboka nieufność wobec państwa jako instytucji, która zagrażała podstawom chłopskiego bytu, czyli rodzinnemu gospodarstwu rolnemu.
Stawką w grze z systemem komunistycznym była chłopska własność i margines niezależności gospodarki chłopskiej od systemu nakazowo-rozdzielczego. Relacje chłopi-państwo opierały się na politycznej i administracyjnej presji wobec chłopskiego rolnictwa, którą ograniczały braki żywności. Represje dotyczyły głównie ograniczeń w zakupie ziemi, maszyn, dostępu do kredytów.
Po roku 1989 - brak ingerencji w procesy gospodarcze i brak wsparcia dla rolnictwa chłopskiego. Rolnictwo jest działem gospodarki narodowej poddanym większemu zakresowi regulacji i wspierania ze strony państwa. W UE państwo pełni funkcje interwencyjną, regulacyjną i ochronną. Jej ograniczanie spotyka się ze sprzeciwem farmerów i dokonuje się bardzo powoli.
Sami rolnicy mogą zrobić niewiele dla poprawy własnej sytuacji ekonomicznej. Więcej zależy od uwarunkowań makroekonomicznych, globalnego rynku i woli i zaangażowania państwa. Zaskakującym paradoksem polskiej transformacji jest poszukiwanie i domaganie się przez rolników opieki ze strony państwa. Zamiast niewidzialnej ręki rynku rolnicy domagają się widzialnej i silnej ręki państwa. Pozbawieni" opieki" rolnicy obserwują brak regulacji i dostosowań w sferze prawa. Wywierają presję na państwo, które często tej presji ulega, gdyż do tej pory nie zdefiniowano jasno zakresu i formy wpływu państwa na rolnictwo i wieś. Rolnicy nie są przygotowani do radzenia sobie w nowej sytuacji społeczno-ekonomicznej. Brak skutecznych kanałów artykulacji interesów rolniczych i sprawnych organizacji. W literaturze socjologicznej i politologicznej popularny jest pogląd, że organizacje rolnicze stanowią klasyczny przykład "lobby" lub "specyficznej grupy interesu", co wzbudza pejoratywne skojarzenia i wrażenie, że obrona interesów rolniczych dokonuje się kosztem interesów pozostałych kategorii społecznych, bądź z naruszeniem istotnego interesu społecznego. W podobny sposób prezentuje się problemy rolnictwa w polskiej debacie publicznej. Taki sposób postrzegania zorganizowanych interesów rolniczych uzupełnia przekonanie, że prowadzi on do "kolonizacji" agencji rządowych administrujących tymi interesami i komisjami parlamentarnymi, które wspólnie tworzą "Żelazny Trójkąt" dominujący w procesie kształtowania polityki rolnej. Wspierają je także zakorzenione głęboko w świadomości społecznej stereotypy, wyrażające obawy "nie-wiejskiej" części społeczeństwa oraz autorytet teorii naukowej, np. marksizmu i pewna wizja modernizacji, utożsamianej ze światem wielkiego przemysłu. Zmiany społeczne, spowodowane procesem globalizacji wymagają odmiennego spojrzenia na zorganizowane interesy rolnicze. Ponieważ pod wpływem tych procesów przeobrażeniom ulegają struktury państwa, inaczej kształtują się też ich relacje z siłami społecznymi. Rolnictwo jest przykładem takiego obszaru życia społecznego, w którym państwo odegrało istotną rolę inicjującą w organizowaniu interesów. Zarówno w Niemczech, jak i w USA pierwsze struktury organizacyjne interesów rolniczych stworzyło państwo, organizując administrację rolną i służby doradcze. Współcześnie, jak wspominałam wcześniej, by skutecznie administrować rolnictwem, koordynować realizację interwencyjnej polityki rolnej tworzy się coraz to nowe struktury instytucjonalne. Obszar rolnictwa, szczególnie w UE dostarcza przykładu potwierdzającego raczej "neokorporacyjny" model uzgadniania interesów rolniczych, niż pluralistyczny.
W modelu pluralistycznym mamy do czynienia z wielością współzawodniczących organizacji rolniczych, które są stosunkowo niezależne od państwa. Kształtujący się w takich warunkach model lobbingu ma charakter konfliktowy. W modelu korporacyjnym natomiast, w którym istotną rolę organizatora interesów pełni państwo, stowarzyszenia i organizacje rolnicze uczestniczą w formułowaniu i realizacji polityki rolnej, wywierając wpływ na zapadające decyzje. Organizacje rolnicze uzależniają się stopniowo od biurokracji państwowej. W takim modelu polityka rola jest kontrolowana przez kilka najważniejszych organizacji lub jedną, która uchodzi za uprawomocnionego reprezentanta całej kategorii zawodowej.
Proces transformacji wywołał:
nasilenie negatywnych opinii rolników o polityce rządu wobec rolnictwa,
rozczarowanie do efektów transformacji,
wzrost niechęci do rozwiązań rynkowych,
"oglądanie się na państwo",
wzrost zwolenników rozwiązań etatystycznych w rolnictwie i w jego otoczeniu wśród rolników,
Kto był zwolennikiem postaw etatystycznych:
zatrudnieni w rolnictwie,
starsi wiekiem (powyżej 55 lat),
osoby z wykształceniem podstawowym,
deklarujący preferencje partyjne PSL lub SLD,
nieczytający gazet,
pesymiści w ocenie przyszłości rolnictwa,
osoby deklarujące zamiar głosowania przeciw przystąpieniu do UE,
Model etatystyczny polityki rolnej popierało 2/3 mieszkańców wsi, największe poparcie w regionie środkowym.
Kto był zwolennikiem modelu rynkowego?
osoby posiadające dodatkowe poza rolnictwem źródła utrzymania,
pracujący w charakterze pracownika umysłowego,
osoby z wyższym wykształceniem,
osoby młode (18-24 lata),
deklarujące chęć głosowania za przystąpieniem Polski do UE,
codziennie czytający gazety,
Negatywną ocenę polityki rządu wobec rolnictwa częściej formułują rolnicy niż ogół mieszkańców wsi. Oceny negatywne częściej formułują rolnicy prowadzący większe gospodarstwa towarowe.
Rolnicy sądzą:
70% uważa, że powinni w obronie swoich interesów okupować budynki publiczne i blokować drogi,
50% gotowych jest osobiście uczestniczyć w takich akcjach,
Rolnik produkuje nie tylko dobra rynkowe ale także dobra publiczne, bądź dobra rynkowe o szczególnych walorach, czego nie uwzględnia rachunek ekonomiczny. Wytwarzanie dóbr publicznych przez rolników wspiera wspólna polityka rolna. Za co płaci się rolnikowi z funduszy strukturalnych:
za szczególne usługi w dziedzinie ochrony środowiska naturalnego,
ochrony krajobrazu wiejskiego,
3. ochrony środowiska społecznego i kulturowego wsi.
Elementy rolniczej traumy wielkiej zmiany:
ograniczenie możliwości inwestowania gospodarstw rolnych,
dekapitalizacja majątku produkcyjnego,
eliminacja z rynku coraz większej liczby gospodarstw,
Na początku transformacji rolnicy zostali szczególnie boleśnie poddani działaniu praw rynku. Zostali potraktowani jako prywatni właściciele, nie uzyskując nic jako osłonę przed skutkami mechanizmów rynkowych.
Spadek dochodów oznacza, że rolnik otrzymuje jedynie dochody z pracy, a nie rekompensatę pieniężną z tytułu ponoszenia ryzyka i zarządzania majątkiem.
Rezultatem transformacji jest przekształcenie przestrzeni wsi w miejsce egzystencji upośledzonych kategorii społecznych niezdolnych do samodzielnej egzystencji ekonomicznej.
Analiza roli państwa w procesach rozwoju rolnictwa obejmuje również odpowiedź na pytanie o zakres interwencji państwa w sferze rolnictwa. Interwencja wzbudza wiele kontrowersji wśród ekonomistów i polityków.
Argumenty za interwencją:
łagodzenie różnych form bezrobocia,
podtrzymywanie wzrostu gospodarczego,
stabilizacja dochodów,
wspieranie restrukturyzacji i modernizacji gospodarki,
walka z ubóstwem i patologią,
Argumenty przeciw interwencji:
nadmierne i wciąż rosnące koszty interwencji, 40% budżetu UE kosztuje wspólna polityka rolna.
niezamierzone skutki uboczne towarzyszące interwencji,
wpływ różnych grup nacisku na decyzje rządu,
paraliż mechanizmów rynkowych,
chybiony efekt - interwencja jest zwykle spóźniona,
zniechęcenie do pracy, oszczędzania i inwestycji na skutek rozwiniętej pomocy socjalnej.
Państwo może zawieść - organizując interwencję uruchamia błędne sygnały rynkowe.
Mechanizmy interwencji rynkowej:
ceny - minimalne, gwarantowane, dla produktów szczególnych,
protekcjonizm - cła ochronne, dopłaty eksportowe,
Obecnie - zmiana akcentu, nacisk na politykę strukturalną, a nie na politykę rolną.
1
2