Wykład 4. Zróżnicowanie regionalne polskiej wsi
Obszar wiejski może być określany na dwa sposoby:
Jako pewna przestrzeń (space), której przypisuje się pewne charakterystyki, np. wielkośc PKB na mieszkańca, gęstość zaludnienia;
Jako swoiste miejsce (place), jako nieprzestrzenny, kulturowy obiekt, „jako miejsce zarezerwowane dla mających szczególny sens osobiście, społecznie lub historycznie znaczących lokalizacji, których ludzie doświadczają jako rezultat ich własnych działań. Przestrzeń wiejska traktowana w kategoriach wartości.
To drugie rozumienie obszarów wiejskich stwarza możliwość istnienia wielu odmian obszarów wiejskich, zależnie od pewnych cech charakteryzujących określone fragmenty przestrzeni, jak i swoistych znaczeń czy działań podejmowanych w obrębie określonych miejsc. Przestrzeń wiejską można charakteryzować :
Przez różne stopnie zagęszczenia zamieszkującej ją populacji,
Przez różne wskaźniki ekonomiczne, jak wielkość produkcji na mieszkańca, poziom rozwoju społeczno-ekonomicznego, poziom zależności od zatrudnienia w rolnictwie,
W UE 3 typy obszarów wiejskich:
I - obszary zmodernizowane, będące pod presją nowoczesnego stylu życia, położone blisko miast, gdzie wzrasta ludność, rolnictwo jako źródło utrzymania odgrywa marginalną rolę, występuje tu zróżnicowane użytkowanie ziemi - rolnictwo, przemysł (jako teren inwestycyjny) oraz jako tereny rekreacyjne. Obszar wielofunkcyjny, malejąca zależność od rolnictwa.
II - obszary upadające, wyludniające się, starzejąca się ludność, relatywnie duże znaczenie gospodarki rolnej, małe możliwości znalezienia pracy poza rolnictwem, ze względu na brak inwestycji, które tworzą nowe miejsca pracy. Obszar przejściowy, mieszany.
III - obszary zmarginalizowane - malejąca liczba ludności, gospodarka zdominowana przez rolnictwo, brak możliwości dywersyfikacji zatrudnienia, niedorozwój infrastruktury technicznej i usług. Obszar monofunkcyjny, głównie rolniczy.
Można także dzielić obszary wiejskie na obszary:
pełniące funkcje produkcyjne, miejsce wytwarzania żywności i innych artykułów także nierolniczych,
pełniące funkcje konsumpcyjne, teren rekreacji, podtrzymywania dziedzictwa kulturowego, kształtowania krajobrazu, intensyfikacja doznań estetycznych lub funkcje mieszkalne.
Co różnicuje charakter obszarów wiejskich w UE?
Procesy globalne, które oddziałują na przeobrażenia całego społeczeństwa,
Procesy, które oddziałują tylko na przeobrażenia obszarów wiejskich:
Zmniejszanie się zatrudnienia w rolnictwie, względny spadek znaczenia produkcji żywności w gospodarce,
Troska o stan środowiska naturalnego, jako istotna siła polityczna i program etyczny,
Pojawienie się nowych, niezwiązanych z rolnictwem użytkowników obszarów wiejskich oraz ich potrzeb i wymogów,
Troska o prawa i warunki bytowania zwierząt domowych -protesty przeciwko biotechnologii i modyfikacjom genetycznym,
Zmiana zasad wspierania rozwoju obszarów wiejskich przez państwo, zamiast „wspólnej polityki rolnej”, „polityka rozwoju obszarów wiejskich”.
Jak różnicują się obszary wiejskie w Polsce?
K. Gorlach wyróżnił 3 megaregiony .
Megaregion 1. województwa: podkarpackie, małopolskie, świętokrzyskie, śląskie,
Charakterystyka: rozdrobnienie agrarne, dominacja niewielkich gospodarstw chłopskich, przeciętny obszar 3,7 ha, dla 75 % mieszkańców wsi gospodarstwo jest dodatkowym źródłem utrzymania, podstawowe źródło stanowią praca poza rolnictwem, emerytury i renty, wysoka stopa bezrobocia, około 30 % wiejskiego bezrobocia rejestrowanego znajduje się w tym regionie.
Megaregion II, województwa warmińsko-mazurskie, pomorskie, zachodniopomorskie, lubuskie, dolnośląskie, opolskie,
Charakterystyka: mieszana struktura agrarna, wysoki udział gruntów po byłych PGR, duża liczba silnych gospodarstw chłopskich, średnia wielkość gospodarstwa 11,7 ha, niski poziom wykształcenia siły roboczej, niski poziom rozwoju infrastruktury technicznej.
Megaregion III, województwa wielkopolskie, kujawsko-pomorskie, mazowieckie, podlaskie, lubelskie, łódzkie, funkcjonuje tu 60% gospodarstw rolnych Polski, średnia wielkość gospodarstwa 7,7 ha, duży udział gospodarstw powyżej 15 ha. Duża rola rolnictwa jako źródła utrzymania.
Każdy z tych megaregionów cechuje się innym poziomem rozwoju społecznego.
Czym mierzy się poziom rozwoju społecznego?
Przeciętne dalsze trwanie życia,
Ogólny wskaźnik solaryzacji brutto dla wszystkich poziomów nauczania,
Wskaźnik umiejętności pisania i czytania,
Produkt krajowy brutto na mieszkańca.
Parametry rozwoju społecznego wsi są gorsze od parametrów dla całej Polski oraz dużo gorsze w stosunku do obszarów miejskich.
Zróżnicowanie obszarów wiejskich w Polsce (propozycja A.Rosnera)
A. Rosner podaje, że w latach dziewięćdziesiątych wystąpiły trzy czynniki różnicujące charakter obszarow wiejskich w Polsce. Były to:
wzrost znaczenia położenia względem miasta oraz wzrost znaczenia położenia względem głównych ciągów komunikacyjnych;
zmiana wagi czynników negatywnie wpływających na rozwój (usytuowanie w pobliżu granicy państwa) na czynniki pozytywnie wpływające, ta sama granica była terenem ożywienia gospodarczego i rozwoju wymiany handlowej;
rozluźnienie wcześniej wykształconych więzi między ośrodkami miejskimi i otaczającymi je obszarami wiejskimi, chodzi o miasta stanowiące wcześniej rynek pracy dla mieszkańców pobliskich wsi, których rozwój zależał w wielu wypadkach od jednego dużego zakładu przemysłowego, bądź jednej branży, na przykład Tarnobrzeg (siarka), Starachowice (przemysł maszynowy), Ostrowiec Świętokrzyski (hutnictwo).
Obszary wiejskie w Polsce są bardzo zróżnicowane w wymiarze regionalnym. Jak zauważa A. Rosner „agregat „wieś” rozważany jako całość (pod względem ekonomicznym, społecznym, kulturowym, itp.) nie oddaje złożoności problematyki.
Z konieczności termin „wieś” prowadzi do operowania pewnymi średnimi, w sytuacji, gdy zbiorowość, której dotyczy jest bardzo niejednorodna”. Zróżnicowanie to jest zarówno skutkiem odmiennych form przestrzeni geograficznej, jak i długotrwałych dysproporcji rozwojowych, które mają swe źródła w tradycji zaborów, przedwojennym podziale na Polskę A i B i decyzjach lokalizacyjnych podjętych w okresie socjalistycznej industrializacji, której doktryna faworyzowała przemysł ciężki.
Czynniki decydujące o zróżnicowaniu obszarów wiejskich w Polsce:
Na podstawie: A. Rosner, Zróżnicowanie przestrzenne obszarów wiejskich w Polsce, s. 284. |
A. Rosner podzielił obszary wiejskie w Polsce na 4 wielkie regiony, różniące się charakterem rynku pracy, stopniem wyposażenia w infrastrukturę techniczną, znaczeniem funkcji rolniczych w gospodarce regionu, charakterem sieci osadniczej.
Makroregion 1 obejmuje obszar wiejski ziem zachodnich i północnych, gdzie w przeszłości dominowało rolnictwo państwowe, zamienione obecnie na sprywatyzowane wielkoobszarowe gospodarstwa, korzystające z pracy najemnej. Specyficznym dla tego makroregionu zjawiskiem jest bardzo wysokie, mające trwały charakter bezrobocie, które skupia się w byłych osiedlach pegeerowskich. Bezrobocie to ma charakter strukturalny i stanowi bardzo dotkliwy problem społeczny w skali lokalnej, chociaż jego skala liczona w wymiarze regionalnym bądź ogólnokrajowym nie przedstawia się już tak bardzo niepokojąco. Zarówno społeczne charakterystyki bezrobotnych (niskie kwalifikacje, syndrom tzw. wyuczonej bezradności) jak i oddalenie przestrzenne tych osiedli od ośrodków miejskich tworzą dodatkowe bariery utrudniające zmianę sytuacji. Osiedla te są ponadto słabo zintegrowane z gospodarką lokalną powstałą po 1989 roku. Mimo tych niekorzystnych charakterystyk społeczno-przestrzennych, makroregion 1 jest wyposażony w relatywnie dobrą, choć obecnie zdekapitalizowaną infrastrukturę sieciową i cechuje się zadowalającymi wskaźnikami opisującymi warunki mieszkalne, jak liczba osób na izbę i powierzchnia mieszkaniowa przypadająca na 1 mieszkańca.
Makroregion 2 tworzy obszar Polski Południowo-Wschodniej. Występuje tam stosunkowo wysoka gęstość zaludnienia na obszarach wiejskich, dobrze rozwinięta sieć miejska oraz utrwalona dywersyfikacja źródeł utrzymania wśród mieszkańców wsi, którzy od dawna łączą pracę w niewielkim gospodarstwie rolnym z pracą poza rolnictwem, świadczeniem usług agroturystycznych, prowadzeniem własnej działalności gospodarczej na małą skalę. Cechą strukturalną regionu jest bardzo wysokie zatrudnienie w rolnictwie w odniesieniu do powierzchni użytków rolnych, które nosi znamiona przeludnienia agrarnego, występującego tu także przed wojną. Jest to zarówno skutkiem powrotu do rolnictwa osób, które utraciły pozarolnicze źródła zarobkowania jak i zablokowania dróg awansu społecznego młodzieży wiejskiej. Od dawna występowały tu niskie wskaźniki definitywnej migracji ze wsi i wysokie codzienne dojazdy do pracy, co zaowocowało powstaniem sieci dużych miejscowości na obszarach wiejskich i wysoką gęstością zaludnienia.
Makroregion 3 tworzy Polska Centralna i Wschodnia, obejmująca w przybliżeniu obszary dawnego zaboru rosyjskiego. Obszar ten jest wewnętrznie zróżnicowany, ale można wskazać pewne charakterystyki wspólne, takie jak relatywnie słabo rozwinięta sieć ośrodków miejskich, monofunkcyjny, rolniczy charakter tych ośrodków, niekorzystna struktura wykształcenia ludności, długotrwała, selektywna migracja ze wsi do miast. W wymiarze demograficznym widoczne są skutki długotrwałego odpływu migracyjnego, a więc starzenie się ludności wiejskiej i zachwianie równowagi w wymiarze płci. Struktura agrarna ma charakter zróżnicowany, występują subregiony o gospodarstwach zbliżonych wielkością do średniej krajowej oraz subregiony o rozdrobnionej strukturze agrarnej oraz o strukturze spolaryzowanej, oznaczającej występowanie zarówno małych, jak i bardzo dużych gospodarstw. W tym makroregionie występuje kumulacja dwóch głównych form bezrobocia wiejskiego: formy rejestrowanej i utajonej. Zbiorowość ludzi zbędnych w rolnictwie tworzą głównie ludzie młodzi i bardzo młodzi, którzy nie „odpłynęli” wraz z falą migracji do miast lub za granicę.
W makroregionie 3 mieszczą się dwa obszary szczególne: tzw. Ściana Wschodnia, czyli obszary położone wschód od Wisły, obejmujące województwa podlaskie, lubelskie i podkarpackie oraz dawny Centralny Okręg Przemysłowy. Ściana Wschodnia jest obszarem wyludniającym się, o zachwianej równowadze demograficznej i słabo rozwiniętej sieci ośrodków miejskich, słabo rozwiniętej infrastrukturze technicznej. Obszary wiejskie mają tam głównie charakter monofunkcyjny, rolniczy, a funkcje pozarolnicze skupione są w niewielkich i nielicznych ośrodkach miejskich. Występuje tu zjawisko zanikania jednostek osadniczych usytuowanych peryferyjnie w układach lokalnych. Odmienny charakter ma natomiast obszar dawnego COP, który poddawany był dwukrotnie programom aktywizacji gospodarczej, w latach 30 i 70 ubiegłego stulecia. Wprawdzie powstała tu dość gęsta sieć miejska, ale ma ona charakter monofunkcyjny, związana jest z przemysłem metalurgicznym, zbrojeniowym i maszynowym, które to branże przeszły gruntowną restrukturyzację w latach 90, redukując miejsca pracy w miastach. Skutkiem jest kryzys miast, postępujące ubóstwo ich mieszkańców i utrata dodatkowych źródeł zarobkowania przez mieszkańców pobliskich wsi. Występuje tu wysokie bezrobocie na obszarach wiejskich, zarówno jawne jak i ukryte, a struktura gospodarcza obszarów wiejskich ma charakter rolniczy.
Makroregion 4 tworzy Wielkopolska, posiadająca mieszaną strukturę agrarną, efektywne rolnictwo, korzystną strukturę wykształcenia ludności wiejskiej. Mieszkańcy wsi charakteryzują się wysoką aktywnością społeczną, o czym świadczy m.in. wysoka frekwencja wyborcza, najwyższy stopień samoorganizacji społecznej w lokalnych stowarzyszeniach. Wielkopolska posiada ponadto dobrze rozwiniętą sieć osadniczą wiejską i relatywnie gęstą sieć miast, które mają charakter wielofunkcyjny i potrafiły stworzyć warunki do rozwoju lokalnej przedsiębiorczości.
Szczególny charakter, nieporównywalny z żadnymi innymi subregionami ma obszar wiejski Górnego Śląska. Jest to obszar bardzo silnie zurbanizowany, gdzie funkcja rolnicza nie odgrywa istotnej roli, także ze względu na degradację środowiska przyrodniczego, a wieś pełni głównie funkcje rezydencjonalne. Cały obszar Górnego Śląska poddawany jest specjalnym programom gospodarczym, które mają na celu złagodzenie społecznych skutków restrukturyzacji branż surowcowych, które obecnie mają charakter schyłkowy.
Gdyby występujące zróżnicowanie obszarów wiejskich w Polsce przedstawić w kategoriach centrum-peryferie, to w latach 90 odnotowano szybki rozwój obszarów wiejskich położonych w pobliżu kilku największych miast. Symptomy rozwoju widoczne są wokół aktualnych stolic województw, które niewątpliwie stanowią centra rozwoju regionalnego. Jest to widoczne zwłaszcza wokół Warszawy i Poznania, gdzie ukształtował się obszar szybkiego rozwoju funkcji pozarolniczych, głównie funkcji mieszkalnych i usługowych. Wokół tych miast kształtują się dwa pierścienie gmin, w których obserwuje się odmienne efekty oddziaływania wielkiego miasta. W gminach położonych w pobliżu centrum rozwojowego odnotowuje się wzrost aktywizacji gospodarczej i wzrost PKB na 1 mieszkańca. Dominują w nich efekty rozprzestrzeniania procesów rozwoju. W gminach usytuowanych peryferyjnie, w odniesieniu do Warszawy oznacza to odległość od 70 - 100 km, następuje „wymywanie”, „wysysanie” zasobów przez wielkie miasto. Wokół Warszawy ukształtował się pierścień w odległości około 30 km od Centrum, w którym widoczne są efekty suburbanizacji i przeważają efekty rozprzestrzeniania rozwoju. Zalicza się je do Obszaru Metropolitarnego Warszawy i wyznaczają go miasta Nowy Dwór Mazowiecki, Piaseczno, Milanówek, Otwock, Nadarzyn, i gminy znajdujące się pomiędzy nimi. Zlokalizowanych jest tu 20 najbogatszych gmin w Polsce, co jest efektem oddziaływania Warszawy na otaczające ją obszary, które czerpią korzyści z takiego usytuowania, a G. Gorzelak zaliczył je do wygranych procesu transformacji.
Mniejsze miasta, około 50 miast w całej Polsce, do których zalicza się wszystkie byłe miasta wojewódzkie wykazują również wyraźne oddziaływanie na otaczające obszary wiejskie, głównie poprzez tworzenie lokalnego rynku miejsc pracy pozarolniczej na obszarach wiejskich oraz miejsc pracy w miastach, do których dostęp mają także mieszkańcy wsi. Pozarolnicze miejsca pracy powstają również wzdłuż ciągów komunikacyjnych, które stają się nowymi centrami, a raczej korytarzami, rozwoju. Świadczy o tym zarówno przyrost mieszkańców na obszarach położonych wzdłuż głównych ciągów komunikacyjnych, głównie za sprawą migracji z centrów miast na obrzeża, jak i szybki wzrost pozarolniczych miejsc pracy, które są efektem rozwoju przedsiębiorczości. Występująca tu wolna przestrzeń jest zagospodarowywana poprzez działalność pozarolniczą: lokalizację magazynów, hurtowni, supermarketów, zakładów usługowych i wytwórczych, centrów dystrybucji, baz transportowych.
W miejscowościach oddalonych od miast i od ciągów komunikacyjnych obserwuje się nieznaczny rozwój pozarolniczych miejsc pracy, a nawet ich redukcję na niektórych obszarach, która jest następstwem likwidacji wiejskich szkół, drobnych zakładów przetwórczych czy sklepów. Jak podaje rocznik statystyczny w roku szkolnym 1990/91 funkcjonowało na wsi 14808 szkół podstawowych, w roku szkolnym 2004/2005 było to jedynie 10110.W miejscowościach peryferyjnych dostrzec można wzrost funkcji rolniczych, jako jedynych funkcji gospodarczych, nasilenie izolacji przestrzennej i kurczenie się powiązań z szerszymi ponadlokalnymi układami, co ma związek m.in. z kurczeniem się sieci połączeń komunikacyjnych, zarówno drogowych jak i kolejowych.
Powyższe spostrzeżenia pozwalają sformułować wniosek, że coraz trudniej jest mówić o polskich obszarach wiejskich używając ogólnego określenia „polska wieś”, którym posługuje się nadal język publicystyki i polityki. Zaobserwowane zróżnicowania kreślą odmienne portrety polskich wsi, co nakazywałoby posługiwać się bardziej precyzyjnymi terminami, które nie zamazywałyby występujących w rzeczywistości społecznej różnic.
Wejście Polski do UE spowoduje pogłębienie zróżnicowania obszarów wiejskich w Polsce.
Będą rozwijały się obszary położone w promieniu 50 km od dużych miast. Te obszary szybko będą miały zurbanizowany charakter. Ściana wschodnia będzie wyludniać się i podlegać marginalizacji.
Nowe funkcje obszarów wiejskich:
Przyroda wiejska postrzegana jako przestrzeń dostarczająca walorów estetycznych czy wypoczynkowych, a nie miejsce produkcji rolniczej. Często produkcja rolnicza zagraża tym walorom.
funkcje rezydencjonalne,
funkcje zachowania krajobrazu wiejskiego,
ochrona tradycji kulturowych,
funkcja stabilizacyjna - podtrzymywanie ciągłości ludzkiego doświadczenia w zmieniającym się świecie.
Jakie funkcje dla obszarów wiejskich przewidziano w programie wyborczym PIS?
Funkcja produkcyjna - produkcja żywności, przewiduje się wzrost zapotrzebowania na żywność w najbliższym czasie, (Na jakiej podstawie?)
Funkcja podtrzymania tożsamości i rozwoju Polski.
Funkcja oddziaływania na model rolnictwa europejskiego. Polskie rolnictwo powinno wnieść wkład w tworzenie nowego modelu rolnictwa europejskiego - oznacza to konkurencyjność przez wykorzystanie zapóźnienia technologicznego.
Funkcja promowania zrównoważonego rozwoju wsi i generowanie nowych możliwości zatrudnienia dla ludzi młodych i kobiet wiejskich.
Jakie punkty zostały wymienione w programie PIS ?
Racjonalna gospodarka żywnościowa - spójne i kompleksowe zarządzanie, kontrola relacji ekonomicznych i prawnych miedzy ogniwem surowcowym, przetwórczym i handlem w gospodarce żywnościowej. Eliminacja korupcji i drastycznych dysproporcji między ogniwami. Kontrola ferm gigantów.
Tańsze instytucje obsługi rolnictwa. Zamiar utworzenia jednolitej Inspekcji Kontroli Żywności, obecnie robią to 4 różne instytucje.
Różnicowanie regionalne polityki rolnej w Polsce i renegocjowanie zasad wspólnej polityki rolnej, instrumentów stosowanych wobec polskich rolników. Wykorzystanie wzorców z USA i UE i podjęcie prób podnoszenia poziomu rolnictwa na obszarach marginalizowanych. Program dla Ściany Wschodniej.
Wprowadzenie i upowszechnienie systemu kontraktacji,
Powołanie Rady Badań Rolniczych i Wdrożeń.
Rozwój Agroenergetyki, jako sposób zwiększenia dochodów rolniczych.
Wspieranie rozwoju rolnictwa zrównoważonego i rolnictwa ekologicznego.
Rozwój przedsiębiorczości na wsi - poprzez rozwój poręczeń kredytowych i leasingu, utworzenie Centrów Wspierania Przedsiębiorczości lub Centrów Kształcenia Ustawicznego.
Narodowy program edukacji młodzieży wiejskiej - tworzenie szkół wyższych zawodowych w małych ośrodkach miejskich, wspieranie kadr dla oświaty na terenach wiejskich. System szkół rolniczych podporządkowany Ministerstwu Rolnictwa, stypendia dla młodzieży wiejskiej.
Polityka społeczna wobec wsi - uszczelnianie systemu ubezpieczeń społecznych rolników, różnicowanie składek zależnie od poziomu dochodu rolnika.
utworzenie Agencji Rozwoju Obszarów Wiejskich.
Ochrona i zagospodarowanie ziemi na obszarach wiejskich - usprawnienie procesu sprzedaży i dzierżawy ziemi z Agencji Nieruchomości Rolnych. Rozwój budownictwa rezydencjonalnego na wsi.
Wzmocnienie infrastruktury finansowo-bankowej, rozwój instytucji finansowych w oparciu o rodzimy kapitał, spółdzielczość kredytowa.
„Ponadto należy podjąć działania w kierunku zapobieżenia utraty narodowego charakteru Banku Gospodarki Żywnościowej, który winien być kontrolowany przez Skarb Państwa.
9