Wykład 3. Różnice między miastem a wsią.

Typowe różnice między miastem a wsią- model Sorokina i Zimmermana. Podręcznik wydany w 1929 roku, Princples of Rural-Urban Sociology.

1. Różnice zawodowe.

Wieś - zajęcia związane z rolnictwem - zbieranie i uprawa roślin, hodowla zwierząt. (czy te zajęcia można nadal przypisać mieszkańcom wsi)

Miasto - wiele różnych zawodów, przejawy bardziej zaawansowanego podziału pracy.

2. Różnice znaczenia środowiska naturalnego. Mieszkańcy wsi żyją bliżej natury, praca wymaga kontaktu z fauną i florą, rolnik odczuwa bezpośrednio wpływ klimatu, słońca, wody, itp.

Mieszkaniec miasta jest od tego odseparowany murami, sztucznym środowiskiem wytworzonym przez człowieka. Znaczenie tych różnic narasta wraz z rozwojem miast. Budowane były pod dyktando monarchów, miały regularną sieć ulic.

3. Różnice rozmiarów społeczności. Charakter zajęć rolniczych utrudniał koncentrację ludności. Rolnik musiał mieszkać blisko uprawianej ziemi. Nie da się zajmować rolnictwem mieszkając 100 km od pola czy zagrody. Negatywna korelacja między wielkością społeczności a procentem ludności zatrudnionej w rolnictwie. Gdy wielkość społeczności przekraczała kilkuset mieszkańców, spadał odsetek rolników. Wielkość miejscowości bywa używana jako kryterium podziału na miasto i wieś. 200, 500, 1000, 2000, 2500, 8000 mieszkańców to wielkość graniczna oddzielająca miasto od wsi. Ludność rolnicza żyje w rozproszeniu w pojedynczych gospodarstwach lub w niewielkich skupiskach. Ludność wielkich społeczności posiada niewielki odsetek ludności rolniczej.

4. Różnice w gęstości zaludnienia. Wiejski charakter społeczności oznacza mniejszą gęstość zaludnienia. Rolnik potrzebuje ziemi. Rodziny i gospodarstwa domowe w miastach są mniej odseparowane od innych rodzin i gospodarstw domowych. Miasto oznacza większą gęstość, zatłoczenie na niewielkiej powierzchni.

5. Różnice w homogeniczności i heterogeniczności mieszkańców.

Ludność społeczności wiejskich jest bardziej homogeniczna pod względem cech społeczno-psychicznych niż ludność społeczności miejskich.

Jakie cechy: język, wierzenia, opinie, wzory zachowań. Miasto = koegzystencja różnorodności.

Miasto jest domem dla kontrastujących ze sobą osobowości ludzkich. Ludność miejska rekrutuje się w znacznym stopniu z przybyszów, wieś z tubylców.

Wieś kształtuje osobowości bardziej przeciętne i zuniformizowane.

Mieszkańcy miasta pochodzą z najbardziej odległych

regionów, kontynentów, kultur i żyją i pracują obok siebie. Na wsi występuje to dużo rzadziej.

Rolnicy stanowią klasę bardziej homogeniczną, zamkniętą przed dopływem przedstawicieli innych zawodów.

6. Odmienny system stratyfikacji społecznej - populacje wiejskie są mniej uwarstwione niż miejskie.

7. Mniejsza ruchliwość społeczna.

8. Mniejsza ruchliwość przestrzenna.

9. Odmienny charakter stosunków społecznych - mniejsza liczba i częstotliwość rozmaitych stosunków społecznych, bardziej osobisty i bezpośredni charakter tych stosunków.

Biegun wiejskości - małe gminy, niewielka gęstość zaludnienia, przewaga zajęć rolniczych, bliskość przyrody, homogeniczność ludności, niewielka stratyfikacja i ruchliwość społeczna, przewaga osobowych i nieformalnych więzi społecznych.

Biegun miejskości - wielkie jednostki osadnicze, duża gęstość zaludnienia, zróżnicowanie zawodowe, oddalenie od przyrody, heterogeniczność, silna stratyfikacja i ruchliwość społeczna, formalne, wtórne więzi społeczne. Takie ujęcie podkreśla przeciwieństwa, pomijając związki.

W społeczeństwie przemysłowym taki podział traci sens. Pojęcie "miasta" i "wsi" przekształca się w idealizację. Zastępuje je continuum wieś-miasto.

Fazy relacji miasto-wieś:

1. Ok.12 tys. lat temu powstają niezależne formy osadnictwa miasto i wieś. Podstawowy konflikt między ludnością osiadłą a koczowniczą, nie zaś między miastem a wsią.

2. Powstanie dychotomii - okres szczytowy feudalne średniowiecze. Prawa mieszczan i poddaństwo chłopów.

3. Przekształcenie dychotomii w kontinuum, różnice kategorii stają się różnicami stopnia rozwoju. Miasta stają ośrodkami władzy i podbojów terytorialnych.

4. Prawie wszyscy ludzie żyją pod wpływem miejskiej kultury, światowa urbanizacja. Zanik różnic między miastem a wsią.

Czym charakteryzuje się wieś w tej fazie?

Kryteria wyodrębniania terenów wiejskich:

USA - osiedle liczące mniej niż 2500 mieszkańców.

W Polsce - kryterium administracyjne, brak praw miejskich, obszary wiejskie 93% powierzchni kraju. Według standardów OECD (pon.150osób/km2), 91% powierzchni kraju stanowią obszary wiejskie.

56 tys. Miejscowości określane jest jako wsie, 15% liczy poniżej 100 mieszkańców, 66% stanowią wsie zamieszkałe przez mniej niż 500 mieszkańców.

UE - jako obszary wiejskie określa się te, gdzie gęstość zaludnienia nie przekracza 100 osób/km2.

Najwięcej ludności żyjącej na obszarach wiejskich posiada Szwecja (67%), Finlandia (50%), najmniej Holandia i Belgia (pon.5%).

Co stanowi konstytutywne cechy wsi jako struktury lokalnej:

• terytorium,

• interakcja społeczna,

• trwała więź lokalna wyrażająca się w aktywności lokalnej.

W myśli społecznej Zachodu wieś była traktowana jako "kolonia rodzin", i typ organizacji społecznej, dającej początek cywilizacji, która rozpoczęła się od życia osiadłego i rolnictwa.

Wieś -W.Grabski- ludność wiejska, specyficzna grupa społeczna, terytorialna, pierwotna i podstawowo -wyjściowa dla dalszych ugrupowań społecznych.

Wieś = zespół gospodarujących na roli rodzin, wyposażonych w ogromne zasoby energii społecznej. Przypisywał istotne funkcje społeczności wiejskiej, która zdaniem Grabskiego jest źródłem narodzin struktur społecznych i państwowych. Wszelkie inne warstwy czy grupy ukształtowały się na bazie ludności wiejskiej. Wieś jest tą formą życia społecznego, która odporna jest na wszelkie trudności ekonomiczne i społeczne. Źródła tej odporności tkwią w bliskich związkach z przyrodą i rodzinnych formach gospodarowania.

Nawiązanie do popularnej w socjologii koncepcji grup pierwotnych.

Co stanowi elementy składowe tej grupy?

• rodziny prowadzące gospodarstwa rolne, wykazujące silną więź społeczną, integrującą wszystkich członków,

• więź społeczna obejmująca tradycyjne i nowoczesne formy integracji społeczności wiejskich,

• świadomość społeczna chłopstwa- kształtująca się świadomość własnych interesów chłopstwa, odrębność kulturowa tej kategorii społeczno-zawodowej.

Grabski nie przywiązywał dużej wagi do form zróżnicowania społecznego i ekonomicznego w środowisku wiejskim. Rytm życia wiejskiego niweluje te różnice. Procesy uśredniania wielkości gospodarstw a nie polaryzacji.

Wieś jako środowisko społeczne w ujęciu socjologów międzywojennych:

1. aspekt ekonomiczny - nadmierne eksponowanie zróżnicowania, dezintegracji, polaryzacji wsi, (Krzywicki, marksiści), pomijanie czynników kulturowych, swoistości chłopskiego sposobu życia, odmiennego sposobu gospodarowania,

2. aspekt kulturowy - przecenianie swoistości, jednolitości i zwartości środowiska wiejskiego, pomijanie rysującego się zróżnicowania ekonomicznego mieszkańców wsi.

Oba obrazy zawierają silne związki wartościujące. Dla marksistów chłopi i ich świat stanowią przeżytki epoki feudalnej i muszą ustąpić miejsca innym klasom społecznym. Grabski i Chałasiński należą do ideologów warstwy chłopskiej. W ich ujęciu chłopska wieś staje się podstawą narodu, państwa, kultura chłopska staje się podstawą kultury narodowej.

Przemiany struktury agrarnej w Polsce międzywojennej miały charakter złożony, polegały raczej na tzw. dekoncentracji względnej (względny spadek liczby gospodarstw dużych w stosunku do małych i średnich) niż na polaryzacji. Chłopi plasowali się w tyle za innymi kategoriami społecznymi pod następującymi względami:

-poziom konsumpcji,

• warunki zdrowotne,

• warunki mieszkaniowe,

• wykształcenie,

• możliwości awansu społecznego.

Takie upośledzone położenie społeczne rodziło poczucie krzywdy, które wzmacniało solidarność chłopów. Analizowane przez Chałasińskiego i Grabskiego procesy wchodzenia chłopów do społeczeństwa narodowego dominowały nad tendencjami dezintegrującymi.

Proces uprzemysłowienia i urbanizacji zmienił charakter wiejskich społeczności lokalnych. Zostały one włączone do szerszych struktur społecznych, do struktur państwa, utraciły autonomię i odrębność w sferze kultury, gospodarki, polityki.

Co z tego upośledzonego położenia społecznego pozostało aktualne w Polsce współczesnej?

Jaki sposób myślenia o wsi dominuje we współczesnej socjologii wsi:

1. wzrastająca zależność poszczególnych segmentów społeczeństwa i gospodarki wyklucza traktowanie wsi jako tworu wyizolowanego, od reszty społeczeństwa, jako odrębnego "świata społecznego". "Przyłączyć wieś do Polski".

2. Wieś jako naturalna całość społeczna, jako forma wspólnoty lokalnej, Gemeinschaft w rozumieniu Toenniesa, jako mezostruktura, która pośredniczy w relacjach między mikro i makrostrukturą społeczną. Świadome kontynuowanie jej odrębności, ochrona dziedzictwa kulturowego i unikalnych więzi społecznych, które zasługują na ocalenie jako wartość społeczna.

Zróżnicowanie społeczno - zawodowej ludności wiejskiej w Polsce:

38 % ludności Polski mieszka na wsi, na terenach na wschód od Wisły - 53% ludności stanowią mieszkańcy wsi, na zachód 31%.

Ludność związana z rolnictwem w Polsce (1996-2002)

	1996	2002
Ludność wiejska	38,8% (14,7 mln)	38,2% (14619,7 tys)
Ludność wiejska związana z użytkownikiem gosp. Rolnego	50,9% lud. Wsi (7,5 mln)	44,4% lud. Wsi (6484,8 tys.)
Bezrolna lud. wiejska	40,1% (7,2 mln)
Pracujący w rolnictwie		2192,9 tys.
Najemni w rolnictwie		49,0 tys.

Źródła utrzymania ludności wiejskiej:

	1996	2002
Wyłącznie praca w gosp. rol.	21,3%	16,6%
Głównie w gosp. Rol.	2,2%	2 %
Dodatkowo w gosp. Rol.	33,5%	14,8%
Wył. lub głównie poza gosp.	4,2 %	11,7%
Wył. Lub głów. Niezar.	15,8%	7,7
utrzymywani	30,5%	38,9%

Cechy społeczno-demograficzne ludności wiejskiej w Polsce:

1. wyższy przyrost naturalny i dzietność kobiet,

2. liczniejsze rodziny i częściej występuje wielopokoleniowość,

3. niższy wskaźnik rozwodów,

4. niższy poziom wykształcenia - 17% populacji wykształcenie wyższe i średnie, w miastach - 44%, podstawowe na wsi 55%, w miastach 31%.

5. podobne źródła utrzymania - 2/3 ludności utrzymuje się z pracy, 1/3 niezarobkowe źródła utrzymania-emerytury, renty, zasiłki.

6. Co drugi mieszkaniec wsi pracuje "na swoim", co szósty mieszkaniec miasta.

7. ponad połowa mieszkańców wsi - 56 % zatrudniona jest w rolnictwie, 20% ogółu aktywnej zawodowo siły roboczej.

8. 54% mieszkańców wsi - ludność chłopska, 46%- ludność pozachłopska. 40% ludności chłopskiej utrzymuje się z rolnictwa.

9. Spadek ludności zawodowo czynnej wśród ogółu mieszkańców wsi, wzrost biernych zawodowo - emeryci i bezrobotni

10. ograniczenie migracji do miast,

Cechy społeczno-demograficzne ludności wiejskiej w krajach UE:

mniej niż 5% zatrudnionych w rolnictwie - Belgia, Holandia, Luxembourg, Wielka Brytania,

5-10% Niemcy, Dania, Francja,

10-20% Hiszpania, Irlandia, Włochy,

powyżej 20 % - Portugalia i Grecja.

Odsetek mieszkańców wsi w UE 27,6%.

Zmiany strukturalne na obszarach wiejskich w UE:

Wymiar	1975	1990	zmiany
Liczba gospodarstw	5,8 mln	5 mln	- 14%
Użytki rolne	86,5 mln ha	82,5 mln ha	- 5%
Średnia wielkość gosp.	14,9 ha	16,5 ha	+ 11%
Osoby prac. w gosp.	12,7 mln	10,4 mln	- 18%

Zmiany strukturalne na obszarach wiejskich w Polsce (1996-2002)

Wymiar	1996	2002	zmiana
Liczba gospodarstw W tym pow. 1 ha	3066,5 tys 2046,8 tys.	2933,2 tys. 1956,1 tys.	-4,3% -4,4%
Użytki rolne	17,9 mln ha	16,9 mln ha	-5,5%
Średnia wielkość gosp.	7 ha	8,44 ha	+1,8 %
Osoby prac. w gosp.

Wieś a obszary wiejskie

Wieś w koncepcjach socjologicznych opisywana bywała jako jednorodny układ, złożony z następujących elementów:

- specyficzne cechy kulturowe, (silna rola tradycji, brak perspektywy historycznej, przewaga przekazu ustnego)

- specjalny typ stosunków społecznych o charakterze wspólnotowym,

- Specjalny rodzaj świadomości - wyraźny podział na swoich i obcych,

- nastawienie raczej na reprodukcję tradycjonalnych, oswojonych sytuacji, rytuałów i obrządków,

- brak impulsów do tworzenia międzygrupowych form współdziałania i do stymulacji rozwoju,

Pojęcie „obszar wiejski” przestaje operować systemową wizją świata, całością, koncentruje się na aspekcie przestrzennym wsi, pewnego obszaru, który bywa wyodrębniony ze względu na jakąś cechę, np. typ aktywności gospodarczej, gęstość zaludnienia.

Pojęcie „obszar wiejski” nie implikuje używania innych charakterystyk „Wsi”.

Jakie to zmiany?

- redukcja odsetka mieszkańców wsi zajmujących się rolnictwem,

- pojawienie się innych grup zawodowych wśród mieszkańców wsi - rezydenci wiejscy,

- zanik tradycyjnych elementów kultury wiejskiej,

- zanik specyficznej więzi społecznej.

Na czym polega kryzys „paradygmatu modernizacyjnego” w socjologii wsi?

Odrzucenie koncepcji Redfielda „folk -urban continuum”. Pod wpływem procesów modernizacyjnych rozpada się wiązka cech określonych przez Sorokina i Zimmermana jako „wiejskość”.

1

2

---