Rozdział II

Starożytna Grecja- największy bezpośredni wpływ na dzieje wychowania. Poprzedzała ja istniejąca na Krecie znająca pismo cywilizacja minońska której odpowiednikiem w Grecji lądowej była cywilizacja mykeńska (3000-1200). Grecja nie była państwem jednolitym(geograficznie i kulturowo znacznie). Trudno mówić i 1-m systemie wychowawczym w starożytnej Grecji. Jednak były wspólne wszystkim państwom greckim Ele wychowawcze. Wzorów dostarczali bohaterowie , Iliady i Odyseji, Homera. Eposów tych Grecy uczyli sie na pamięć . Home to wielki wychowawca wszystkich Hellenów. Jego dzieła są źródłem wiedzy o najstarszym ,archaicznym wychowaniu arystokratycznym- rycerskim w Grecji. Człowiek powinien dążyć do doskonałości .Ideał doskonałego Greka przedstawiał Homet w osobie Achillesa . Miał to być człowiek wspaniale rozwinięty fizycznie , wysportowany . piękny, odważny, waleczny. Ideał mężczyzny łączący wytworność obyczajowa , męstwem na polu walki określono greckim terminem arete ( dzielność , cnota).Arete była wspólną cechą wychowania greckiego (paidia) przysługującą pierwotne tylko arystokracji i zmieniającą swój sens w miarę ewolucji stosunków społecznych oraz rozwój poglądów filozoficznych i religijnych(chrzesciaństwo). W parze z pięknem ciała powinno iść piękno ducha. Że służbą boga związane było wychowanie muzyczne. Rozumne i stałe dążenie do tego co najlepsze - kalokagatia (piękno i dobro) . W jednych państwach greckich bardziej podkreślono znaczenie wychowania fizycznego a w innych większą uwagę zwracano na kształcenie umysłu.(przeciwstawienie systemu spartańskiego ateńskiemu)

Sparta-wychowanie woskowe; wynikało z ustroju arystokratycznego i militarnego. Sparta w VI-V w najważniejsze polis 8500 km2 powierzchni. Powstało w drodze podboju przez Dorów przybyłych z północnego zachodu ok. 100-r przed Chrystusem .Ich potomkowie pełnoprawni . Sparta nie utrzymując podbitą ludność poddaną( niewolnicy , heloci, wolni bez praw politycznych - periojkowie) w posłuszeństwie musieli być zawsze w pogotowiu bojowym . Całe wychowanie Spartan leżało w interesie państwa . Dzieci były własnością państwa (zgodnie z ustawodawstwem króla Likurga) . O ich losie decydowali urzędnicy państwa (tylko zdrowe i dobrze zbudowane i silne dzieci pozostawały przy życiu). Wychowanie w Sparcie podlegało ewolucji . W epoce rycerskiej Sparta była wielkim ośrodkiem kultury greckiej. Od VIII w. przed Chrystusem wychowanie stało się grupowe. W tym okresie wyłaniano z tłumu jednego herosa , w 2-m okresie wychowywania wielu żołnierzy szeregowych :herosów - hoplitów.

Właściwe wychowanie państwa (agoge) rozpoczynało się od 8 r.ż. Dzieci zabierano rodzicom , umieszczano w koszarach wojskowych do 18 r. ż . Następnie po 2-letnim przeszkoleniu wojskowym w okresie tzw. Efebii , każdy młodzieniec spartański spędzał 10 lat w wojsku . ok. 30 rż otrzymywał pełne prawa obywatelskie i musiał ożenić się losowo wybrana dziewczyna. Starzy kawalerowie okryci buli pogardą . Najwyższymi cnotami spartana była : gotowość bojowa, dzielność i odwaga (arete), kult broni i ślepe posłuszeństwo względem władzy. Bardzo ważne było wychowanie moralne . Czytania pisma uczono w ograniczonym zakresie. Odrzucano wychowanie estetyczne . wpajano pamięciowo podstawowe prawa krajowe i historie ojczystą (przywiązane do własnej polis ).Wychowanek żył dla państwa .Inna cnotą była zdolność lakonicznego (Lakonia= grecka nazwa Sparty) precyzyjnego wysławiania się . Obowiązywały nawet posiłki w grupie (tzn. sysiitie). Nie zważano na indywidualne cechy i potrzeby. Spartanka powinna być rodzicielską , pozbawiona subtelności ,czułostkowości. Nauka muzyki ograniczona na rzecz gimnastyki.

Ateny- wychowanie obywatelskie . Pocztątkowo nie różniło się od Sparty , lecz od VI p.n.e stało się bardziej otwarte. Nie były zmilitaryzowane mniejsze (ok.2500 km2), nie musiały się obawiać powstania podbitej ludności , ponieważ państwo powstało na skutek powolnego zjednoczenia Attyki ( w czasie 1000-700). Nie było stałego pogotowia wojskowego , stopniowo wykształcił się ustrój demokratyczny (równość szans), bardziej rozwijało się życie intelektualne . Społeczeństwo: pełnoprawni obywatele, woli bez praw Matejkowie (cudzoziemców) , niewolnicy wszyscy zobowiązani do pracy . Ideałem wychowawczym było kalokagatia. Liczył się człowiek i talent. Panowała swoboda wypowiedzi. Ateny stały się `szkołą wychowania Hellady. Początek szkoły ateńskiej (szkoła z gr. Spokojny czas). Zauważa się w ustawodawstwie ateńskiego męża stany, poety i reformatora SOLONA . Pojawia się w chwili zaniku starych obyczajów wychowania arystokratycznego . Kobieta i mężczyzna rozpoczynali naukę w 7 roku życia . Do szkół prywatnych odprowadzali je niewolnicy-pedagodzy. Uczyły się czytania , pisania ,rachunków i muzyki . proces nauczania przebiegał w kilku etapach nauki alfabetu, składania sylab, wyrazów i czytania. Pismo na papirusie , tabliczkach krzemowych i glinianych . Nauczyciela cechowała surowość. Pomijano psychikę dziecka dziewczynki uczyły się od matek robót domowych. W 9 roku życia chłopcy przystępowali do lektury ustaw Salona i poetów (dzieje narodu i religia). Poeta to nauczyciel religii i natchniony przez bogów (np. wychowawca Achillesa centaur Chiron). Gimnastyka od 13 r.ż . Dopełnieniem wykształcenia była efebia (służba wojskowa) . Stała się obowiązkowa od 338 r. p. n. e od klęski z Macedonią pod Cheroneją (efebia trwała 2 lata od 18 do 20 r.ż ) . Ćwiczenia wprowadzono w gimnazjach lub palestrach - część gimnazjum . Celem wychowania ateńskiego był harmonijny rozwój fizyczny i umysłowy . Chłopcy przygotowywano do życia publicznego.

Sofiści- Grecja była krajem filozofów -indywidualistów . Pierwsi filozofowie greccy dążyli do wyjaśniania początków świata w sposób racjonalny . To nauczyciele -filozofowie , u Platona nauczyciele mądrości. Poszukiwacze prawdy ,pedagodzy . Wielkie znaczenie przypisywali retoryce . Najważniejszym przedstawicielem był PRATAGORAS z ABDERY :

Gorgiasz - właściwy twórca sofistycznej retoryki ateńskiej. Sformułowali te teorie wychowawcze (przeciwstawiając się konserwatystom). Uważali , że cnoty można nauczyć . Nauczali za pieniądze. Protagoras-„człowiek jest miarą wszechrzeczy „ To pierwszy wyraziciel idei humanistycznej w filozofii. Sofiści przygotowali młodzież do życia publicznego. Kładli nacisk na opanowanie arytmetyki, astronomii , geometrii, muzyki. Bardziej podkreślali edukację umysłową nad fizyczną . Uczyli mnemotechniki (łatwiejsze zapamiętanie). Kurs trwał 4 lata . Nadali nauczaniu kierunek ogólnokształcący.

Sokrates- Nawiązał do sofistów ale był ich krytykiem. Jego poglądy znamy ze `Wspomnień o Sokratesie” Ksenofonta , Chmur Arystofanusza, Dialogów Platona. Głosił postulaty samopoznania . Przyjmował postawę własnej wiedzy . „Wiem ze nic nie wiem” . Tylko Bóg jest mądry. Był uosobieniem pogańskiego mędrca. Jego poglądy rozwinął . Platon, później cenili je chrześcijanie . w nauczaniu posługiwał się metodą dialektyczną która nazywał heurystyczna czyli metodą poszukiwania prawdy. Jego uczeń powinien w procesie wychowania nabierać arete. Sokratesa można uznać jako twórca etyki . Każda cnota jest dla niego odmianą mądrości praktycznej . wiedza od czego zależy dobro prowadzi człowieka na drogę cnoty. Dobro to cel nauczania. Utożsamiał cnotę z wiedzą . Podłożem wychowania moralnego jest wiedza czyli wychowanie intelektualne. W rozumowaniu stosował metodę indukcyjną (od szczegółu do ogółu) oraz metodę ironii (niedomówienia).

Platon- obok Arystotelesa największy filozof starożytnej Grecji . Wywodził się z arystokracji ateńskiej. Spokrewnieni z Solonem . Jako pierwszy poruszył prawie wszystkie problemy filozofii . Rozwinął idee Sokratesa. Przeciwnik sofistów. Przez 50 lat nauczał w założonej przez siebie w 387 r. p. n. e w Gaju Akademosa szkołę zwana Akademią .Był twórcą dialektyki. W etyce rozwinął teorię 4-ch cnot podstawowych czyli kardynalnych roztropności , męstwa, umiarkowania i sprawiedliwości ludzkiej . Wychowanie powinno mieć charakter państwowy . Twórca teorii wychowania państwowego. Poglądy oparte na systemie wychowawczym Sparty. Przeciwnik rządów demokratycznych w Atenach. Nawiązując do teorii duszy ludzkiej składającej się z rozumu, uczucia i pożądania przedstawił w dziele „Rzeczpospolita” organizacja idealnego państwa składającego się z 3 stanów: rządzących , filozofów, strażników i żywicieli . Dwa pierwsze pozbawione własności ,życia rodzinnego. Wykształcenie nie potrzebne stanowi 3-ma (??) . wychowanie powinno znajdować się pod opieką państwa . Wychowanie dziecka powinno rozpoczynać się przed urodzeniem. Dzieci należały do państwa a ono miało troszczyć o icj zdrowie. Dzieci miały się rodzić w odpowiednim wieku rodziców , jednostki ułomne były niszczone. Niemowlęta miały być oddawane do specjalnych zakładów państwowych , gdzie opiekowały się nimi niańki . Zadaniem matek było karmienie. Platon podkreślała wychowawczą funkcję zabaw i gier , poezji i muzyki. Sformułował teorię wychowania przedszkolnego . Do 6-go r.ż chłopcy i dziewczęta wychowano razem . Nauka rozpoczynała się od 10 roku życia i trwać miała długo. Platon zwracał uwagę na nauczanie matematyki, geometrii, astronomii. Wychowanie fizyczne na sposób wojskowy . Po wykształceniu średnim w okresie efebii 3 letniej ćwiczenia wojskowe) dokonywano selekcji . Mniej zdolni przechodzili do stanu strażników , zdolniejsi kształcili się dalej. Najlepsi uczyli się do 35 lat , po 15 - letniej praktyce wchodzili do grupy rządzącej.

Izokrates- uczeń sofistów (Gorgiasza) i Sokratesa, współczesny Platonowi, słynny nauczyciel wymowy w Atenach . Pisał ale nie przemawiał. Przez 55 lat nauczyciel. Kształcił nauczycieli zdolnych do prowadzenia dyskusji. Jego uczniem był Demostenos . Wychowywać należy przez literaturę , słowo - logos. Mowa odróżnia człowieka od zwierzęcia. Od niego pochodzi ideał mówcy , jako ideał wychowawczy spełaniający3 funkcje pouczanie, poruszanie i zachwycanie. Nie zgodził się z nihilizmem Gorgiasza. Przeciwnik „nieodpowiedzialnej” retoryki. Izokrates założył w Atenach w 390 r. p. n. e swoją szkołę wyższą (Platona). Rozszerzył program pod wpływem Akademii platońskiej . Obok wymowy zaczął nauczać matematyki, historii, filozofii.

Arystoteles- Uczeń Platona , ost. Z wielkich filozofów greckich. Studia odbył w Akademii , gdzie był wykładowcą . Początkowo opowiadał się za filozofią Platona, później stał się realistą opuścił Akademię i założył w 335 r. p. n. e. własną szkołę - LICEUM. Platońska idea przybiera u Arystotelesa postać formy realnie istniejących rzeczy . W psychologii nawiązując częściowo do Platona wyróżnił 3 rodzaje duszy : 1) roślinną 2) zwierzęcą 3) myślącą którym odpowiadały 3 aspekty wychowania :1) odpowiednie rozwijanie sił 2) wychowanie moralne 3)wychowanie intelektualne. Dzielił wychowanie człowieka na 3 okresy rozwijania sił fizycznych , wychowania moralnego, kształcenia umysłu. Utrzymanie szkół powinno zająć się państwo. Doceniał w przeciwieństwie do Platona wychowanie rodzinne. Nie uznawał kształcenia kobiet . dziecko powinno być oddane do szkoły w 7 roku życia. Po 7-u latach kształcenia elementarnego 7 lat wychowania fizycznego. Później kontynuowania matematyki, astronomii, literatury, poezji ,retoryki, etyki , polityki. Teoria poznania składała się z : zmysłowego postrzegania, zapamiętywania doznań wrażeń i samodzielnego uogólnienia czyli pojęciowania . Nauka miała przygotowywać do obowiązków życiowych i działalności politycznej .

Rozdział III - HELLENIZM

1. Państwa greckie straciły niepodległość (pod Chereją w 338r. p. n. e). Zostały zjednoczone pod przewodnictwem króla Macedonii Filipa II , którego syn Aleksander III Wielki dokonał podboju państwa azjatyckiego. W podbitych krajach Aleksander szerzył język i kulturę grecką (podstawa kultury hellenistycznej) . Jej początek to śmierć Aleksandra w 323 a koniec to zajecie przez Rzym Egiptu i początek Cesarstwa Rzymskiego w 31r. p. n. e . Nazwa hellenizm pochodzi z XIX w. kultura powstała z połączenia elementów greckich i kultury podobnych narodów wschodnich. To przejście od kultury państwa-miasta do państwa światowego . Dominował kosmopolityzm, uniwersalizm i indywidualizm . Powstały nowe kierunki filozoficzne : filozofia stoicka, epikurejska i sceptyczna. Rozwija się platonizm i arystotelizm .

2. Do wielkich ośrodków kultury hellenistycznej należały przede wszystkim : Ateny, Aleksandria(Syria). Później jeszcze Peragonom i Rados. W Aleksandrii powstał ok. 280 r. p. n. e pierwszy w historii instytut naukowo - badawczy . Muzeum zorganizowany pod wpływem Arystotelesa. Wokół Muzeum skupiało się wielu uczonych utrzymywanych przez Ptolemeuszów. Muzeum pełniło funkcje szkoły wyższej . w okresie tym praktykowano model wychowawczy Izokratesa. Pomniejszano znaczenie kalokagatii. Nacisk na ogólne wykształcenie filozoficzno-literackie. Koniec podziału nauczania elementarne (uczyli gramatyści ) i średnie (gramatycy) , wyższe efebia( filozofowie i retorzy), zapoczątkowanego przez sofistów . Gramatysta przyjął część zadań gramatyka a ten filozofa i retora. Sercem średniego nauczania była kultura literacka a wyższego (efebii) , która traci wojskowy charakter - filozofia , astronomia, medycyna, matematyka. W epoce tej wybrano po 10 wielkich osobowości z różnych dziedzin wiedzy , 7 mędrców greckich, 7 cudów świata i 7 sztuk wyzwolonych . Materiał ten wszedł do kanonu nauczania . Nauka odbywała się w gimnazjonie , Nad uczniami czuwali gimnazjarchowie wybierani przez zgromadzenia ludowe spośród wybitnych obywateli miast.

Rozdział IV - RZYM

1 Różnice kulturowe miedzy Grecją a Rzymem były duże kultura rzymska ukształtowała się pod wpływem rodzinnej tradycji Helów i ludów napływowych i wpływu kultury greckiej . Rozwój kultury umysłowej Rzymu był spóźniony

ROZDZIAŁ VI ŚREDNIOWIECZE

Początek średniowiecza: 476 r. czyli upadek Cesarstwa Zachodnio Rzymskiego. Jako koniec średniowiecza przyjmuje się rok 1492(odkrycie Ameryki przez Kolumba). Niektórzy łączą koniec epoki z upadkiem Konstantynopola w 1453 r. inni z wybuchem Reformacji w 1517 r. lub z początkami oświecenia (schyłek XVII w.). Termin wprowadzili humaniści w XV-XVI w. Wyróżnia się wczesne (od XI w.), pełne(XI-XIII w.) i późne(XIV-XV) średniowiecze. Średniowiecze było epoką wybitnie religijną i takie również było wychowanie. W przeciwieństwie do starożytności nie chodziło o kształcenie indywidualności. Artyści tworzyli anonimowo. Położono nacisk na ascezę. Ze szkoły usunięto wychowanie fizyczne. Ciało powinno być poddane duchowi. Zrezygnowano z nauki greckiego. Pojawili się uczeni chrześcijańscy stanowiący między kulturami pomost. Nastąpił wielki rozwój szkolnictwa w Europie.

Boecjusz, ostatni Ojciec Kościoła, wykształcony w Akademii Platońskiej, wywodził się z rodu Anicjuszy. Filozof, znawca greki, matematyki, astronomii i konstrukcji. Udostępnił średniowieczu geometrię Euklidesa i astronomię Ptolemeusza oraz filozofię Arystotelesa. Planował przetłumaczenie dzieł greckich na łacinę. Jego dzieło „O pocieszeniu, jakie daje filozofia”(napisane po części prozą i wierszem w więzieniu skazany za obrazę majestatu) było popularne w średniowieczu, tłumaczone na wiele języków stało się lekturą w szkołach zakonnych XVI-XVIII w. Boecjusza nazywano „pierwszym scholastykiem”. Zainicjował nauczanie zwane „szkolarstwem”. Sformułował scholastyczną zasadę łączenia wiary i wiedzy. Nauczyciel metody scholastycznej. Zaprzeczył go(rozdział między wiarą a wiedzą) Wilhelm Ochham nazwany z tego powodu „ostatnim scholastykiem”. Boecjusz zapewnił ciągłość kultury Zachodu od starożytności do średniowiecza.

Kasjodor z rodu wywodzącego się z Syrii. Doradca Teodoryka Wielkiego, urzędnik państwowy, uczeń Boecjusza. Wraz z papieżem Agapitem I dążył do utworzenia w Rzymie chrześcijańskiej uczelni teologicznej na wzór szkół w Aleksandrii i Nisibis. Z powodu śmierci papieża (536r.) wycofał się z założył w 557 r. klasztor Vivarium będący też szkołą. Polecił kopiować dzieła Starożytności zapoczątkowując zwyczaj przepisywania dzieł w klasztorach. W ramach podniesienia wykształcenia duchownych dał w kompendium pt.”Nauki boskie i ludzkie” zarys wiedzy niezbędnej. Tak jak Św. Augustyn twierdził,że nie można wyjaśnić fragmentów Pisma św. bez znajomości sztuk wyzwolonych. Jako pierwszy połączył kształcenie teologiczne z naukami świeckimi. Od tego czasu sztuki wyzwolone przyjęto przez szkoły chrześcijańskie. Boecjusz i Kasjodor dążyli do udostępnienia przyszłym pokoleniom dorobku greckiej i rzymskiej starożytności klasycznej.

Izydor z Sewilli potomek sławnego rodu rzymskiego w Kartaginie, spadkobierca erudytów starożytnych, najwybitniejszy uczony VI i VII w. Od jego imienia pochodzi nazwa epok : renesans izydoriański. Podjął się uporządkowania całej wiedzy ówczesnej w encyklopedii pt. „Początków czyli etymologii ksiąg 20”. Etymologie Izydora stały się podstawą nauczania na wszystkich poziomach. Życie ludzkie i jego wychowanie dzieli na 6 stopni:niemowlęctwo, dzieciństwo, młodzieńczość, młodość, dojrzałość i starość. Jako uczony stawiał sobie podobne cele jak Boecjusz i Kasjodor, zachowania wszystkiego z kultury antycznej, uświęcenia triumfu Kościoła i stworzenia warunków dla zlania się dwóch kultur: rzymskiej i panującej wówczas w Hiszpanii kultury gockiej.

DRUIDZI kapłani cetltyccy, którzy prowadzili szkoły do czasu jej ewangelizacji (432-460) przez Patryka w Irlandii, która uniknęła panowania rzymskiego. Po przyjęciu chrześcijaństwa wstępowali do klasztorów kościoła iroszkockiego będących ośrodkami chrześcijańskiej kultury, nauki, szkolnictwa i wychowania w Irlandii. Mnisi irandzcy do najazdów Normanów (IX w.) wykazywali dużą aktywność w chrystianizacji Szkocji i Anglii oraz kontynentu europejskiego. Zwalczani przez benedyktynów przyczynili się do podniesienia poziomu umysłowego ich samych.

BENEDYKTYNI założycielem zakonu benedyktynów był św. Benedykt z Warsji. Ich hasłem było: ora et labora „módl się i pracuj”.Ich obowiązkiem była codzienna lektura indywidualna. Pierwszy klasztor powstał w 529 r. na Monte Cassino. Każdy klasztor powinien posiadać własną bibliotekę i kopistów oraz szkołę dla kształcenia świeckich. Wśród benedyktynów pozycję zdobył uczone angielski doktor kościoła Czcigodny Beola, archeolog, filozof i matematyk, autor „Historia kościelna narodu angielskiego”. Nauczyciel nawiązywał do pisarzy starożytnych: Pliniusz Starszy, Sw. Ambroży. Pisał na temat gramatyki łacińskiej, opracował słownik poprawnej łaciny. Innym znanym uczonym benedyktyńskim był twórca tzw. renesansu karolińskiego, Anglik Alkuin z Corku , który został kierownikiem szkoły pałacowej Karola Wielkiego. Benedyktyni przyczynili się do przechowania tradycji i kultury rzymskiej. Św. Benedykt został uznany patronem Europy. Dla podkreślenia związku z dawnym Cesarstwem Rzymskim papież Leon III koronował Karola Wielkiego w 800 r. w Rzymie na cesarza rzymskiego. Aktem tym reaktywowano zachodnie cesarstwo rzymskie (ku niezadowoleniu Bizancjum).Ze swej stolicy w Akwizgranie cesarz chciał uczynić drugi Rzym. Cenił znajomość łaciny i greki. Na wzór szkół rzymskich zorganizował słynną szkołę pałacową przeznaczoną dla rodziny królewskiej i synów arystokracji. Reforma karolińska w dziedzinie nauki i oświaty zasadziła się na elementach tradycji germańskiej, antycznej, kulturze rzymskiej i chrześcijańskiej. Podstawą nauczania w szkole pałacowej było 7 sztuk wyzwolonych, wzbogaconych o naukę o piśmie świętym. Podręcznik pisał Alkuin. W szkole nauczano zasad kancelaryjnych - umiejętności redagowania dekretów królewskich i cesarskich. Szkoła pałacowa stała się centralnym elementem tzw. odrodzenia karolińskiego. Alkuin opuścił ją i osiadł w 796 r. w opactwie św. Marcina w Tours, gdzie przyczynił się do rozkwitu miejscowej szkoły. Pod wpływem Alkuina Karol Wielki przyjął teokratyczną interpretację swej władzy. W opactwach, parafiach chciał widzieć ośrodki kultu religijnego i kultury. Zarządził by klasztory przyjmowały uczniów w celu nauczania pisma, psałterza, kalendarza i śpiewu kościelnego.

Nauka i kultura w czasach Karola Wielkiego miała charakter elitarny. Większe upowszechnienie nauki nastąpiło w XII w. Wtedy miał miejsce wielki rozwój nauki i filozofii. Powstała warstwa społeczna zawodowych intelektualistów, czyli inteligencji europejskiej. Wzrosło zainteresowanie kultura starożytna (renesans XII w.). Paryż stał się najważniejszym centrum szkolnym i naukowym. Do Paryża ściągali klerkowie (studenci). Powstała nowa filozofia i teologia scholastyczna. Autorem tego traktatu scholastycznego był Piotr Abelard nawiązujący do filozofii Boecjusza. Arabowie interesowali się filozofia grecką ze względów religijnych. Tłumaczyli dzieła greckie na język arabski. Gromadzili biblioteki i tworzyli szkoły czytania i pisania przy meczetach i szkoły wyższe np. w Kordobie. Współpracowali z uczonymi żydowskimi, w Kordobie obok szkoły arabskiej była szkoła- Akademia Żydowska (Jesziwot ) intelektualne centrum judaistyczne. Uczeni chrześcijańscy w X w. zaczęli studiować pismo arabskie w celu zapoznania się z filozofia grecką. Do poznania kultury i filozofii greckiej przyczyniły się wyprawy krzyżowe od XII do XIII w. (odzyskanie ziemi świętej przez muzułmanów). Chrześcijanie handlowali dziełami starożytnych z arabami. Łacina na zachodzie była językiem nauki. Uczeni arabscy wywierający wpływ na twórców scholastyki: Awicenna, Awerroes, żyd Majmonides- inspiratorzy Arystotelesa. Rozwijały się wszystkie typy szkolnictwa.

Klasztory od dawna przejmowały role ośrodków naukowych i szkolnych. Alkuin, który został w 796 r. opatem w Tours kształcił nauczycieli. Jego wychowankowie na słynnych szkołach w Europie. Klasztory gromadziły biblioteki ( św. Benedykt). W klasztorach kultywowano wiedzę teologiczna i studiowano starożytnych. W przyklasztornych szkołach, zwanych zewnętrznych, wiedzę elementarna zdobywała młodzież świecka wywodząca się z arystokracji. W X-XI w. w okresie reform kościelnych : kluniackiej i gregoriańskiej, zainteresowanie benedyktynów naukami świeckimi spadło. Zniesiono przyklasztorne szkoły zewnętrzne. Reforma gregorianska doprowadziła do większego uniezależnia Kościoła od władzy cesarza.

Politycznej rywalizacji dwóch uniwersalizmów średniowiecznych- papiestwa i cesarstwa- towarzyszył rozwój prawa i szkolnictwa kościelnego. Zaczyna rozwijać się szkolnictwo katedralne i parafialne. Pierwsze postanowienia o tworzeniu szkół parafialnych wydał synod w Vaison (Francja) w 529 r. W IX w. tym szkolnictwem interesują się papieże Eugeniusz II i Leon IV. Pierwszy z nich zarządził w 826 r. organizację szkół w siedzibach biskupów, a drugi w 853 r. nakazał tworzenie przy każdym kościele szkół. Wielkim impulsem do rzeczywistego rozwoju szkolnictwa kościelnego i katedralnego, kolegiackiego, parafialnego i zakonnego, stały się uchwały soborów laterańskich III z roku 1179 i IV z 1215r. Na wzór katedralnych powstały szkoły przy kościołach kolegiackich. Jedne i drugie początkowo dla wyższego duchowieństwa świeckiego. Najsłynniejsza katedralna w Paryżu i w Leodium (nazywanego Atenami północy). Zakony realizowały własne studia. Od XII w. szkoły katedralne i kolegiackie dostępne były dla młodzieży duchownej i świeckiej. W czasach Innocentego III powstają zakony żebracze : dominikanie i franciszkanie, stawiający sobie cele duszpastersko- misyjne i edukacyjne. Pojawienie się uniwersytetów (XII-XIII w. ) przysłoniło ich znaczenie. Szkolnictwo parafialne (istniało już w czasach karolińskich) zaczęło rozwijać się w XIII w., z programem podporządkowanym Kościołowi. Zakres nauczania zależał od środowiska, w którym znajdowała się szkoła. Powszechne u schyłku wieków średnich. Szkoły katedralne, kolegiackie, parafialne, studia zakonne rozwijały się w Polsce, która przyjęła chrześcijaństwo w wersji zachodniej i rzymskiej. Symbolem był chrzest Mieszka I w 966 r. Dwa lata później w Poznaniu pierwsze biskupstwo polskie. Rozwinęły się ośrodki zakonne: benedyktynów, cystersów, dominikanów, franciszkanów. Szkoły wzorce czerpały z Europy zachodniej. Szkoły katedralne w Polsce pojawiają się w końcu XII w. a rozwijają się w XIII- XIV w. W okresie rozbicia dzielnicowego ( 1138-1320). Nastąpiła emancypacja Kościoła spod władzy książęcej. Do miast napływała ludność niemiecka, która zakładała szkoły. Polacy również wyjeżdżali na studia zagraniczne. 1215-1364 r. w Polsce było 13 szkół katedralnych i 14 przy kolegiatach. W końcu XV w. odpowiednio 17 i 30. Uchwały soboru laterańskiego IV z 1215 r. przyczyniły się do szybszego tworzenia szkół parafialnych. Początkowo powstawały w miastach, z czasem na wsi. Przyspieszenie ich rozwoju spowodowała fundacja Akademii Krakowskiej.

Zapotrzebowanie na naukę doprowadziło do wykształcenia nowego typu szkoły- uniwersytetu. Powstał w Europie, skupiał uczniów, studentów i profesorów. Niektóre uniwersytety tj. w Bolonii, Paryżu, Oksfordzie skupiały młodzież i profesorów z całego świata. Miały charakter uniwersalny w ramach chrześcijaństwa zach. Posiadały 3 przywileje: AUTONOMII, MONOPOLU NADAWAIA STOPNI NAUKOWYCH,oraz PRAWA DO STRAJKU. Wszystkie uniwersytety średniowieczne były podobnie zorganizowane. Posiadały 4 wydziały czyli: fakultety,wydział niższy sztuk wyzwolonych i 3 wydziały wyższe: teologii,prawa i medycyny (studia dopiero po ukończeniu wydziału sztuk). Na wydziale sztuk studiowano w wieku od 14-20 lat. Doktorat po 6 latach. Na prawie i medycynie od 20- 25 lat. I uzyskiwano doktorat. Najdłużej trwały studia teologiczne (doktorat dopiero po ukończeniu 35 roku życia). Studenci organizowali się w nacje- grupy z danego kraju. Rozkwit uniwersytetów nastąpił w XII w. Profesorowie byli uzależnieni od kościoła, utrzymywali się z beneficjów kościelnych. Najwcześniej powstał uniwersytet w Bolonii. Nawiązywał do szkoły prawa rzymskiego (zorganizowane przez IRNERIUSZA). Szkołę bolonską przybierającą postać uniwersytetu (można było uzyskać doktorat z prawa) cesarz Fryderyk I Barbarossa obdarzył w 1158 r. przywilejem pewnej niezależności od władz miejskich. Całkowitą niezależność od władz Bolonii uniwersytet wywalczył w 1322 r. Uniwersytet ten słynął ze studiów prawniczych. Inny typ to Uniwersytet Paryski. Przywileje papieskie otrzymał w 1194 r. Za początek uniwersytetu przyjmuje się rok 1200 (król Fracji Filip August nadał mu przywileje). Organizacja różniła się od bolońskiego. Studenci mieli mniejsza rolę, był to uniwersytet nauczycieli, mistrzów. Główną władzę sprawowali profesorowie. Paryski słynął z teologii. W Europie powstawały uniwersytety o typie mieszanym wzorowane na paryskim i bolońskim. W Italii powstał uniwersytet w Salerno (1173 r.) słynny z nauk medycznych. W krajach północnych najstarszym po paryskim był Uniwersytet w Oksfordzie (na bazie szkolnictwa z XII w.). Przywileje papieskie otrzymał w 1214 r. Pierwsze uniwersytety nie gromadziły dużo młodzieży. Rozkwit uniwersytetów szedł w parze z rozwojem miast. Początek drugiego uniwersytetu angielskiego w Cambridge przypada na 1209 r. (rozruch studencki w Oksfordzie).

W 1222 r. powstał uniwersytet w Padwie, w 1224 r- Neapol, 1240 r.- w Sienie, 1303 r- Rzym, 1308- Perugia, najstarszy w Hiszpanii w Palencji- 1208 r. We Francji poza Paryżem w Tuluzie-1229 r., Montpellier-1289 r., w Awinionie- 1303 r. , Orlean- 1309 r., w Granoble- 1339 r. Właściwy rozwój uniwersytetów był w XIV w. w Europie środkowej: Praga- 1348 r., Kraków-1364 r., Wiedeń-1365 r. Krakowski początkowo na wzór boloński od 1400 forma paryska. Ośrodkiem nauki pozostaje Paryż. Najwybitniejsi uczeni i inni pisali tzw. sumy całościowe, ujecie wiedzy filozoficznej i teologicznej (Głównie franciszkanie i dominikanie): Aleksander z Hales inicjujący szkołę franciszkańska , dominikanie: Albert Wielki i Tomasz z Akwinu. św. Tomasz zapoczątkował kierunek filozofii zwany tomizmem. Byli to twórcy scholastyki „szkolarstwa”, kultury szkolnej (łączenie wiary i rozumu). Wiara wymaga zrozumienia ( u Boecjusza). Filozofia podporządkowana teologii. Scholastyka stała się metodą naukowego myślenie, procesu dydaktycznego. Wiek XIII- złoty wiek scholastyki.

W średniowieczu rozwijało się szkolnictwo w diasporze (żydowskiej). Do akademii żydowskich przyjmowano wszystkich niezależnie od pochodzenia społecznego( nawet pogan). Każda gmina żydowska miała szkołę elementarną. Było to dobrze zorganizowane szkolnictwo ludowe. Żydzi to naród Pisma (Księgi). Znali obce języki (pierwszy opis Polski dokonał hiszpański żyd Imbrahim Ibn Jakub ok.966 r.).

Metody wychowania w średniowieczu były surowe, wspólne dla wszystkich typów szkól: parafialnych, katedralnych, katolickich i zakonnych. Wpajano cnotę pokory i posłuszeństwa, wyrabiano chrześcijańskie skłonności u chłopców. Uczniowie należeli do bractw. W szkole rózga stała się symbolem władzy nauczyciela. Każde przewinienie miało być karane, często kary cielesne. Nie zastanawiano się nad psychiką dziecka. Metody pamięciowe, mnemotechniczne. Ścisła dyscyplina w szkole. Uczniowie mieszkali w ciasnych celach, wyżywienie słabe, przyzwyczajano do długich godzin modlitw w dzień i w nocy. Pedagogika strachu. Szkoła była torturą. Do podstawowych treści nauczania w średniowieczu należała gramatyka łacińska, a po jej opanowaniu uczono „Dystychów Katona”- zasad moralnych. Literaturę starożytna wypierały religijne utwory średniowieczne. Wychowanie retoryczne ograniczano do zasad stylu kancelaryjnego. Astronomię ograniczano o nauki kalendarza kościelnego i ogólnej wiedzy o planetach, a geometrię o wiadomości z dziedziny geografii i opisu Ziemi. Nauka we wszystkich typach szkól miała był przygotowaniem do studiów teologicznych. Dopiero w XVII-XVIII w. wykształciła się świadomość postępu naukowego. Wprowadzono dysputy (zwykła, generalna,magistralna między profesorami) w XIII powstają dla studentów fundacje zwane kolegiami (schronienie i wyżywienie). W Paryżu słynne ufundowane w 1257 r. przez Roberta Sorbona dla 16 studentów teologii (nazwa uniwersytetu w Sorbonie od niego). Dzisiejsze kolegia nie pełnią takich funkcji.

ROZDZIAŁ VII EDUKACJA POZASZKOLNA

1.Wychowanie stanowe- nie związane ze szkołą. Każdy stan miał swój system wartości. Wychowanie rycerskie mieszczańskie i chłopskie. Feudalny system stanowy był trwały , sankcjonowany przez religię i Kościół.
Wzór kultury rycerskiej powstał we Francji (rozwijał się podczas wypraw krzyżowych). Propagowały go zakony rycerskie tj. templariusze , krzyżacy .. Charakter ponadnarodowy rycerz z każdego kraju to rycerz chrześcijański. Obowiązki służba Bogu, swojemu państwa (cesarzowi) i służba kobiecie . Musiała przystwoić cnoty: pobożność , dworność , umiejętność władania bronią . Zamiast 7 sztuk wyzwolonych było 7 sprawności rycerskich : jazda konna, pływanie, strzelanie z łuku, szermierka , polowanie, gra w szachy, układanie wierszy (początek literatury średniowiecznej ). Do 7 lat wychowanie rodzinne , 7-14 było się paziem na dworze króla, a 14- 21 lat było się chłopcem służebnym - giermkiem. Po 21 roku pasowanie na rycerza , zdobywanie ostróg. Rycerz nei musiał znać pisma tylko swoje obowiązki. Byli jednak rycerze rozbójnicy ( takim uroczyście łamano miecz i odcinano ostrogi)
Wychowanie mieszczańskie, funkcja stanu mieszczańskiego . Mieszczanin musiał uczyć się zawodu. Wychowanie rozwijało się w cechach (prócz rodzinnego) i bractwach miejskich. Bardziej zbliżone do szkolnego (uczono pilności, skromności , oszczędności itp. ). Kupcy i rzemieślnicy musieli umieć czytać , pisać, liczyć . W cechu przechodziło się przez szczeble. Byli mistrzowie czyli majstrowie i uczniowei (podobne w uniwersytetach ). Społeczność cechowa zorganizowana na wzór rodziny. Majster zastępował ojca a jego żona matkę. Uczono odpowiedzialności za cech był instytucją świecką i religijną . (podobnie do bractwa) . W głównych kościołach mieli swoje ołtarze.
Chłopi byli niemą warstwą społeczną , analfabeci. Wychowanie rodzinne i religijne, Dużą rolę miał Kościół. Religia przesycona zabobonami. Duża rolę miały też zwyczaje. Dwór kościoła wychowywali chłopców na wiernych , pracowitych poddanych.
2. Ważne było wychowanie religijno-wyznaniowe. W chrześcijaństwie wsch. I Zach. . Symbole obrzędy prowadzone przez zakony , bractwa, cechy. Istotą było kult świętych. Znaczenie edukacyjne miały pielgrzymki do miejsc świętych, relikwie, kaplice i inne. Były to miejsca spotkań z Bogiem. Były też dramatyczne metody edukacyjne tj. publiczna pokuta za grzechy, ekskomunika. Monopol na szkolnictwo w Europie Zach. Miał Kościół katolicki a we wsch. Kościół prawosławny. Od reformacji (podział chrześcijaństwa łacińskiego na wyznania) podzielono też szkolnictwo. Miało podobną organizacje , cechy ale inne wychowanie religijne. Każda religia miała komórki administracyjne mające kontakt z wiernymi. W Kościele katolickim to parafia, , protestanckich - zbór, w religii Mojżeszowej - kahał. Rolę przewodnika, wychowawcy odpowiednio sprawował pleban lub proboszcz, pastor, rabin. Podstawową funkcję spełniały w wychowaniu zakony katolickie. Organizowały szkolnictwo na wyższym poziomie niż parafialne. Duże znaczenie wychowawcze miały bractwa religijne, zawodowe i w XVI w.(zakładane przez jezuitów) kongregacje sodalicji Marjańskiej. Ich rozwój w Europie od XII do Oświecenia . Bractwa (z kobietami i mężczyznami) lub z mężczyznami - czyli literackie wszystkich stanów społecznych. Młodzież szkolna miały swoje zwyczaje , nabożeństwa, Statuty. (niektóre zachowały się do dziś) . Powstawały w miastach , później przy kościołach wiejskich. Miały charakter zawodowy( budowniczych). Podporządkowane papiestwu w czasach nowożytnych , Niektóre związane z zakonami ( charakter bobożnościowy) popularne.

ODRODZENE/RENESANS OD XV DO POŁOWY XVI W.

VIII ROZDZIAŁ

1 Humanizm i odrodzenie. Porządkowo odnosiło się do sztuki włoskiej nawiązującej do starożytności Humanizm- racjonalistyczny prąd umysłowy ukierunkowany na człowieka (jego godność i wartość ) Humaniści szukali starożytności klasycznej wzorców naśladowania. Przyjmowali ideały życiowe i sposób postępowania. Nacisk na wykształcenie, język grecki i łacina , hebrajski. Interesowali się scholastyką . Powstała świadomość wartości dziedzictwa historycznego cechą kultury odrodzenia był indywidualizm i krytycyzm (reakcja na średniowieczną ascezę) Autorytet też podupadał (kościoła) teologia znalazła się w kryzysie. Sztukę średniowieczną traktowali pogardliwie. Tworzyli własną sztukę ,literaturę. Ważne było wynalezienie druku przez Jana Gutenberga 1445 lub 1456. Rozpowszechnienie wiadomości , książek . Nastąpił wzrost zainteresowania nauką , ożywienie w kulturze .Humaniści zapoczątkowali epokę odkryć geograficznych, .naukowych. Mikołaj Kopernik- opracował te teorie heliocentryczną w 1500 powstało pierwsze obserwatorium astronomiczne. Uniwersytety tracą na znaczeniu . Był też humanizm protestancki i katolicki . Powstała nowa pedagogika i szkoła humanistyczna.
2.Prekursorem renesansu włoskiego był Dante Alighieri - wprowadził włoski język do literatury . Pierwszym przedstawicielem nowego kierunku był Franciszek Petryka , oraz Giovanni Boccacio (autor Decameronu). W polityce kierunek ten rozpocząć Mikołaj Macciaveli (makiawelizm). Renesans i Humanizm dotarł też do Kurii Rzymskiej: PAPIEŻE: Mikołaj V , Pius II , Aleksander VI ,Paweł III. Historia słynęła z architektury , rzeźby , malarstwa renesansowego .W miastach włoskich od XIII w rozwinęło się szkolnictwo niezależne od Kościoła ale od władz miejskich. Medyceusze założyli w 1349 pierwszy miejski uniwersytet we Florencji. W 1438 Kosma Medyceusz założył we Florencji Akademię Platońską . W wielu miastach powstały biblioteki . Książki wydawano po włosku . Powstała nowa pedagogika . Naciskano na odpowiednie przygotowanie nauczyciela . Ideałem wychowania była grecka kalokagatia (piękno i dobro) . W miastach powstały nadworne szkoły ściągające młodzież z różnych krajów .Odrzucono średniowieczną ascezę wprowadzono atmosferę sympatii w szkole. Nawiązywania do Kwintyliana . Przedstwaicielem pedagogiki własnego odrodzenia był Vittorino da Feltre . Studiował na uniwersytecie w Padawie pod oknem Piotra Pawła Vergeria. Znał grekę. W 1415 r. został nauczycielem łaciny w Wenecji w 1421 - retoryki na uniwersytecie w Padawie. Wychowawca dzieci rodzin arystokratycznych . 1423 obioł stanowisko nadawanego nauczycielowi w Mantui na książęcym dworze Jana Franciszka Ponzagi. Jego szkoła miała cechy akademii rycerskiej. Uczniowie traktowani byli jednakowo . Wprowadził ćwiczenia fizyczne i zabawy na świeżym powietrzu . Próbował rozwijać zdolności indywidualne uczniów i zainteresowanie (Kwintylian) . Kładł nacisk na ćwiczenia pisemne. Program : filozofia Platona i Arystotelesa, język grecki , kultura starożytna zakres matematyki i przyrody . Łączył nauke z zabawą . Uwagę poświęcał wychowaniu moralnemu i religijnemu . Opracował tabelaryczny plan zajęć dla uczniów . Nie zmuszał do nauki , pobudzał ambicje, ograniczył kary fizyczne uczył skromności np. usuwając służbę służbę ze szkoły. Nazywał swoją szkołę DOMEM ROZRYWKi. Starał się wychować człowieka dobrego bo zły nie może być uczonym. Pierwszy traktakt pedagogiczny pt..”O szlachetnych obyczajach i studiach wyzwolonych” napisał ok. 1402 r. Piotr Paweł Vergerio- prof. Uniwersytetu w Bolonii , Florencji, Padwie i Rzymie . Krytykował wychowanie klasztorne. Wpływ na wychowanie obok rodziców ma państwo nie Kościół. Wzorował się na Platonie. Celem wychowania miał być watel- polityk przygotowany do służby wojskowej . W programie dominuje filozofia moralna i retoryka oraz inne: historia , poezja, arytmetyka, nauki przyrodnicze. Do starożytnych Plutarcha i Kwintyliana nawiązywali : Leonardo Brum , Eneasz, Sylvius Piccolomini(papież , Pius II), Naffeo Vegio. Leonardo Brumi uzasadnił nowy program szkolny w rozprawie pt;” Rozprawka o studiach i naukach”. Łaciny trzeba uczyć się na podstawie dzieł Cycerona ( należy czytać na głos) . E.S. Piecolomini napisał „Traktat o wychowaniu dzieci” (1450) w którym formował zasady wychowania królewicza węgierskiego i czeskiego Władysława Pogrobowca. Przywiązał uwagę do wychowania fizycznego i umysłowego. Największy traktat o wychowaniu humanistycznym pt.;” 6 ksiąg o wychowaniu dzieci” napisał 1450 MAFFEA VEGIA .Poruszył wszystkie problemy pedagogiki humanistycznej . Starożytność łączył z chrześcijaństwem . Przeciwnik kar cielesnych . Łagodność w wychowaniu . Radzi rozwijać ambicje u dzieci u uświadomić im skutki zła. Od 7 roku dziecko powinno uczyć się w szkole. Rodzice mają utrzymywać kontakt z nauczycielem . Uwagę poświęca wychowaniu moralnemu i kształceniu dziewcząt . LORENZO VALLI- twórca Humanizmu europejskiego prekursor Erezma z Rotterdamu, autor „o wytworności jezyka łacińskiego”. Aby ją osiągnąć trzeba studiować Cycerona , Owidiasza… Nacisk kładzie na stylistykę . Krytykował Arystotelesa i św. Tomasza. Uczniowie w rozmowie powinni używać wyrażeń Cycerona. Duże znaczenie dla upowszechnienia wpływów humanistycznych miały sobory w konstytucji w 1415 i 1431 w Bazylei (zetknięcie biskupów wielu krajów Europy z humanistami dostojnikami Kurii Rzymskiej i dworu papieskiego. Powstały nowe zakłady naukowe i dydaktyczne . Najgłośniejsza w 1530 College de France w Paryżu.
3. W XIV w rozpowszechnienie było w miastach niderlandzkich szkolnictwo elementarne oparte na jezyku niderlandzkim i francuskim szkoły utrzymywały miasta (dla mieszczan i kupców). Szkoły średnie i łacińskie miały charakter ogólnokształcący. Dużą rolę odegrali Bracia Wspólnego Życia . Inspiratorem tego ruchu był Cerald Groot , założycielem - jego uczeń Florent Radewijns z Dewenter. Bracia : zgromadzenie religijne Księzy i świeckich bez śladów zakonnych. Wynajmowali się jako nauczyciele w szkołach miejskich. Kopiowali ksiązki i drukowali. Wielu przyjmowało święcenia kapłańskie. W religii głosili NOWĄ POBOŻNOŚĆ(rozczarowanie teologią scholastyczną). Ruch polegał na naśladowaniu Chrystusa są odwrócone od świata , Osobistym obcowaniu z Bogiem. Dziełem nowej pobożności są rozmyślania przypisywanie Tomaszowi a Kemopis. „ O naśladowaniu Chrystusa” 1424, Bracia Wspólnego życia łączyli nową pobożność z humanizmem . Działali głównie w krajach perskich i w Hiszpanii ,Polski (Chełmno). Sławę zdobyły szkoły w Zwolle (kierował Jan Cele) i w Deventer (prowadzona Aleksaniora Hegiusa) W czasie Reformacji wielu poruszyło na protestantyzm . Z programu szkoły tradycyjnej Bracia W.ż usunęli astronomię , elementy medycyny . Zastosowali gramatykę łacińską , logikę , etykę i filozofię. Uczono łaciny klasycznej . Podstawę religii był Nowy Testament . Jan Cele wprowadził w Zwolle podział uczniów Łaciny na klasy. Wprowadzili konwikty dla biedniejszych , dając im minimum warunków . Sprzeciwiali się żebractwu. Każdy uczeń miał mieć swój podręcznik. Założyli w północnych Niderlandach (Holandii) 60 drukarnii. Tam też powstało najwięcej szkół . Ze szkół Braci wyszło wielu uczonych np. Erazm z Rotterdamu, Marcin Lutter .
Erazm z Rotterdamu: wychowanek Aleksandra Hegiusa w szkole B.W.Ż w Oeventer . Wstąpił do zakonu Augustynów i przyjął w 1492 r. świecenia kapłańskie . Studia teologiczne - Paryż , Leuven. Prowadził świecki tryb życia Funkcji kapłańskich nie spełniał. Humanista kosmopolita. Żył jako ksiądz świecki . W Anglii poznał profesora Nowego Testamentu ( w Oksofordzie ) Jana Colet'a i Tomasza Morusa. Umarł w Brukseli . Geniusz dialogu , Pisan, reformator. Dział z scholastyki, uznał autorytet Kościoła. Do sakramentów nie przywiązywał wagi do Ideałem Erozma , był chrześcijaninem wykształcony a nie pobożny . Biblia powinna być powszechnie dostępna. Nie widział różnicy miedzy duchownymi i świeckimi. Nie można narzucać innym interpretacji Biblii. Był platonikiem . Kilka traktatów poświęcił wychowaniu „ O sposobie studiów”, „ O wychowaniu księcia” ( jako doradca Cesara Karola). W 1518 napisał „Rozmówki dla dzieci” , a w rozprawie „Przeciwko barbarzyńcom” zastosował szkolnictwo średniowieczne. Cel wychowania to umiejętność wygłaszania mów. W szkole należało uczyć łaciny i greki. Od nauczyciela wymagało się wysokich kwalifikacji , łagodnego postępowania wobec uczniów. Zajął się problemami wychowania dziewcząt (prace ręczne i wykształcenie umysłowe ). Jego pedagogika miała charakter artystyczny . Nawiązując do ojca humanizmu F. PERTRARKI dążył do zespolenia kultury klasycznej z chrześcijaństwem , a w tym duchu chciał wychować . Manifestem odnowy chrześcijaństwa była napisana w Londynie. „Pochwała głupoty”(zapewniło mu sławę europejską) . Wszyscy zapraszali go na swoje dwory.
Jan Ludwik Vives- Przyjaciel Erazma i twórca pedagogiki nowożytnej. Urodził się w Walencji. Studiował w Paryżu , Leuven , Oksfordzie. Dużo podróżował . W Niderlandach ( po rostaniu króla z żoną ) był nauczycielem i publikował swoje dzieła . Był zwolennikiem edukacji szkolnej dziewcząt „O kształceniu kobiety cherześciańskiej ” ale według tradycyjnych wzorców . Zwracał uwagę na higienę uczniów. Szkoły miały być w okolicy dobrej dla zdrowia dzieci. Jego dzieło pt. „O duszy i życiu” to pierwszy traktat PSYCHOLOGII EMPRIRYCZNEJ . W programie naczelne miejsce zajęła łacina, na drugim miejscu grecki, nie lekceważyło języka ojczystego , historii i nauk przyrodniczych . Za prawdziwą metodę naukową uznał indukcję i doświadczenie. Kształcić należy tylko młodzież uzdolnioną ( nauczanie zgodne z kierunkiem uzdolnień uczniów). Należy kierować uczniów by sami doszli do reguł. Przyrody uczył z obserwacji a nie z dzieł Arystotelesa . Poetyki nie z podręczników ale z tekstów klasycznych. Stawiał wysokie wymagania nauczycielom (wiedza, talent pedagogiczny ). Kładł nacisk na rozwój szkół miejskich . Miały być nadzorowane przez państwo . Dbał o fizyczny i duchowy rozwój dziecka . Wpływał później na myślicieli tj. Kartezjusz , Spencer.
4. Idee humanizmu w Anglii, XV i XVI duże znaczenie ma mieszczaństwo . Dla reformy szkolnictwa znacznie miały wpływy włoskie i niderlandzkie. Pierwszą próbę reform podjął John Colet .
John Colet- podjął pierwszą próbę reformacji. Profesor w Oksfordzie , przyjaciel Erazma z Rotterdamu. Zreformował szkołę przy katedrze św. Pawła w Londynie . Mniej zwracał uwagę na perfekcjonizm w łacinie . Kładł nacisk na problemy ogólnoludzkie . Podzielił szkołę na 3 klasy . Przyjmował wszystkich chłopców o różnych pochodzeniach, jeśli umieli czytać , pisać po angielsku i łacinie . Wprowadził nowe podręczniki (opracował je Erezm z Rotterdamu). W szkole Coleta chłopców przygotowywano do czynnego udziału w życiu społecznym . Wprowadzało to opozycje wśród duchowieństwa angielskiego.
Tomasz Morus-syn prawnika londyńskiego, prawnik , humanista. Za przekonania katolickie poniósł śmierć . Kościół uznał go za świtego męczennika. Studiował w Oksfordzie i szkole prawniczej w Londynie. Jego dom w Londynie był miejscem spotkań najwybitniejszych humanistów angielskich i obcych . Odbywały się tam dysputy uczonych. W 1516 ukazało się po łacinie „Utopia” (zapoczątkował ją nowych gatunek literacki tzw. Utopia) . W XVI i XVII przetłumaczono ja na wiele języków zawierających poglądy na wychowanie. W Utopii przedstawił model ustroju opartego na sprawności . Marus nazwano ojcem socjalizmy utopijnego. W fikcyjnym państwie sprzeciwia się własności prywatnej . Głosił obowiązek pracy (nie dotyczyło starców , chorych i dzieci). Na wyspie Utopii pieniądz nie istniał. Handel miał charakter wymienny. Wychowaniem zajmowały się oprócz rodziców także szkoły . Istniał system powszechnej oświaty elementarnej jednakowej dla obydwu półci . Celem wychowania było ukształtowanie moralności i wyrobienie zamiłowania do pracy. Wpajano zasadę zgodnego z naturą życia . Wychowanie wojskowe istniało na wypadek obrony kraju. Na wzór Greków przedstawił system wychowania , który zapewniał rozwój sił fizycznych i duchowych człowieka. Nauka odbywała się w języku ojczystym. Wykształcenie wyższe zdobywać mieli najzdolniejsi (wybrani w tajnym głosowaniu ) Byli zwolnieni od prac fizycznych , mając zająć stanowisko kierownicze. Dużą rolę odgrywała religia. Morus był ojcem 3 córek i pierwszej przybranej. Jedna z nich była uzdolniona . Dlatego głosił równość miedzy chłopcami a dziewczętami. Podobne poglądy wychowawcze głosił Tomasz Elyot.
Tomasz Elyot- pisarz angielski. Jego pedagogika była bardziej artystyczna . Morus odwoływał się do Platona a Elyot do Kwintyliana i Plutarcha. Elyot sprzeciwiał się egalitaryzmowi wychowawczemu . Morusa i edukacji kobiet. Entuzjazmował się literaturą grecką i rzymską i doceniał angielską. Do wychowania podchodził praktycznie. Krajem rządzi arystokracja więc potrzebne jest jej wychowanie. W książce „Księga zwana gubernatorem” podkreśla znaczenie wychowania moralnego przyszłych dostojników państwowych. Naciska na znajomość łaciny klasycznej bo w urzędach jej używano. Ułatwia naukę łaciny i greki. Po opanowaniu łaciny radzi przejść do nauki logiki, retoryki, filozofii, etyki w języku angielskim. Naciska na wychowaniu fizyczne : strzelanie z łuku , taniec. Chłopców z arystokracji winno się uczyć rzemiosła (zainteresowanie i happy, użyteczne społecznie). Nadawał ton wychowaniu angielskiego gentelmana.
5.do Francjii Humanizm dotarł z opóźnieniem spowodowanym wojną stulecia z Anglii ( 1337-1453). Karol zachwycony humanizmem włoskim ufundował w Paryżu Kolegium : Królewkie-kolegium trzech języków (Kolegium Francuskie). Humanistą była jego siostra Małgorzata , królowa Nawarry. Franciszek Rabelias- duchowny . Najpierw był franciszkaninem potem Benedyktem i księdzem świeckim . Jako człowiek świecki podróżował od miasta do miasta . Był samoukiem , znawcą literatury starożytnej rzymskiej i greckiej. W1530 studiował medycynie na uniwersytecie w Montepellier. Nie był zawodowym pedagogiem . Autor powieści fantastyczno-satyrycznej pt. „Gargantua i Pantagruel” wydanej w 1532-1534 w której krytykuje scholastyczne metody wychowania i prezentuje obraz nowego wychowania humanistycznego . Rabelais był zwolennikiem kształcenia indywidualnego. W wychowaniu moralnym postulował zasadę : zgodnie z naturą a w wychowaniu fizycznym : różne rodzaje sportu. Marzył o idealnym społeczeństwie humanistycznym , występował przeciw zakonom doceniał wychowanie religijne ale krytykował niektóre jej praktyki. Był za encyklopedyzmem uważał że trzeba uczyć wszystkich nauk , przedewszytkiem języków : łaciny, greki, hebrajskiego , chaldejskiego, arabskiego, - do studiów nad Biblią . Prócz tego przedmiotem nauczania miał być : historia , arytmetyka , nauki przyrodnicze: astronomia , botanika, zoologia, nauka o człowieku . Wiedzę należy czerpać z doświadczenia i lektury starożytnej . Przeznaczył na naukę 8 godzin ( w rzeczywistości trwała dużej). Atmosfera nauki miała być przyjemna.
Michał Montaigne- z arystokratycznej rodziny francusko- hiszpańskiej (matka Hiszpanka pochodzenia żydowskiego) . Ojciec czytał klasyczną literaturę włoską . Montaigne już w domu opanował łacinę . Studiował prawo , podróżował. W dziele pt. „Próby” zajął się sprawami edukacji , problemami politycznymi , obyczajowymi , religijnymi (krytycznie) . Był zwolennikiem wychowania domowego indywidualnego . Odkrywcą zasady ludzkiej niepowtarzalności ( każdy człowiek jest niepowtarzalny). Reguły wychowawcze nie były równe dla wszystkich . Potępiał encyklopedyzm i kształcenie kobiet. Wiedze czerpać należy z książek i doświadczeń ( służyły temu podróże) Potępiał nadużywanie dialektyki rozumianej jako logika. Krytykował szkołę humanistyczna która ćwiczyła pamięć a nie samodzielność . Harmonijnie łączył wychowanie fizyczne z intelektualnym i moralnym. Popierał doskonałe opanowanie łaciny , francuskiego, włoskiego . Przeciwnik nauczania pamięciowego , głosił tolerancję religijną . Sama wiedza nie pozwalała odkrywać prawdy , wiedza jest względna. Wychowanie powinno prowadzić do ukształtowania człowieka mądrego, praktycznego, bogatego moralnie.
Inni humaniści francuscy: Piotr Ramus - filozof , matematyk, profesor Sorbony i Kolegium Francuskiego , krytyk Arystotelesa i scholastyki . Dążąc do reformy uniwersytetu paryskiego postulował zniesienie w nim systemu beneficjalnego i wprowadzanie stałej pensji dla profesorów. Potępiał prowadzenie lekcji przez źle przygotowanych i źle opłaconych zastępów profesorów. Domagał się matematyki i nauk przyrodniczych na Sorbonie i francuskiego jako wykładowego. Studia uniwersyteckie powinny mieć charakter użyteczny , praktyczny.
6. Pod koniec średniowiecza do głosu dochodzi szlachta (w Polsce). Szlachta chciała dorównać magnaterii i wyższemu duchowieństwu . Od urzędów kościelnych odsuwa plebejuszy. Przywiązuje chłopców do ziemi ( tylko jeden syn chłopski może uczyć się w mieście). Oświata szlachcie była potrzebna. Wystąpienie w sejmie wymagały znajomości zasad wymowy a orientacja w sprawach publicznych znajomość łaciny. Szlacheccy synowie kształcą się w szkołach parafialnych . Najważniejszym przedmiotem była łacina. Akademia krakowska stopniowo traci na znaczeniu. W XVw. słynęła ze studiów teologicznych , filozoficznych i matematycznych. Panował w niej Arystotelizm czyli scholastyka . Nie powiodły się próby reformy przez Jana Zamoyskiego , chcąc sprowadzić do Krakowa wybitnych humanistów. Nie udał się projekt utworzenia w Krakowie szkoły wzorowanej na Paryskim Kolegium Francuskim. Za reformacją opowiedziało się wielu studentów . Akademia została po stronie katolicyzmu , opuścili ja studenci- obcokrajowcy, sympatycy reformacji. Najczęściej na studia wyjeżdżano do Niemiec, Francji, Hali, północnych Niderlandów. Akademia upadła. W 1519 założono w Poznaniu szkołę typu Humanistycznego. Fundatorem był biskup Poznański Jan Lubrański ( później nazwano ja Akademią Jana Lubrańskiego). Była to szkoła średnia z teologią na poziomie wyższym miała szeroki program humanistyczny. Nauka trwała 5 lat (uczniowie opanowywali gramatykę łacińską i grecką i zasady wymowy łacińskiej wzorując się na Cyceronie ). Nauczano w niej geografii, historii, początków prawa Rzymskiego, kościelnego i Polskiego, etyki. Świetność akademii Lubrańskeigo nie trwałą długo . Rozwija się humanistyczna myśl pedagogiczna. Przedstawiciele Andrzej Frycz, Modrzewski, Mikołaj Rej, SZ. Marycjusz z Pilzana.
Szymon Marycjusz z Pilzna- studia ukończył w Akademii Krakowskiej w której został profesorem. Studiował w Padawie, Bolonii. W Halii uzyskał stopień doktora praw. W Krakowie wydał 1551r składającej się z dwóch ksiąg dzieło „O szkołach czyli akademia”. (pierwszy traktat pedagogiczny napisany przez Polaka). Była to krytyka szkolnictwa polskiego i Akademii Krakowskiej, którą chciał zreformować. Chciał by szkoły przygotowywały młodzież do służby Rzeczpospolitej. Krytykował odpowiedzialne za szkoły duchowieństwo. Wzorując się na Kwintylianie szkoły dzieliły się na:
1) prywatne, dworskie, edukacja domowa.
2) miejskie, szkoły katedralne, kolegiackie, parafialne zakonne.
3) gimnazja czyli uniwersytety.
W pierwszych dwóch zwracano uwagę na dobór i wykształcenie nauczycieli. Powinny reprezentować wysoki poziom moralny. Prawdziwe wykształcenie człowieka można było zrealizować tylko w szkołach miejskich i gimnazjach. Wykształcenie średnie w szkołach miejskich miało bazować na zmodernizowaniu 7 szkół wyzwolonych. Szkoła miejska powinna przygotowywać do gimnazjum i studiów uniwersyteckich. Szymon Marycjusz był zwolennikiem oświaty dla ludzi (plebs). Każdy stan powinien odznaczać się odpowiednim jemu właściwym wychowaniem i wykształceniem bo życie każdego człowieka powinno być świadome i rozumiane. Szkołami powinno się opiekować całe społeczeństwo. Najwięcej uwagi poświecił Akademii Krakowskiej, chcąc ją zreformować na wzór znanych mu uniwersytetów Włoskich. Nauki w niej wykładane powinny być bardziej użyteczne. Żąda usunięcia scholastyki z Akademii. Podstawą nauczania uniwersyteckiego powinny być oryginalne dzieła Arystotelesa, bez zniekształceń średniowiecznych. Niechętnie odnosił się do retoryki co odróżniało go od innych humanistów. Podkreślał znaczenie treści nauczania. Problem wykształcenia wiązał z potrzebami państwa i społeczeństwa. Naciskał na rzetelne kształcenie umysłowe i rozwijanie sił fizycznych młodzieży. Stawiał wysokie wymagania profesorom, którzy powinni mieć odpowiednie warunki pracy. Profesorowie wywodzący się z plebsu byli pogardzani przez szlachtę. Należało by im nadać tytuł szlachecki lub nałożenie na biskupów obowiązku płacenia na ich utrzymanie. Uważał, że szlachta jest głównym hamulcem rozwoju oświaty.
Andrzej Frycz Modrzewski - pisarz polityczny odrodzenia polskiego. Urodzony w Wolborzu w rodzinie drobnoszlacheckiej. Ojciec był wójtem Wolborze. Nauki początkowe odbywał w miejscowej szkole parafialnej, studiował na wydziale sztuk Akademii Krakowskiej. W 1531 - 1541 przebywał w Niemczech i zapoznał się z sytuacją religijną Europy. W poglądach filozoficznych i teologicznych zbliżał się do Erazma z Rotterdamu. Swoje poglądy wyraził w „W oprawie Rzeczpospolitej” wydanej w Krakowie w 1551. Pisał tylko po łacinie. Wysuwał wiele postulatów reformy państwa i wzmocnienie władzy królewskiej np. utworzenie w Polsce Kościoła narodowego na czele z królem podległego soborowi powszechnemu. Szkolnictwo Kościelne krytykował. Podkreślał znaczenie wykształcenia dla państwa i Kościoła, co decydowało o wartości człowieka. W „O szkole” postulował powszechność elementarnego szkolnictwa dla chłopców niezależnie od stanu. Kryterium doboru chłopców do szkoły powinny być ich uzdolnienia. Dla biedniejszych powinno się stworzyć fundusz stypendialny z części dochodów klasztornych. Podstawy materialne powinny zapewnić biskup i zakony. Wysoko cenił prace nauczycieli i dążył do podniesienia ich godności. Wszystkie urzędy państwowe i kościelne Rzeczpospolitej powinny być powierzone osobą wykształconym. Karcił szlachtę za jej niedbałość o naukę. Krytykował sposób wychowania młodzieży magnackiej. W „O obyczajach” dużo poświęcił wychowaniu we wczesnym dzieciństwie. Wychowanie powinno przyzwyczajać do karności, skromności, umiarkowania w jedzeniu, piciu, ubieraniu się. Wychowanie moralne według niego to wpajanie młodzieży pojęć dotyczących obowiązków wobec rodziców, krewnych, przyjaciół, społeczeństwa, wrogów. Istotą wychowania moralnego jak w renesansie angielskim jest praca fizyczna, rzemieślnicza. Organizację szkoły dzielił na dwa stopnie:
- pierwszy tradycyjny
- drugi to szkoła średnia typu humanistycznego z filozofią w programie.
Był za wprowadzeniem sądów uczniowskich jako podstawy samorządu uczniowskiego. Szkoła według A. F. Modrzewskiego miała wychować obywateli użytecznych dla państwa i kościoła.
Mikołaj Rej z Nagłowic wykształcił się na magnackim dworze Łęczyńskim. Był samoukiem, ojcem piśmiennictwa polskiego, zwolennikiem reformacji. Pisał po polsku. Swoje poglądy na wychowanie wyraził w utworze pt. „Żywot człowieka poczciwego” będące częścią dzieła „Zwierciadło” wydanego w 1568r. Żywot człowieka podzielił na 3 wieki: młody, średni i stary. Krytykował szkołę humanistyczną z pozycji szlacheckiej bo uczy wielu rzeczy nie potrzebnych a nauka trwa za długo. Zalecał zawęzić program szlachecki dla łaciny, elementów retoryki i do etyki czyli filozofii moralnej.
Erazm Gliczner - mieszczanin urodzony w Żninie na Wielkopolsce. Kształcił się w Złotoryi na uniwersytecie Krakowskim i utworzonym w 1544 uniwersytecie w Królewcu. Był luteraninem, później kalwinistą i znów w 1562 luteraninem. Polemista luterański. Napisał poradnik dla rodziców wydany w 1558 w Krakowie po polsku. Jako protestant powołuje się na biblię. Niektóre jego rady kłócą się ze współczesnymi mu renesansowymi poglądami. Naukę chłopcy mieli rozpocząć w 4 roku życia. Zachętą do nauki w razie oporu miały kary fizyczne. Uznał wyższość kształcenia szkolnego nad prywatnym, teoretycznego nad praktycznym. Uwagę poświęcał nauczycielowi, który powinien odznaczać się nad rzetelną wiedzą i wysokim poziomem moralnym. Szkoła a nie rzemiosło rozwija umysł, daje zasady moralne, przygotowuje do życia pozagrobowego. Krytycznie odnosi się do wychowania dworskiego. Gliczner był pierwszym, który napisał dzieło o wychowaniu po polsku.
Sebastian Petrycy z Pilzna - studiował sztuki wyzwolonych z Akademii Krakowskiej, nauczyciel w szkole parafialnej w Olkuszu, profesor sztuk w Akademii Krakowskiej, nauczyciel retoryki w Szkołach Nowodworskich. W 1589 wyjechał do Padawy na studia medyczne. Poglądy na wychowanie wyraził w tzw. Przydatkach do Ekonomiki, Polityki i Etyki Arystotelesa. Podkreślał znaczenie domu rodzinnego w wychowaniu. Rozwijał teorię wychowania fizycznego, moralnego i umysłowego. Pisał po polsku. Okrzyknięto go POLSKIM LOCKIE'M - głosił poglądy zbliżone do 100lat późniejszego Johna Lockie'a. Sebastian uważał że każdy umysł i wola nadają się do odpowiedniego ukształtowania. Zwolennik wychowania stanowego (Szlachcic do rządzenia a mieszczanin do rzemiosła). Szkołę podzielił na 3 stopnie: elementarny, średni i wyższy. Pierwszy dla chłopców od 7 -14 lat, nauka czytania i pisania. Nauka połączona z zabawą. Średni dla szlachty wyższy dla mieszczan. Szlachta miała się uczyć filozofii moralnej czyli etyki, retoryki, historii, łaciny i języków nowożytnych ( włoski, hiszpański). Program nauczania miał się kończyć specjalnym przeszkoleniem wojskowym w szkołach szermierczych przygotowując do obrony wsch. i połd. granic kraju. Młodzież mieszczańska powinna się kształcić bardziej wszechstronnie i na wyższym poziomie , powinni studiować teologię lub medycynę. Uważał ze szkolnictwo powinno być poddane pod zwierzchnictwo państwa. Jako pierwszy zajął się wychowaniem kobiet. Jak Arystoteles sądził że nie są zdolne pojąć żadnej dziedziny wiedzy, ale mówił że wychowaniu kobiet powinno się poświęcać więcej uwagi niż mężczyzną. Program wychowania: wpajanie dobrych obyczajów i nauki zwykłych robót ręcznych. Pomija wychowanie umysłowe i fizyczne.

ROZDZIAŁ IX REFORMACJA

1. Duże znaczenie dla rozwoju szkolnictwa miała Reformacja będąca rezultatem kryzysu chrześcijaństwa łacińskiego. Był to ruch religijny i społeczny . Od drugiej połowy XIV w. Kościół przechodził kryzys w konsekwencji doprowadziło to do jego rozbicia i powstania wyznań protestanckich . To też czas kryzysu papiestwa- schizma zachodnia ( 1378-1409) . Rozwinął się nurt pobożności nowoczesnej ( osobiste przeżywanie wiary) . Wielu myślicieli szukało możliwości uzdrowienia stosunków panujących w Kościele np. Marcin Luter . Gdy ogłosił w Wittenberdze w 1517 : 95 tez do dyskusji w sprawie odpustów nie miał jeszcze zamiarów zerwania z Kościołem . Do tego doszło dopiero w 1521 gdy papież Leon X rzucił na niego klątwę. Rozpoczęła się Reformacja w Europie. Rozpoczęły się krwawe wojny religijne zakończone utrwaleniem się nowych wyznań protestanckich : luteranizm , kalwinizmu, anglikanizmu… Każde wyznanie dążyło do wychowania społeczeństwa w duchu swoich przekonań . spowodowało to rozkwit metod nauczania - często podobnych. Podstawą nauczania Religi i nauczania w ogóle stał się katechizm . Pierwszy katechizm napisał Luter w 1529 . Powstały kazania katechizmowe. Od XVI katechizm był recytowany w każdym katolickim Kościele parafialnym.

2. Marcin Luter- urodzony w Eisleben w rodzinie chłopsko- górniczej w 13 roku życia oddany do szkoły Braci Wspólnego Życia w Magdeburgu .Po ukończeniu filozofii na Uniwersytecie w Erfurcie w 1505 wstąpił wbrew ojcu do zakonu augustianów arenitów . W 1511 uzyskał doktora teologii na uniwersytecie w Wittenberdze , w 1513 został tam profesorem. W 1517 wystąpił przeciw „sprzedaży” odpustów - POCZĄTEK REFORMACJI . Początkowo Luter głosił powszechność nauczania w języku Niemieckim. Szkoła powinna być udostępniona wszystkim dzieciom niezależnie od pochodzenia a niemiecki nauczany na tych prawach co łaciński . Każdy powinien mieć możliwość czytania Biblii. Po wojnie chłopskiej zaczął zwalczać język niemiecki w szkołach . Opowiadał za rozbudową szkół łacińskich . Dużą wagę przykładał do wychowania rodzinnego i religijnego. Szkoła powinna zajmować drugie miejsce po kościele . Pod wpływem humanizmu był za ograniczeniem kar fizycznych w szkole . Luterańskie szkolnictwo ludowe , parafialne oparte na języku niemieckim ( czytanie, pisanie, rachunków, katechizmu, śpiewu kościelnego) rozwinęło się na terenie Niemiec po śmierci Lutra. Zajęto się tym w tzw. Wirtemberskim zarządzaniu kościelnym 1559 zawierającym rozporządzenie szkolne- szkoły należało tworzyć tam gdzie było odpowiednie uposażenie dla kościelnego, który miał być nauczycielem . Kobiety i mężczyźni mieli się uczyć w oddzielnych klasach. Szkoła podzielona na 3 stopnie: (klasy) zgodnie z zaawansowaniem uczniów . Ich zwierzchnikami mieli być pastorzy luterańscy. Na wiekszą skale luterańskie szkolnictwo parafialne rozwinęło się w Niemczech po wojnie 30 letniej ( 1618-1648). Najlepiej zorganizowane były w państwie Pruskim.

3. Filip Melanchton - Najwybitniejszy przedstawiciel humanizmu protestanckiego. Od 1519 r. był zwolennikiem Lutra, autor augsburskiego wyznania wiary z 1530 pierwszej dogmatyki protestanckiej. Opracował podręczniki gramatyki greckiej , łacińskiej , dialektyki (logiki) , retoryki i fizyki (psychologii) przetłumaczył Arystotelesa na łacinę . Przeprowadził w 1528 reformę ewangelickiego szkolnictwa średniego w Saksonii . Pod jego wpływem założono 1544 uniwersytet Królewcu . Lekceważył szkolnictwo parafialne, ludowe. Kładł nacisk na tzw. „języki śiwete” ( łacina, greka, hebrajski,) , przede wszystkim na łacinę. System szkolny nawiązywał do szkół Braci Wspólnego Życia. Zawierał 3 klasowe średnie szkoły łacińskie dla których opracował podręczniki. Podstawa programowa oparta na sztukach wyzwolonych . Do pierwszej klasy : uczniowie początkujący ( czytanie, pisanie po łacinie, katechizm luterański, śpiew kościelny), klasa 2 i 3 były kontynuacją w 3 klasie przechodzono do dialektyki i retoryki. W 1536 zreformowano w duchu Humanizmu i Reformacji uniwersytet w Wittenberdze . Tak jak Kościół tak i uniwersytety stały się krajowymi.

4.Szkolnictwo humanistyczne- Jana Sturma, były profesor Sorbony . Kształcił się w szkole Braci Wspólnego Życia w Liege . Był za Luteranizmem , został w 1536 dyrektorem gimnazjum w Strasburgu w Alzacji , którym kierował do 1582 . Rozbudował 3 stopniowy podział szkoły łacińskiej wprowadzając ośmio później dziesięcio klasowy podział uczniów. Nauka w każdej klasie trwała jeden rok. Najniższą była 10 klasa. Promocja z klasy z klasy na podstawie egzaminu . Organizowano popisy- publiczne egzaminy, wystawiano sztuki dla wprawy w łacinie. Dla kształtujących się dalej proponował 5-letnie kursy wyższe. Celem była pobożność i doskonałe opanowanie łaciny. Gimnazjum Strasburskim uczono łaciny po łacinie. W początkowych klasach katechizmu po niemiecku na pamięć. W 3 klasie był katechizm Lutra. Tj. Kwintylian celem było wykształcenie mówcy. W szkole Sturma uczyli się Polacy : Jan Zamoyski. W Polsce też powstały szkoły luterańskie na wzór gimnazjum Sturma .

5 . Jan Kalwin z Noyon Pikardii . Studia filozofii i teologiczne w Paryżu , Orleanie i Bourges - prawo . W 1531 wrócił do Paryża studiując humanistykę. W 1534 - nawrócenie z katolicyzmu, zainteresował się Pismem św. Zrezygnował z beneficjum kościelnego i opuścił Paryż . W Bazylei zredagował w 1536 własne wyznanie wiary. W Strasburgu nawiązał kontakt z Melanchtonem . w 1541 wrócił do Genewy z której uczynił centrum kalwinizmu. Poglądy na wychowanie dotyczyły całej społeczności Kościoła reformowanego i wynikały z jego ustroju. Zawarte zostały w „Institutio” jak i w „Ordonances”. Luteranizm rozwijał się w Europie zachodniej na wsi, kalwinizmu w miastach. Gminę kalwińską w Genewie porównuje się do wielkiego klasztoru. Jej członkowie podlegali ścisłej kontroli. Surowo karano za najdrobniejsze przewinienia. Zakazano sztukę religijną , teatr , taniec, grę w kart i kości. Kary dotyczyły wszystkich. Według Kalwina Bóg przeznaczył jednych na zbawienie innych na potępienie , niezależnie od ich woli i czynów ilość miejsc w niebie ograniczona. Należy dążyć do opanowania swojej specjalizacji , do której Bóg nas przydziela . Kalwin był prekursorem kapitalizmu. Kult pracy miał duże znaczenie. Powodzenie w życiu było znakiem do przynależności do przeznaczonej do zbawienia. W 1559 wydał „Prawa Akademii Genewskiej” . Celem Akademii było przygotowanie pastorów i nauczycieli różnych narodowości. Odbywali w niej studia filoficzno - teologiczne , aby głosić w swoich krajach kalwinizm . Związane z Akademią gimnazjum zorganizowano w oparciu o doświadczenia Jana Sturma. Podzielone na 7 a nie 10 klas. Do 4 niższych klas wprowadzono francuski na równo z łacina ( do której nie przywiązywano tak dużej uwago) z lekceważeniem odnosił się do retoryki . Kalwin popierał rozwój nauk świeckich . W porównaniu z Luteranizmem bardziej demokratycznym kalwinizm dawał większe dla rozwoju oświaty ludowej. W 1590 profesor uniwersytetu kalwińskiego w Herborn Wilhelm Zeppel wydał ordynację dotycząca rozbudowy kalwińskich szkół parafialnych w Niemczach ( dla mężczyzn i kobiet podstawy w czytaniu , pisaniu po niemiecku)

6. Początki Reformacji w Polsce -20-ste lata XVI wieku . Od połowy XVI w.kalwinizm . Król był katolikiem i ani Plebs miejski , chłopi ani drobna szlachta nie opowiedzieli się za reformacją .Od początku mimo że rozwijała się swobodnie miała słabe strony . W latach 60 XVI w. doszło do rozbicia kalwinizmu Polskiego . W 1563 z Małopolskiego zboru kalwińskiego wyłonił się tzw. Zbór Mniejszy Braci Polskich zw. Arianami . Byli to antrytynitanie tolerancyjni do innych wyznań . Innym wyznaniem byli wywodzący się od husytów Bracia Czescy . Poszczególne wyznania tworzyły szkoły . Do najważniejszych ośrodków szkolnictwa luterańskiego w Polsce zalicza się Elbląg, Gdańsk, Toruń. Próby utworzenia Uniwersytetu Luterańskiego nie powiodły się . W 1535 zorganizowano gimnazjum luterańskie w Elblągu. Założycielem był emigrant Holenderski Wilhelm Gnaphneus . Właściwym organizatorem był jego następcą od 1541 Andrzej Aurifaber (Gold-schmidt). Obok gramatyki i literatury łacińskiej i greckiej wprowadził do programu matematykę i historię powszechną. Jego następcy chcieli nadać cech szkoły wyższej. Szkoła ta liczyła 7 kas i 9 lat nauki ( pierwsza i ost. Po 2 lata) . Jan Amos Komeński był krótko jej profesorem . W końcu XVI w. wprowadzono filozofie i teologie luterańską . Nauczyciele dobrze wykształceni, wysoki poziom nauczania łaciny i greki ściągał do Elbląga tez uczniów z innych krajów . Nauczano Polskiego(dla Niemców) i niemieckiego ( dla polaków) . Obok gimnazjum funkcjonowała w 1599 szkoła dla ubogich (panperschule). W 1558 zorganizowano gimnazjum luterańskie w Gdańsku jego założycielem i pierwszym rektorem był Jan Hoppe . Początkowo 4 klasowa i 4 letnia szkoła humanistyczna na wzór Melanchtona . W 1580 przekształcona w gimnazjum akademickie . Zyskało dwie dwu letnie klasy ( 6 klas , 8 lat). Wykładano teologię, matematykę , filozofię, prawo, historię , medycynę , poetykę. Uczono tez polskiego. Przeprowadzono pierwsze w Polsce sekcję zwłok. Badano możliwość zastosowania chemii w wytwarzaniu leków. W XVII w. sławę zyskał filozof , teolog, geograf, historyk Bartłomiej Keckermann. Zajmował się historią ustroju Polski. Postulował włączenie problematyki morskiej do programów szkolnictwa RP. Jako pierwszy w Europie opowiadał się za powszechnością nauczania elementarnego dzieci obojga płci od 7 roku życia. Innym profesorem gimnazjum Gdańskiego był Joachim Pastorius - pozostawił dzieła z dziedziny historii Polski.
Trzecie z gimnazjum luterańskich w Prusach Królewskich powstało w Toruniu w 1568 (istniało do 1817) . Początkowo zorganizowane w oparciu o wzory Melanchtona . W 1584 na nowo zorganizowano na wzór Sturma przez Henryka Strobanda i Ulryka Schobera . Od tego czasu szkoła ma 10 klas. W 1594 dodano jeszcze dwu letnia klasę , w której nauczano przedmiotów na poziomie zbliżonym do uniwersyteckiego. Przekształcone w gimnazjum akademickie. Wykładano prawo i nauki polityczne . Polski dla Niemców Niemiecki dla Polaków. Gimnazjum Toruńskie miało własną bibliotekę i drukarnie. W połowie XVII w . gimnazja i szkoły luterańskie zaczęły podupadać . Dobrze też było zorganizowane luterańskie szkolnictwo parafialne. Istniały luterańskie szkoły pokątne, w których uczono przedmiotów praktycznych dzieci drobnych kupców i rzemieślników i cudzoziemców. Od XVI w. widać rozwój kalwinizmu. Powstały gimnazja kalwińskie w Pińczowie , Krakowie, Dubiecku, Łańcucie, Chmielniku, Kocku. (Małopolska i Litwa ). Gimnazjum w Pińczowie powstało w 1551 . pierwszym rektorem był Grzegorz Orszak. Rozwój przypada dopiero po 1556 ( przekształcona w szkołę humanistyczną ) . Skrócono czas nauki. 4 klasy z najmniejszą (czwartą)elementarna reszta zapewniała wykształcenie humanistyczne. Jezyk Polski jako język pomocniczy. Na skutek rozłamu w kalwinizmie szkoła Pińczowska opowiedziała się po stronie Arian (pierwsza taka w Polsce ) upadła w 1570. Z wyodrębnieniem się Braci Polskich rozwija się szkolnictwo Ariańskie. W 1588 przejeli (arianie) kalwińską szkołę w (Lubartowie) Lewartowie . Gimnazjum Lewartowskie miało 5 klas , program bardziej praktyczny , uczono świeckiej etyki. Łacina miała centralną etykę ,ważna była ekonomia i polityka. Odpowiadało to szlachcie biorącej udział w życiu politycznym . Ariańska szkoła Lewartowska była popularna w śród mieszczan i szlachty . Upadła w 1597 . Kontynuacją szkoły Lewartowskiej była tzw. Akademia Rakowska (5 klasowe gimnazjum humanistyczne na wzór Sturma). Założona przez Braci Polskich w 1603 . Celem nie była nauka łaciny (narzędzie w porozumiewaniu się) . Program był bardziej praktyczny niż szkoły lewanrtowskiej . Przy nauce retoryki wykorzystywano aktualna problematyke społeczna i polityczną . Uzupełnieniem wykładów z polityki była nauka prawa i historii polski . Nowością w tej szkole były nauki przyrodnicze i matematyczne. Największą wagę przykładano do etyki. Według podręcznika etyki Jana Crella etyka to nauka obywatelska, osadzona w realiach Polskich. W podzielonej wyznaniowo RP uczyła ona tolerancji religijnej , troski o dobro publiczne, szacunek dla rodziców , świadomości praw i obowiązków względem państwa . Ze szkołą Rakowską związaną była drukarnia . przez swój racjonalizm i deizm arianie stały się prekursorami Oświecenia w Europie. Zwalczani byli przez obóz katolicki i protestancki . W 1638 sejm RP pozbawił Arianów szkoły i drukarni w Rakowie. W 1658 skazał ich na wygnanie( albo opuszczą RP albo przejdą na tolerowane wyznania) Przyczynili się też do tego Jezuici , którzy szybko rozbudowali własne szkolnictwo w Polsce . Też Bracia Czascy założyli szkołę w 1555 . Jej rozwój nastąpił po przybyciu do Leszna w 1628 Jana Amosa Komeńskeigo. W czasie potopu szwedzkiego w 1656 zniszczono Leszno i szkołę Braci Czeskich. Posądzony o współpracę z Szwedami Jan Amos Komeński i jego zwolennicy osiedlili się w Amsterdamie, gdzie wydał swoje największe dzieła pedagogiczne.

Rozdział X SZKOLNICTWO KATOLICKIE W OKRESIE POTRYDENCKIM

1. Nowe prądy w Kościele. W okresie reform kościelnych silny nacisk kładziono na teologię kontrowersyjna czyli polemiczną. Poza szkołami i częściowo w nich rozwijała się nauka i krytyka historyczna. Powstają wielkie dzieła z historii Kościoła. Dążono do ciągłości urzędu nauczycielskiego Kościoła zakwestionowanego przez protestantyzm(np. dzieje Kościoła od 1198 w 12 tomach Cesara Baroniusza). Należy wymienić jezuicki ośrodek Bolandystów zapoczątkowujący w 1643 wielkie wydawnictwo pt Acta sanctorum i francuskich Maurynów (kongregację benedyktyńską św. Maura). Władze kościelne widziały w naukach przyrodniczych zagrożenie. Na indeks ksiąg zakazanych wpisano wiele dzieł jako sprzeczne z Pismem Św. W 1616 umieszczono w nim Kopernika „O obrotach ciał niebieskich” i dzieła Galileusza. Dzieło zdjęto nie oficjalnie w 1757 przez papieża Benedykta XIV i urzędowo w 1828 a Galileusza w 1822 a ostatecznie w 1992r.

2. Nowy typ szkolnictwa zakonnego. W odpowiedzi na Reformację powstały szkoły katolickie organizowane przez nowe zakony np. teatyni, jezuici, oratoranie, pijarzy, misjonarze i księża komunistyczni. Ich działalność miała charakter reformatorski w łonie Kościoła katolickiego i kontrreformacyjny - przeciw innowierstwu. Istotną funkcję miały szkoły. Czołową rolę odegrali jezuici, następnie oratoranie, pijarzy.

a. szkolnictwo jezuickie. Założycielem jezuitów był Ignacy Loyola z rodziny rycerskiej z kraju Basków. W czasie wojny domowej w Hiszpanii ranny odbył kurację. Z żołnierza - oficera stał się Ascetą. Przyjął święcenia kapłańskie w Wenecji w 1537. W Rzymie postanowił założyć zakon zatwierdzony przez Pawła III w 1540. Powstało Towarzystwo Jezusowe - zakon jezuitów. Pierwszym generałem jezuitów został Loyola (do śmierci). Jezuita miał być wykształcony w filozofii, teologii i naukach świeckich. Ideałem jezuity był zdrowy, mądry, gotowy do obrony Kościoła chrześcijanin. Przywiązywali uwagę do cnoty posłuszeństwa. Zajmowali się nauką i publicystyką. Ważną funkcję dydaktyczną spełniał szkolny teatr jezuicki. Współpracowali z papiestwem. Od początku był to zakon szkolny, jezuici byli zobowiązani do pracy nauczycielskiej. Pracowali w Ameryce i Azji. Kolegia w krajach katolickich pełniły podobną funkcję jak gimnazja protestanckie w krajach luterańskich i kalwińskich. Były to szkoły typu humanistycznego z łaciną jako głównym przedmiotem nauczania. Podobnie jak szkoły protestanckie kolegia jezuickie częściowo wzorowały się na wydziale sztuk Sorbony i na szkołach Braci Wspólnego Życia. Jezuici dbali o rozwój fizyczny i zdrowie psychiczne (gimnastyka, jazda konna, szermierka, tańce). Nauczyciele musieli czuwać nad zachowaniem się uczniów. Nie dopuszczali do przemęczenia nauką, nie pozwalali się nudzić. Kary fizyczne ograniczone do minimum. Dyscyplinę utrzymywano poprzez wpływanie na ambicję. Szkoły tj. protestanckie dzieliły się na klasy. Ostateczną ich formę wypracowała specjalna komisja powołana przez generała Klaudiusza Akwawiwę w 1584 w „Ratio studio-rum” opublikowanej w 1599 obowiązującej do kasaty zakonu w 1773. Pełne kolegium obejmowało 5 lub 6 klas (6-7 lat nauki) szkoły średniej (gimnazjum), 3 lata filozofii i 4 lata teologii. Jak we wszystkich szkołach humanistycznych jezuickie wykształcenie średnie kończyło się retoryką. Filozofia obejmowała: logikę, fizykę, z matematyką i arystotelowską metafizykę i etykę (w miarę upływu czasu uwzględniono łacinę z mitologią, historią, geografią). Kładziono nacisk na wychowanie religijne młodzieży. W gimnazjum uczono katechizmu. Wychowaniu religijnemu i moralnemu służył teatr szkolny. Niektóre kolegia jezuickie przekształciły się w XVII i XVIIIw w kolegia szlacheckie lub akademie rycerskie. Szkoła jezuicka stała się wzorem dla całego szkolnictwa katolickiego. Wielkim jezuickim ośrodkiem naukowym i szkolnym był Rzym gdzie Ignacy Loyola w 1551 założył Collegium Romanum. Wielkie kolegia jezuickie: Kolonia, Wiedeń, Monachium, Trewir, Paryż w RP: Wilno, Lwów, Poznań, Warszawa, Sandomierz.

b. Szkolnictwo oratoriańskie i pijarskie. Oratorianie zostali założeni w Rzymie przez Filipa Neri jako stowarzyszenie księży świeckich dążących do udoskonalenia życia kapłańskiego (nazwa pochodzi od pomieszczenia zw. Oratorium, w którym zbierali się na modlitwę). Założyciela zw. Sokratesem Chrześcijańskim. W 1575r papież Grzegorz XIII nadał rzymskiej wspólnocie Filipa Nereusza osobowość prawną a w 1612 Paweł V zatwierdził ich konstytucję. Oratorianie nie kładli nacisku na opanowanie łaciny. W swoich kolegiach uczyli francuskiego, historii, geografii Francji. Rywalizowali z jezuitami.

Pijarzy: założyciel św. Józef Kalasanty. Założył w 1597r bezpłatną szkołę elementarną na Zatybrzu. W 1617 założył (wzorując się na jezuitach) Zgromadzenie Szkół Pobożnych (podniesione do rangi zakonu w 1621). Celem było kształcenie nauczycieli. Pijarzy prowadzili w Rzymie Collegium Nazarenum na poziomie elementarnym i średnim otwartą w 1630. Dyrektorem do 1643 był Józef Kalasanty. W 1646 papież Innocenty X rozwiązał zakon (zarzucono im sprzyjaniu nieakceptowanej przez Kościół nowożytnej filozofii). Collegium przetrwało. Przywróceni przez papieża Aleksandra VII w 1656, i Klemensa IX w 1669 jako zakon. Od 1731 od Klemensa XII generał pijarów Józef Palli uzyskał prawo wychowania młodzieży wszystkich warstw społecznych i organizowania szkolnictwa na poziomie elementarnym i wyższym. Nie mieli dużego zaufania od Kościoła. Podejrzewano ich o liberalizm. Szkolnictwo pijarskie przeznaczone było dla uboższych warstw. Program był podobny jak w szkołach katolickich. Naciskano na wychowanie religijne. Tj. u jezuitów ważna była dewiza: pobożność i nauka.

c. Inne zakony. Rozwijały się głównie we Francji (misjonarze), Italii (teatyni), krajach niemieckich i na Węgrzech (księża komuniści) i RP (misjonarze). Szkolnictwem zajmowali się też prawosławni i uniccy bazylianie i bractwa prawosławne w RP. W okresie reform szkolnych szkoły prowadzili też bernardyni i zakony żeńskie.

3. Szkolnictwo parafialne: Głównym celem było wychowanie i nauczanie niższych warstw społecznych. Językiem nauczania była łacina, w krajach protestanckich narodowy. Lepiej rozwinięte były tam, gdzie była gęściejsza sieć parafialna (najlepiej w Niderlandach i we Francji gorzej w Europie środkowej i wschodniej). Wyższy poziom miały w miastach niż na wsiach. Szkoła parafialna spełniała ważne funkcje w nauczaniu podstawowych prawd wiary. Duże znaczenie miało recytowanie katechizmu w każdą niedzielę i święto przed parafianami przez uczniów.

4. Szkolnictwo teologiczne: Obok szkół publicznych zakony prowadziły własne studia wewnętrzne dla studentów zakonnych i seminaria duchowne dla kleru diecezjalnego. Wewnętrzne studia zakonne były już w średniowieczu. Najlepiej zorganizowane w zakonie dominikanów: 3 lub 2 letnie studia konwentualne na poziomie gramatykalnym, studia partykularne - międzyklasztorne w zakresie 7 sztuk wyzwolonych 5 lat i studia generalne na wyższym poziomie 2-3 lata. Zadaniem było kształcenie lektorów - profesorów zakonnych. Studia zakonne organizowano na wzór szkół jezuickich. Najbardziej rozbudowany system studiów obok jezuitów mieli dominikanie. Były to studia konwentualne, partykularne zastąpione w XVIw tzw. Studiami materialnymi, na poziomie uniwersyteckim filozoficzno - teologiczne studia formalne i studia generalne (prawo do nadawania uniwersyteckich stopni doktorskich i lektoratu - profesury). Seminaria duchowne powołane zostały przez sobór trydencki w 1563, częściowo wzorowane na kolegiach jezuickich. Sobór nakazywał zakładanie seminariów w każdej diecezji. Pierwsze powstały w rok po uchwale soborowej. W Italii pierwsze powstało w Parmie w 1564, w Turynie, Rawennie, Bolonii, Padawie, Wenecji w 1566 - 1579. Rozwinęły się w XVIIw za panowania Ludwika XIV (Francja). W Polsce pierwsze w Braniewie na Warmii w 1565r. Początkowo prowadzili je jezuici i duchowieństwo świeckie. Po wycofaniu jezuitów założeni w 1625 przez św. Wincentego á Paulo misjonarze (lazaryści) uczący według zasad:cnota i nauka oraz księża komuniści i inni. Program przygotowywał do kapłaństwa pod względem praktycznym. Najczęściej uczono ceremonii, teologii moralnej rozumianej jako kazuistyka i kontrowersji (umiejętność zwalczania poglądów religijnych protestantów uzasadniania katolickich prawd wiary). Nauka nie trwała długo. Z czasem program zreformowano i wydłużono czas nauki.

5. Edukacja dziewcząt: Miejscem edukacji kobiet do XIXw zostawał dom rodzinny. Kobiety uważano za osoby niepełnoletnie, pozbawione praw obywatelskich, poddane władzy ojca, męża. Ich wykształcenie było zagrożeniem. Przeznaczeniem kobiet było małżeństwo lub klasztor. Małżeństwo chrześcijańskie w Kościele jako sakrament zakłada równość mężczyzny i kobiety. Jednak mężczyźni zawsze zajmowali uprzywilejowane miejsca. W średniowieczu kształcono duchowieństwo (odsuwało to kobiety od szkół). Od XVIw zaczęło się zmieniać. Pierwszym impulsem do zmian była Reformacja. Wprowadzono język narodowy, zaczęto dopuszczać do szkół kobiety (np. Niderlandy). W XVIII np. we Francji władze kościelne chcą tworzenia osobnych szkół parafialnych dla kobiet i mężczyzn i angażowania nauczycielek. Do tej pory wychowanie kobiet zapewniał klasztor. Były też zgromadzenia „pobożnych kobiet” , które poświęcały się wychowaniu kobiet nawet z biednych rodzin. Do nich należały beginki. W XVI były to urszulanki założone przez Anielę Merici w 1532, katarzynki w 1571 na Warmii a w XVIIw wizytki powstałe przez św. Franciszka Salezego, prezentki w 1627 w Krakowie przez Zofię z Maciejowskich Czeską i szarytki - siostry miłosierdzia 1633 założone przez św. Wincentego á Paulo. O trudnościach na początku istnienia tych zgromadzeń świadczą dzieje zgromadzenia zw. Angielskie Panie założonego przez Marię Ward w 1609 zatwierdzonego w 1703.

ROZDZIAŁ XI SZKOLNICTWO POTRYDENCKIE W RZECZPOSPOLIITEJ

1. Uniwersytety i ich kolonie. W XVI - XVIII w Polsce istniały 3 akademie: Akademia Krakowska, Jezuicka Akademia Wileńska i Akademia Zamojska. Protestanci nie otworzyli uniwersytetu i nie utworzono szkoły na wzór francuskiego Colleģe de France w Krakowie. Jezuici po przybyciu do Polski myśleli o założeniu własnej uczelni, początkowo w stolicy - Krakowie ale powstała w Wilnie z przekształcenia tamtejszego kolegium. Fundatorami byli w 1578 biskup wileński Walerian Protasewicz - Szuszkowski i Stefan Batory. Początkowo posiadała wydział teologiczny i filozoficzny w 1644 ufundowano wydział prawa, w 1763 powstał wydział medyczny. W 1655 spalona (najazd moskiewski). Odbudowana w XVIIw. Jan Zamoyski w 1594 zwrócił się do papieża Klemensa VIII z prośbą o zatwierdzenie ufundowanej przez siebie Akademii Zamoyskiej. Ściśle z nią związana była kolegiata ufundowana przez Zamoyskiego. Program obejmował naukę od elementarnej po studia wyższe. Przygotowywał do działalności publicznej. Początkowo miała wydział sztuk, prawa i medycyny, w 1648 teologiczny. Szkoła humanistyczna dla szlachty. Nie dorównywała nigdy pozostałym dwóm akademiom. Zniesiona przez Austrię po I rozbiorze w 1784 na jej miejsce powołano Liceum Królewskie. Obok akademii funkcjonowały ich kolonie czyli szkoły średnie związane z akademiami pierwsza kolonia powstała w 1588 w Krakowie. Najwięcej miała ich Akademia Krakowska. Organizacja i ich program wzorowano na szkołach jezuickich.

2. Rozwój kolegiów zakonnych. W XVI rozwijało się szkolnictwo zakonne. W pierwszym rzędzie jezuici, pierwsze ich kolegium powstało w 1565 w Braniewie. Po jezuitach najwięcej szkół mieli pijarzy. Początkowo gorzej zorganizowane (aż do reform w XVIIIw). Obydwa zakony rywalizowały ze sobą. Unickie szkoły bazyliańskie powstały w XVIIw ale upadły (wojny). W 1664 teatyni otworzyli kolegium dla Ormian we Lwowie, i w 1702 w Warszawie. Szkoły prowadzili też sprowadzeni do Polski księża komuniści (tylko dwa kolegia w Rzeczypospolitej w XVIIIw). Największy rozwój kolegiów w RP był w XVII

3. Upadek szkolnictwa parafialnego. Szczytowym momentem jego rozwoju był XVIIw. Szkoły te pełniły podobno funkcję wśród niższych warstw społecznych jak kolegia w wyższych. Ich celem było wychowanie religijne i pomoc w sprawowaniu liturgii . Głównym podręcznikiem był katechizm a uzupełnieniem były „Żywoty Świętych” Piotra Skargi. Uczniowie uczestniczyli w katechizacji społeczności parafialnych i służyli do mszy. W XVII - XVIIIw i upadku gospodarczym RP doszło do upadku tych szkół. Znaczenie miały też konkurencyjne szkoły zakonne. Pomogła w upadku też szlachta i chłopi. W szkołach parafialnych nie było jednolitego programu. Istniały różnice w szkołach w miastach i na wsiach. Szkoły te przeznaczano dla mężczyzn. Na wsiach uczniów było mniej. Mężczyzn przygotowywano w niej do służby liturgicznej. Szkoły parafialne nie były jedyna formą kształcenia elementarnego. Istniały „szkoły pokątne”. Szkolnictwo bardziej praktyczne, dostosowane do potrzeb mieszczaństwa z językiem polskim lub niemieckim (np. Gdańsk, Kraków). Odrodzenie szkolnictwa parafialnego nastąpiło w czasach Komisji Edukacji Narodowej ale z innym programem i organizacją.

4. Studia zakonne i seminaria duchowne. Prawie każdy zakon miał swoje studia. Wyższe studia filozof-teologiczne dominikanie mieli w RP w XVII - XVIIIw (studia formalne i generalne: Kraków, Lublin, Lwów, Warszawa, Wilno). Obok Akademii Wileńskiej kolegia jezuickie z pełną lub niepełną filozofią i teologią dla kandydatów do kapłaństwa. Mieli największą liczbę profesorów. Pierwsze seminaria duchowne dla kleru świeckiego prowadzili w RP jezuici (ufundowane przez biskupa warmińskiego Stanisława Hozjusza i otwarte w Breniewie w 1565). Ich miejsce zajmowali misjonarze od 1651, kler diecezjalny i księża komuniści.

5. Edukacja kobiet w RP. Wychowywaniem kobiet zajmowały się zakony żeńskie: benedyktynki kongregacji chełmińskiej - katarzynki, prezentki krakowskie, szarytki i wizytki, mariawitki. Program opracowano z udziałem jezuitów. Naciskano w nim na umysłowe wykształcenie zakonnic i naukę panien świeckich, którymi zajmowała się mistrzyni - wyznaczona nauczycielka. Zasady wychowania ułożone w duchu jezuickim. (codzienny rachunek sumienia, medytacje nad cnotami kardynalnymi i teologicznymi). Obok czytania i pisania po polsku, rachunków i śpiewu uczono robót kobiecych np. hafciarstwo. Kobiety z arystokracji uczone w XVIII były w domu pod okiem rodziców i guwernantek. Były tez dobrze wykształcone arystokratki np. Maria Zofia z Sieniawskich Czartoryska.

ROZDZIAŁ XII ROZWÓJ SZKOLNICTWA NA RUSI DO POŁOWY XVII w.

Szkolnictwo na Rusi w XVIw było opóźnione. Ruś Kijowska przyjęła chrześcijaństwo z Konstantynopola w 998r za panowania Włodzimierza Wielkiego. Zbliżyło ja to do chrześcijańskiej Europy Zach. W 1054 doszło do rozłamu w Kościele. Po przyjęciu chrześcijaństwa duży wpływ na kulturę Rusi Kijowskiej wywarła wcześniej schrystianizowana Bułgaria. Pismo było znane w kręgach kościelnych i dworskich w XI - XIw. Zaczyna się rozwijać rodzima literatura w języku ruskim („Powieść doroczna” mnicha Nestora w XIw). Do arcydzieł piśmiennictwa XIIw zalicza się staroruski utwór anonima pt. „Słowo o wyprawie Igora”. Rozwój kultury zahamował najazd tatarski. Od XIVw pojawiają się tendencje od zjednoczenia ziem ruskich. Dążyli do tego książęta moskiewscy i litewscy i Polska. Rus podzielono między Wielkie Księstwo Moskiewskie, Litewskie i Polskę. W XIVw znani byli na Rusi tylko wędrowni nauczyciele, uczący czytania dzieci wyższych warstw społecznych. Lepsze warunki rozwoju oświaty nastały w XVw gdy zaczęły powstawać szkoły po klasztorach bazyliańskich i przy niektórych cerkwiach prawosławnych. Uczono czytania i pisania w języku starosłowiańskim. W klasztorach przygotowywano przyszłych duchownych prawosławnych. W większych ośrodkach uczono też rachunków i śpiewu cerkiewnego. W RP XVIw powstały szkoły brackie i przyklasztorne. Pierwsza bracka szkoła ruska w RP powstała w 1585. Utworzono w 1632 Kolegium prawosławne w Kijowie przez Piotra Mohyłę (później zw. Kolegium Kijowsko - Mohylańskiego). Była to pierwsza szkoła średnia na Rusi, miała kształcić obrońców prawosławia, przeciwstawiać się ekspansji katolicyzmu i zwalczać unię z Kościołem rzymskim. Model organizacyjny kolegium przyjęto ze szkół jezuickich. Klasy niższe - humaniora i wyższe (poetyka, retoryka, filozofia) prowadzono na wzór szkół zachodnioeuropejskich. W Kolegium uczono łaciny, greki, czytano poetów starożytnych, renesansowych i barokowych. Kolegium przemianowano na akademię w 1694. Akademia Mohylańska stała się wzorem dla szkolnictwa wyższego w Rosji. Na jej wzór utworzono w 1686 Szkołę Słowiańsko - Grecko - Łacińską w Moskwie. Program tych szkół zbliżony był do zachodnioeuropejskich, zwłaszcza polskich szkół humanistycznych. Przeznaczona dla kandydatów do stanu duchownego. W XVI rozpowszechnia się w Wielkim Księstwie Moskiewskim druk. Wydarzeniem było wydanie w 1634 podręcznika do nauki elementarnej Wasyla Burcewa i podręcznika Kariona Istomina przypominającego pod względem metody dzieło Jana Amosa Komeńskiego pt. „Orbis sensualium pistus”.

ROZDZIAŁ XIII ROZWÓJ NAUKI I MYŚLI PEDAGOGICZNEJ W DOBIE REALIZMU W XVIIw

1. Warunki polityczne, przewrót w nauce. W XVII nastąpił w Europie przełom w dziedzinach życia gospodarczego, politycznego i umysłowego. W 1648 kończy się wojna 30-letnia i utrwala się wyznaniowy podział Europy. Papiestwo traci na znaczeniu. Głównymi ośrodkami nauki stały się Niderlandy, Anglia, Francja. Nastąpił rozwój nauk przyrodniczych opartych na doświadczeniu. Uniwersytety pogrążone w scholastyce upadły. Nauka rozwijała się w instytucjach - akademiach (towarzystwach) naukowych. Pierwszą taką akademią była Akademia Platońska we Florencji powstała w 1438 (była wzorem do tworzenia innych akademii włoskich np.: Akademia Pontaniona w Neapolu 1443, w Mediolanie 1483). W Anglii powstała w 1660 (Royal Society), we Francji 1666, w Berlinie 1700. Największy rozwój w XVIIIw (Madryt - 1713, Petersburg - 1724, Kopenhaga - 1742, Monachium - 1759, Bruksela - 1772, Lizbona - 1779, Boston - 1780, Edynburg - 1783, Sztokholm - 1786). Skończył się wiek teologiczny, rozwija się mistyka. Empiryzm i racjonalizm prowadzi do przekonania, że „wiedza to potęga”. XVIIw w pedagogice to przejście do nauczania słów do nauczania rzeczy. Pojawia się obowiązek szkolny.

2. Zmiany w pedagogice. Wyrazicielem nowego sposobu myślenia filozoficznego i naukowego był Franciszek Bacon. Nawiązywał do J. L. Vivesa w „O postępie nauki”. Sformułował nowe zasady epistemologii, rozwinął metodologię empiryzmu, oddzielił naukę od teologii. Nauka posługuje się metodą indukcji a teologia dedukcji. Potępił wiarę w autorytety uczonych starożytnych. Głosił ideę postępu nauki. Bacon kładł nacisk na nauki przyrodnicze, które chciał wprowadzić do szkoły. Zalecał „metodę inicjatywną” - budzenie ciekawości i doświadczenie. Kartezjusz - filozof, matematyk i fizyk. Nawiązując do św. Augustyna i Scholastyków średniowiecznych stworzył własny racjonalistyczny system filozoficzny. Twórca teorii poznania opartej na samowiedzy (Cogito ergo sum). Teologii nie uznawał za naukę. Boga uważał za konstruktora mechanistycznego świata. Sformułował 4 zasady poszukiwania prawdy. Uważał, że w szkole należy przekazywać wiedzę jasną, uporządkowaną, zrozumiałą dla dzieci. Nauczyciel powinien rozwijać u młodzieży samodzielność myślenia. Krytykował szkolnictwo jezuickie. Matematykę uznawał za naukę podstawową.

3. Wolfgang Ratke. Nawiązywał do Bacona. Studiował na uniwersytetach luterańskich. Teolog, filozof, matematyk, empiryk i sensualista. Dużą rolę przypisywał nauczycielom. W 1612 wystosował memoriał do książąt - elektoratów Rzeszy Niemieckiej, w którym proponował opracowanie łatwego nauczania języków zwłaszcza starożytnych, wydanie po niemiecku podręczników języka niemieckiego i historii. Idei zjednoczenia Niemiec miało służyć jednolite szkolnictwo niemieckie z jednolitym programem. Szkoły miały być dla mężczyzn i kobiet. Twórca dydaktyki jako sztuki nauczania. Sprzeciwiał się karom fizycznym. Chciał wprowadzić powszechny obowiązek szkolny. Jego szkoła z 1619 upadła a jego oskarżono o herezję.

4. Utopiści. Tomasz Campanella urodzony w Kalabrii, był dominikaninem. Studiował w szkołach zakonnych, które później krytycznie oceniał. W 1591 - 1596 był więziony i sądzony przez inkwizycję. W wyniku próby wzniecenia powstania antyhiszpańskiego w Kalabrii w 1599 został skazany na dożywotnie więzienie, w którym przesiedział do 1626. W 1634 przeniósł się do Paryża i był doradcą kardynała A. J. Richelieu. Swoje poglądy pedagogiczne zawarł w utopijnym dziele pt: „Państwo Słońca” (na wzór Platona). Przedstawił koncepcję państwa idealnego (obywatele żyją wg. zasad natury). Było to państwo bez własności prywatnej, mieszkańcy mieli obowiązek pracy a jej owoce były wspólne. Koncepcja wychowania w państwie odmienna od humanistów. Uważał, że dziecko powinno być poddane wychowaniu społecznemu od najmłodszych lat. Między 1 - 3 rokiem życia dziecko powinno uczyć się alfabetu. Do 7 roku hartować zdrowie. Szkoła miała się rozpoczynać się od 8 lat. Campanella pomijał łacinę na rzecz języka ojczystego i nauk matematycznych i przyrodniczych. Podstawą wiedzy powinna być matematyka. Głównie w państwie utopijnym oświata zajmowała się wychowaniem do pracy. Nauczanie w szkołach średnich i wyższych polegało na wyrabianiu samodzielności myślenia.

Jan Walenty Andreä, teolog protestancki z Würtenbergii, pisarz. Poglądy wyraził w „Opis Rzeczpospolitej Chrześcijańskiej”. Chodzi tu o opis idealnej gminy. Podstawą jej ustroju jest wspólna własność. W Rzeczypospolitej Chrześcijańskiej panował obowiązek szkolny dla obojga płci od 7 roku życia. Towarzyszyła temu religia (kalwinizm). Uważał, że pod względem umysłowym kobieta w niczym nie ustępuje mężczyźnie. Dużo czasu zajmowały ćw. fizyczne w szkole, oraz wychowanie religijno - moralne (lekcje etyki, historii, teatr szkolny). Budynki były (szkolne) przestronne, higieniczne w dobrym położeniu. Tj. Campanella kładł nacisk na metodę poglądową. Pstulował zakładanie ogrodów botanicznych, gabinetów chemicznych i muzeów.

5. Jan Amos Komeński, największy pedagog. Czech z Moraw. Studiował w Pradze i na kalwińskich uniwersytetach Herborn i Heildelbergu. Wyznawca Braci Czeskich. Po klęsce pod Białą Górą 1620 udał się na wygnanie. W 1628 przybył do Polski (osiedlił się w Lesznie), umarł w Amsterdamie. Podziwiał Kartezjusza, nawiązywał do J. L. Vivesa i do W. Ratkego. W pewnym sensie nawiązywał do Platona. Dużo podróżował i dużo zawdzięczał szkolnictwu niderlandzkiemu. W 1631 napisał podręcznik pt. „Drzwi języków otworzone”, wydane po polsku w Gdańsku. W czasie pobytu w Siedmiogrodzie napisał podręcznik do nauki łaciny „Świat zmysłowy w obrazach”. W Lesznie powstała „Wielka dydaktyka” (najpierw napisana po czesku).

ROZDZIAL XV IDEA SZKOLY NOWOCZESNEJ, ŚWIECKIEJ I LUDOWEJ

1. Oświeceniowe tendencje reformatorskie w zakresie wychowania i szkolnictwa nabrały tempa po kasatach jezuitów. W państwach katolickich szerzył się GALLIKANIZM,(jego odmiany: FEBRONIANIZM i JÓZEFINIZM) i EPISKOPALIZM, prądy antyzakonne skierowane przeciwko jezuitom. Likwidacja zakonu jezuickiego zaczęła się w Portugalii, gdy minister króla Józefa i markiz. Sebastian Józef Pombal usunął ich z kraju w 1759r. i ich majątek zagarnął dla państwa. Jezuici zostali skasowani we Francji przez parlament paryski w 1762 r. oraz przez inne parlamenty. Opracowały one tzw. sprawozdania z ustaw i doktryny jezuickiej i na ich podstawie wydawały zakazy prowadzenia szkół przez jezuitów. wyroki te doprowadziły do kasaty zakonu we Francji w 1764r. , w Hiszpanii i innych krajach burbońskich w 1767r. kawalerowie Maltańscy deportowali jezuitów z Malty do państwa kościelnego. Papież Klemens XIV wydał 21 lipca 1773r. BREVE kasacyjne jezuitów. Na całym świecie rozwiązano zakon, a szkoły przejmowały państwa. Towarzystwo Jezusowe zostało przywrócone w 1814r.

2. Po kasacie jezuitów w Portugalii Pombal zadekretował w 1759r. powszechność nauczania elementarnego. w 1771r. szkolnictwo całe podlegało państwu. Programy szkolne miały zawierać całe praktyczne (rolnictwo, rzemiosło). Po śmierci króla Józefa I w 1777r. reformy Pombala zastały cofnięte.

We Francji nowy system szkolny zaproponował prokurator parlamentu bretońskiego LUIS RENE DE CARANDEUC DE LA CHALOTAIS (1701-1785) w swoim sprawozdaniu przedstawił w grudniu , 1761 i maju 1762 wnioski nt. szkolnictwa. Sprawozdanie zakończone było apelem do króla o usuniecie jezuitów i przebudowę oświaty francuskiej. Parlament bretoński wyraził na tą zgodę. Jezuici zostali odsunięci od szkoły 20 sierpnia 1762r. Po czym La Chalotais przystąpił do opracowania projektu nowego szkolnictwa (1763r.).Wprowadził do pedagogiki pojecie WYCHOWANIE NARODOWE. Pojęcie to przyjęło się również w innych krajach Europy.

Głównym postulatem projektu La Chalotais było wychowanie narodowe w szkołach państwowych. -Król powinien doprowadzić do jedności nauczania w całym państwie -król powinien powołać komisje, ustalającą projekty edukacyjne -Program szkolny ma być powiązany z życiem rodziny,narodu i państwa -Dzieci powinny być kształcone przez członków państwa. - Nauczaniem powinni zająć się nauczyciele świeccy. -Kształcić należy w zakresie elementarnym i wyższym.(j.francuski,j.nowożytne,Łacina,dla chętnych greka, historia,geografia,matematyka,nauki przyrodnicze i filozofia)) -Uczniowie powinni zapoznać się z produkcją przemysłową i rolnictwem.

Inny plan wysunął w swoim sprawozdaniu BARTHELEMY ROLLAND d' ERCEVILLE (1734-1794) Z 1768r. Nawiązywał do walki z jezuitami w innych krajach. Domagał się jednolitego planu nauczania w całej Francji ,oprócz kształcenia umysłu,również kształcenie serc, wychowania patriotycznego i obywatelskiego oraz ułożenie kodeksu szkolnego. Celem wychowania był "dobry chrześcijanin" Na czele oświaty Francuskiej miało stać Biuro administracyjne. Miało działać w porozumieniu z uniwersytetem paryskim. Biuru powinny podlegać okręgi szkolne. W każdym okręgu powinien być uniwersytet. Zadaniem uniwersytetu było opracowywanie programów nauczania, kształcenie nauczycieli, oraz kontrola szkół niższych .Rolland głosił, powszechność nauczania oraz był zwolennikiem kształcenia kobiet.

3. W okresie oświecenia uniwersytety weszły, w fazę kryzysu. W drugiej połowie XVIIIw. najwięcej uniwersytetów było na terenie Cesarstwa(66),Francji(22),Anglia(2),liczne uniwersytety Italii i Hiszpanii. W Polsce były uniwersytety w Krakowie, Wilnie oraz Akademia Zamojska. W Rosji był 1 uniwersytet w Moskwie założony w 1755r. W czasie oświecenia najlepiej prosperowały uniwersytety niemieckie. Reforma uniwersytetów wyszła z Halle. Luterański uniwers. w Getyndze w Dolnej Saksonii główne miejsce zajmowały prawo i nauki przyrodnicze i medycyna. Uniwersytety niemieckie łączyły prace dydaktyczną z badaniami naukowymi. Opiekę nad nimi przyjęły rządy państw niemieckich zapewniło to stabilne warunki materialne. Językiem wykładowym był niemiecki. Zmieniła się metoda wykładu( profesor w opracowanym przez siebie kursie wygłaszał własne poglądy). Powstały seminaria naukowe, których celem było przygotowanie studentów do badań naukowych. seminaria te stały się wzorem dla wielu uniwersytetów europejskich. reforma uniwersytetów niemieckich była ważnym wydarzeniem o światowym zasięgu.

W Halii podobne znaczenie miały uniwersytety w Bolonii, Padwie, Turynie i Rzymie ,gdzie w uniwersytecie Gregoriańskim papież Benedykt XIV ufundował nowe katedry matematyki,fizyki eksperymentalnej i chemii. Kryzys uniwersytetów francuskich był poważny co wynikało z radykalizmu Oświecenia francuskiego oraz z gwałtownych przemian ustrojowych we Francji w czasach rewolucji. W latach 1793-1795 uniwers francuskie zostały zlikwidowane przez władze rewolucyjne.

ROZDZIAŁ XVI WIELKIE REFORMY SZKOLNE W RZECZYPOSPOLITEJ

1.Reformy Szkolne przeprowadził Stanisław Konarski (1700-1773).Reformę Szkol Pijarskich w Rzeczypospolitej poprzedziło unowocześnienie programu nauczania w kolegium teatrynow warszawskich. Pierwszym etapem reformy Konarskiego było założenie i otwarcie 01.IX.1740 r. Warszawskiego Collegium Nobilium,które było przeznaczone dla synów magnackich. Głównym celem było wychowanie `uczciwego człowieka i dobrego obywatela'.

Cele wychowawcze Konarski opierał na zasadach religijnych oraz na cnotach wierności, szacunku i posłuszeństwa królowi, poszanowaniu praw krajowych, sprawiedliwości, odpowiedzialności za losy państwa i narodu w duchu miłości ojczyzny, obowiązku względem rodziców, służby i poddanych.

Collegium dzieliło się na 5 klas,a nauka trwała 8 lat(kl.II, IV,V-po 2 lata). Tak jak w Akademii w Luneville istniało 2-letnie studium prawa ojczystego i międzynarodowego dla chętnych po ukończeniu kl V. Język polski został dowartościowany. Wprowadzono takie przedmioty jak: nowożytne języki, historię Polski, historię powszechną, geografię, matematykę, fizykę, architekturę i `nowszą filozofię'. Konarski pragnął nadać szkolnictwu pijarskiemu charakter narodowy. Podobnie zreformował w 1750-1755 r. pozostałe szkoły polskiej prowincji pijarów. Prowincja litewska nie przyjęła jego reformy.

2.Stopniowo od pierwszej polowy XVIII w. wzrastało wśród jezuitów zainteresowanie nowymi osiągnięciami filozofii i nauki. Uchwala Kongregacji Generalnej w 1730 r. umożliwiła stopniowe rozwiniecie nauk doświadczalnych w ramach filozofii.

W szkołach jezuickich matematyka i fizyka znacznie się rozwinęły. Rozwój tych nauk nastąpił w kolegiach jezuickich po 1740 r.i w znacznym stopniu przewyższył szkoły pijarskie. O nauki te rozwinęły się takie ośrodki jak: Lwów, Wilno, Poznań, Warszawa. Organizatorem studium matematyczno-fizycznego we Lwowie był Faustyn Ignacy Grodzicki. W Collegium Nobilium wykładali najwybitniejsi jezuici tj:Jan Albertrandi, Stanisław Szadurski, Franciszek Bohamolec, Stefan Łuskina, Adam Naruszewicz, Aleksander Rostan i Karol Wyrwicz. Popisy studentów z fizyki eksperymentalnej ściągały zaciekawiona publiczność nawet Króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1768 r zorganizowano w kolegium w Płocku studium architektury. Po roku 1760 matematyka i fizyka została wprowadzona do wszystkich kolegiów jezuickich.

Od pierwszej polowy XVIII w pojawiły się w kolegiach jezuickich języki nowożytne (niemiecki,francuski). Po wprowadzeniu nowych przedmiotów do szkół jezuickich dołączono język polski. Do rozkwitu języka polskiego doszło w latach 50 i 60 XVIII wieku. wielu wybitnych jezuitów polskich drugiej polowy XVIII w pisało i wykładało w języku polskim.

3.W atmosferze reform państwowych w czasie panowania St.A.Poniatowskiego(1764-1795) powstała w 1765 r Świecka Szkoła Rycerska, czyli Korpus Kadetów w Warszawie. Tworząc szkolę Rycerską, król i jej komendant Adam Kazimierz Czartoryski korzystali z wzorów obcych. Szkoła Rycerska przeznaczona była dla synów biedniejszej szlachty. Szkoła miała charakter wojskowy. W wyniku reformy w latach 1768-1771 stała się szkołą średnią ogólnokształcącą z dodatkiem przedmiotów zawodowych. Przygotowywała w dwóch kierunkach: inżynieryjno -wojskowym i cywilnym. Obok łaciny uczono francuskiego,niemieckiego i włoskiego. W szerokim zakresie wykładano przedmioty matematyczno-przyrodnicze, historię i geografię. Językiem wykładowym był polski. Król wyposażył szkolę w nowoczesne pomoce do nauki fizyki,zbiory botaniczne,zoologiczne i mineralogiczne. Astrologii uczono posługując się maszyną przedstawiającą układ słoneczny wg teorii Kopernika. Dużą uwagę poświęcano wychowaniu obywatelskiemu. Utworzenie szkoły rycerskiej przez Króla było wypełnieniem zobowiązań zawartych w Pacta Conventa. Jej absolwentami byli m.in. Tadeusz Kościuszko i Julian Ursyn Niemcewicz.

4.Pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej wzmagał gorączkę reformatorską oświeconej części społeczeństwa polskiego. Król sądził, że utrzymanie niezależności i poprawę sytuacji gospodarczej kraju można osiągnąć przez wychowanie i wykształcenie nowego pokolenia Polaków w szkołach narodowych. Poddania szkolnictwa pod nadzór władzy państwowej i tym samym pozbawienie Kościoła monopolu szkolnego domagał się Andrzej Zamoyski w 1764 r. Zwolennicy fizjokratyzmu opowiadali się za szerszym udostępnieniu nauki chłopom. Problem reformy szkolnictwa wpłynął na sejm rozbiorowy po 10.IX 1773 r. Gdy do Warszawy dotarła wiadomość o kasacie Zakonu jezuitów. Szlachta litewska zaczęła wysyłać swoich synów do nieobjętych kasatą kolegiów jezuickich znajdujących się na terenie zaboru rosyjskiego. Sprawa urządzenia szkolnictwa w Polsce wywiązała w sejmie dyskusje inspirowana reformami we Francji,która doprowadziła w 14.X.1773r. do powołania KOMISJI EDUKACJI NARODOWEJ. Komisja powstała jako odpowiedzialny nad szkolnictwem w Polsce. Była ona wyrazem polskiej myśli pedagogicznej. KEN została powołana do wychowania i kształcenia młodzieży szlacheckiej. Pod jej zwierzchnictwo poddano uniwersytety i szkoły średnie, a także szkoły parafialne. Jako podstawy materialne przeznaczone na utrzymanie szkol oddano dobra pojezuickie.

W skład Komisji weszło 8 członków. Jednym z sekretarzy KOMISJI do spraw zagranicznych był fizjokrata francuski Pierre Samuel Dupont de Nemours. Z czasem skład Komisji został zmieniony i powiększony.

10 II 1775r.zostalo ściśle uzależnione od KEN Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Na jego czele stanął Ignacy Potocki.

Towarzystwo w krótkim czasie zdobyło sobie wysoki autorytet w sprawach oświaty w Polsce. Spośród członków należy wymienić byłych jezuitów tj.Grzegorz Piramowicz, Jan Albertrandy, Grzegorz Kniażewicz,a wśród pijarów Antoni Popławski oraz Kazimierz Narbutt. Wśród Towarzystwa był również protestant przedstawiciel Szkoły Rycerskiej-Christian Pfleiderer. Główne założenia KEN sformułował Feliks Oraczewski. W mowie z 11 maja 1773 r.wzywali króla i Sejm do zajęcia się sprawa edukacji. Wyrazem całkowitego unarodowienia szkół było wprowadzenie całej rozciągłości języka polskiego. Zakres i metody nauczania zostały określone w wydanych w 1774 r.przepisach dotyczących szkół parafialnych KEN było dostosowanie ich do aktualnych potrzeb kraju. Wychodząc z założeń Franciszka Bacona i Wielkiej Encyklopedii Francuskiej starano się nadać wszystkim naukom wykładowym w szkołach KEN praktyczną użyteczność.

W dziejach KEN wyróżnia się 3 okresy.:

• Pierwszy trwał od powstania Komisji w 1773 r do odrzucenia na Sejmie w 1780r kodeksu A.Zamoyskiego. odrzucenie Kodeksu osłabiło działalność KEN w szkołach parafialnych. Komisja przejęła szkolnictwo pojezuickie oraz inne szkoły średnie: zakonne i podlegle Akademii Krakowskiej kolonie akademickie. Poddała pod swoje zwierzchnictwo szkolnictwo parafialne i objęła opieką szkoły prywatne. W przepisach z 1774-1776 zostały określone programy i metody nauczania w poszczególnych typach szkół, oprócz akademii. W 1775r.powstało Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, w 1777r.rozpoczęto reformę Akademii Krakowskiej.

• 2gi Etap-Od 1780 do 1788r.,do czasu zwołania sejmu czteroletniego. Ten okres charakteryzował się rozwinięciem działalności Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych w dziedzinie publikacji podręczników. Największym osiągnięciem w tym okresie było utworzenie stanu akademickiego i zorganizowanie hierarchii szkolnej. Zreformowanym akademiom, przemianowanym na :Szkolę Główną Koronną w Krakowie i Szkołę Główną Wielkiego Księstwa Litewskiego w Wilnie podporządkowano szkoły wojewódzkie(wydziałowe) z rektorami na czele, podlegały im szkoły powiatowe(podwydziałowe) z prorektorami którzy nadzorowali szkoły parafialne. W szkołach wydziałowych nauka trwała 7 lat,a w podwydziałowych 6 lat. Ta różnica wynikała z braku nauczycieli.

• Ostatni okres działalności KEN przypada na lata 1788-1794.(na ostatnie lata Rzeczypospolitej)

-KEN w swojej działalności zorganizowała szkolnictwo średnie. Komisji nie podlegała szkoła Rycerska i szkoły protestanckie. Komisja zorganizowała sieć szkół średnich wydziałowych i podwydziałowych. Liczba wydziałów wynosiła 9 plus 10-ty eksterytorialny(tworzyły je szkoły pijarów koronnych). W 1783r.było 74 szkoły. W latach 1783-1794(po pierwszym rozbiorze)było 77 szkol w Polsce i na Litwie. Wśród 77 szkol 22 należały do pijarów,10 do zakonu bazylianów i 11 do innych zakonów.

-Program szkół średnich KEN stawiał na nauki moralne i matematyczno-przyrodnicze. Dokumentem określającym program szkol wojewódzkich był PRZEPIS NA SZKOŁY WOJEWÓDZKIE z 1774r. Włączył on w zakres nauki moralnej prawo naturalne, ekonomikę i politykę. Historia Polski i Litwy była ważna. Przedmioty matematyczno-przyrodnicze były nawiązaniem do zreformowanych szkół pijarskich i jezuickich. Wprowadzono do szkół higienę i wychowanie fizyczne. Językiem wykładowym stał się polski. Wzrosła rola nowożytnych języków obcych.

-Komisja interesowała się szkolnictwem parafialnym. Koncepcją szkoły parafialnej było dostosowanie do potrzeb stanu chłopskiego. Program sprowadzał się do nauki religii,pisania,czytania, elementów miernictwa(wag i miar),wiadomości z dziedziny rolnictwa,ogrodnictwa i hodowli zwierząt. POWINNOŚĆ NAUCZYCIELA-Grzegorza Piramowicza(1735-1801) była podręcznikiem dla nauczycieli szkol parafialnych. Trudnością rozwoju tego typu szkół było brak pieniędzy.

-Osiągnięciem KEN była reforma Akademii Krakowskiej i Akademii Wileńskiej. Próby reformy Akademii Krakowskiej na wzór niemiecki(Uniwersytet w Halle)zostały podjęte przez biskupa Krakowskiego A.S Załuskiego w 1748/1749r,a później przez biskupa Kajetana Sołtyka w latach 1760-1767,komisja nie dostrzegała. Rozwikłania wymagał problem kształcenia profesorów dla szkół KEN. Rozwiązano projekt A.K.Czartoryskiego utworzenia w funduszy Komisji szkoły dla profesorów szkół polskich w Paryżu..

Akademia Krakowska jako uczelnia mogąca dostarczyć potrzebnych dla średnich szkół KEN nauczycieli zainteresował się Hugo Kołłątaj(1750-1812). Przekonał przewodniczącego Komisji Michała Jerzego Poniatowskiego o konieczność reformy starej uczelni krakowskiej. Kołłątaj rozpoczął reformę w 1777r.tzw. Szkół Nowodworskich. Reformę Akademii rozpoczął w 1778r.od wydziału filozoficznego, przez wydział teologiczny i medyczny. W 1780r.Akademia została przemianowana na Szkołę Główną Koronną. Za wzorem Encyklopedii francuskiej podzielił ją na 5 Kolegia:lekarskie,fizyczne prawnicze i teologiczne. W 1783r.zredukowane do 2:moralne i fizyczne. Realizacji reformy dopilnował w czasie swojego rektoratu w Szkole Głównej w 1783-1785. zorganizował pracownie, biblioteki, gabinety naukowe, urządził szpitale,apteki, ogród botaniczny. Reforma Akademii zachęciła KEN do zreformowania Akademii Wileńskiej. Reformy dokonał w 1780-1781 Maran Paczbut Odlanicki. W listopadzie 1781 otwarto Szkolę Główną Litewską. Rozbudowano tu studia astronomiczne.

B.W.Ż - Bracia Wspólnego Życia

---