Kraj Basków i Katalonia a Hiszpania

Hiszpania jako kraj jest podzielona na prowincje. Utworzona i przyjęta po śmierci generała Franco Konstytucja Hiszpanii z 1978 dopuszcza tworzenie wspólnot autonomicznych, zabrania natomiast secesji. Wszystkie prowincje w Hiszpanii skorzystały z tego prawa.
Z pośród wspólnot największą autonomię posiadają Kraj Basków oraz Katalonia. Separatyści z tych regionów, pomimo autonomii dążą do pełnej niepodległości, co jest przyczyną sporu
z władzami krajowymi.

Kraj
Basków

Wspólnotę tą można traktować dwojako. Kraj Basków to wspólnota autonomiczna
w północnej Hiszpanii, która zamieszkuję ponad 2mln ludzi. Jeśli by zlikwidować granice państw w Europie mielibyśmy do czynienia z szerszym regionem niż Kraj Basków,
a mianowicie Baskonią znajdującą się na pograniczu francusko-hiszpańskim. W skład Baskonii ze strony hiszpańskiej wchodzą Kraj Basków oraz po stronie francuskiej tzw. Północny Kraj Basków, który jest słabiej zaludniony. Część hiszpańska posiada sporą autonomię - posiadają własny parlament, rząd oraz prawo negocjacji budżetu hiszpańskiego, ponadto konstytucja Hiszpanii nie zabrania posiadania dodatkowych języków urzędowych jakim w tym wypadku jest język baskijski. Odmienna sytuacja panuję za granicą po stronie francuskiej. W kwestiach autonomii i tworzenia wspólnot Konstytucja Francuska z 1958r. nie jest tak liberalna jak hiszpańska. Francja jest państwem unitarnym, a jednostki podziału terytorialnego sprawują tylko władzę administracyjną. Językiem urzędowym ustanowiono język francuski, bez możliwości wprowadzania innych języków urzędowych.
Nie istnieją natomiast przeciwwskazania do tworzenia euroregionów.

Odnosząc się do części hiszpańskiej Baskonii, należy zaznaczyć, iż poza konstytucją status Kraju Basków jest regulowany również poprzez Statut Autonomiczny Kraju Basków uchwalony przez Kortezy Generalne 22 grudnia 1979 roku, zwany Statutem z Guerniki.

Statut z Guerniki określa Basków jako „autonomiczną społeczność w ramach państwa hiszpańskiego”. Obszar wspólnoty stanowią tzw. terytoria historyczne: Araba, Gipuzkoa
i Bizkaia. Statut uregulował takie kwestię jak: język, podział władzy (parlament - 75 posłow, czteroletnia kadencja, rząd z prezydentem na czele wybieranym przez parlament - stanowi najwyższą władzę wspólnoty).

Istotną kwestią rozstrzygniętą w statucie są kompetencje finansowe wspólnoty. Jako wspólnota prawa lokalnego, wspólnie z rządem hiszpańskim wypracowuje ona tzw. umowę ekonomiczną (hiszp. Concierto Económico), która określa udział każdej ze stron w wydatkach i podatkach. Wspólnota jest zobowiązana przekazywać część swoich dochodów do budżetu centralnego, by partycypować w kosztach tzw. funkcji ekskluzywnych państwa. W ich zakres wchodzą konstytucyjnie wymienione czynności zastrzeżone tylko dla państwa: utrzymywanie stosunków międzynarodowych, obrona i sądownictwo. W kasie wspólnoty pozostają natomiast dochody podatkowe z tytułu: podatku od osób fizycznych, wartości dodanej,
a także od wagi i ciężaru.

ETA

Kwestia sporu pomiędzy Krajem Basków, a Hiszpanią nabrała światowego rozgłosu w dużej mierze poprzez działalność terrorystyczną organizacji ETA (Baskonia i Wolność). Ich działalność określana jest mianem terroryzmu politycznego. Uważam za właściwe przytoczenie w tym miejscu definicji tego terminu. Tzw. terroryzm polityczny jest stosowany przez organizacje mające na celu osiągnięcie celów politycznych, jak uzyskanie suwerenności czy też zmiana przynależności danego regionu do danego państwa. Terroryzm jest tylko środkiem do osiągnięcia celu ostatecznego. Jak pisze Andrzej Bernard „konsekwencje przemocy są tylko pierwszym krokiem i stanowią punkt wyjścia do osiągnięcia szerszych celów strategicznych. Aktami przemocy i gwałtu terroryści chcą między innymi zwrócić uwagę świata na sprawę o którą walczą.” (Andrzej Bernard Strategia terroryzmu, Warszawa 1978).

Terrorystą przyświeca cel, iż zwrócenie uwagi na siebie poprzez akty gwałty przyniesie im korzyść w postaci poparcia i solidarności. W wielu przypadkach efekty są wręcz odwrotne, ludność jest zbulwersowana, a organizacje międzynarodowe podejmują działania zwalczające.

ETA działa już przeszło 50 lat. Początki formacji to rozłam wśród ugrupowania Nacjonalistycznej Partii Basków. Radykałowie z tego ugrupowania wybrali walkę zbrojną, która w późniejszym czasie przyjęła postać terroryzmu. Umiarkowani działacze pozostali przy działaniach dyplomatycznych i czysto politycznych. Przez ponad 50 lat dokonywali zamachów i ataków szczególnie na funkcjonariuszy państwowych takich jak: policjanci, wojskowi (zwykle wysocy oficerowie) oraz polityce. Ich ofiary rzadko były przypadkowe.
W sumie z ich rąk zginęło ponad 800 osób z czego ok. 3/5 to wojskowi i policjanci. W 2011 roku ogłosili porzucenie metod przemocy i zawieszenie broni.

Warto podkreślić, iż ocena działalności ETA jest ciężka, ponieważ inaczej sprawę postrzega zwyczajny szary obywatel Hiszpanii, a z drugiej strony, ktoś kto czuje się Baskiem. Baskowie czują się zniewoleni i mają prawo walczyć o własne państwo zgodnie z prawem do samostanowienia narodów. Wydaję się jednak, iż wybrane przez nich metody nie są odpowiednie. Wymagające potępienia jest przede wszystkim fakt śmierci niewinnych ludzi. Należy się zastanowić czy dążenia Basków są słuszne, fakty o ich własnym rodowodzie, historii i pochodzeniu są niepodważalne, jednakże nie są oni narodem skrępowanym
i zniewolonym. Mają prawo do używania swojego języka, uczyć się go w szkołach, kultywować swoją kulturę. Ponadto są jednym z najbogatszych rejonów w Hiszpanii.

Katalonia

Katalonia jest regionem położonym nad morzem śródziemnym, na granicy z Francją
i Andorą. Sytuacja historyczna Katalonii jest analogiczna do Baskonii, ponieważ część tego regionu również znajduję się pod zwierzchnictwem Francji (tzw. Katalonia Północna), która wchodzi w część departamentu Pireneje Wschodnie. Istniejąca na tym obszarze dążenia niepodległościowe są obszarem sporu z rządem Hiszpanii.

Ustrój Katalonii określa się mianem Generalitat, nazwa pochodzi od średniowiecznej instytucji. Była to komisja złożona z przedstawicieli króla, Kościoła i armii, zajmującej się poborem podatków uchwalonych przez kortezy. Współcześnie, zgodnie ze statutem autonomii, na generalitat Katalonii składają się:

• Parlament (wł. Ustawodawcza)

• Prezydencja (Presidència) w osobie Prezydenta, który kieruje rządem i jest najwyższym przedstawicielem generalitat, a jednocześnie najwyższym reprezentantem państwa hiszpańskiego w Katalonii;

• Rząd (Govern) - sprawujący władzę wykonawczą pod kierownictwem Prezydenta; ministerstwa noszą nazwę departamentów (departaments), którymi zarządzają radcy (consellers);

• Wyższy Trybunał Sprawiedliwości - sprawuję nadzór nad sądownictwem.

Prezydent jest wybierany przez parlament i mianowany przez króla Hiszpanii. Z reguły jest nim przywódca partii, która otrzymała najwięcej głosów w wyborach do parlamentu Katalonii.

Administracja rządowa jest sprawowana przez specjalnie utworzone w tym celu na terenie Katalonii tzw. Delegacje terytorialne (nie pokrywają się one z tradycyjnym podziałem obowiązującym w Katalonii - comarki).

Rządowi podlega własna administracja skarbowa - Agència Tributària de Catalunya działająca od 2008 r. Odpowiada ona za pobór i kontrolę podatków własnych Katalonii, podatków hiszpańskich w całości przekazywanych Katalonii oraz innych należności urzędowych Katalonii, a także - w ramach kompetencji delegowanych - pobór i kontrola podatków przysługujących państwu hiszpańskiemu na terytorium Katalonii.

W 1980 r. Katalonia przejęła kontrolę nad policją lokalną, działającą pod historyczną nazwą Mossos d'Esquadra. Począwszy od r. 1994, Mossos przejmowali od policji hiszpańskiej kontrolę nad kolejnymi comarkami, posuwając się od granicy francuskiej w kierunku Walencji. Od 2005 r. policja katalońska czuwa nad bezpieczeństwem Barcelony. Proces ten zakończył się w 2008 r., od kiedy to policja hiszpańska jest odpowiedzialna wyłącznie za działalność o znaczeniu ogólnopaństwowym (walka z terroryzmem, nielegalną imigracją itp.)

Statut

Obecny statut autonomii został uchwalony przez parlament kataloński 30 września 2005 r. stosunkiem głosów 120:15 (przy sprzeciwie Partido Popular), a po długich sporach zatwierdzony przez Kortezy Generalne Hiszpanii. Ostatecznie zatwierdzony w referendum przeprowadzonym w Katalonii 18 czerwca 2006 r. przy poparciu 73% głosujących, wszedł w życie 9 sierpnia 2006. Zastąpił on poprzedni statut z 1979 r. - tzw. Statut z Sau (Estatut de Sau). Jakkolwiek został okrojony w Kongresie Kortezów, daje Katalonii największą niezależność od czasów Nueva Planta.

Na podstawie wyników wyborów parlamentarnych w 2008 roku, w których wyraźnie zwyciężyły partie popierające nowy statut[1], można wnioskować, iż Katalończycy są zadowoleni z tego dokumentu. Niemniej istnieją nadal nie rozwiązane kwestie sporne (po części te, których dotyczyły zmiany wprowadzone przez Kongres). Są to m.in..:

• opóźniające się przekazanie sieci kolejowej,

• kontrola nad barcelońskim lotniskiem Prat,

• prawo do ustalania udziałów państwa hiszpańskiego i Katalonii w podatkach
  i wydatkach na wzór uprawnień Kraju Basków (tzw. concert econòmic),

• prawo do posiadania własnych przedstawicielstw zagranicznych (istnienie katalońskich przedstawicielstw przy Unii Europejskiej i rządzie Francji jest stałym źródłem konfliktów),

Kwestie sporne

W zakresie symbolicznym największe kontrowersje wzbudził artykuł mówiący o Katalonii jako narodzie (nació), podczas gdy dotychczas termin ten był zarezerwowany dla narodu hiszpańskiego (Katalończykom przysługiwał termin narodowość - nacionalitat), a także artykuł wprowadzający pojęcie obywatelstwa katalońskiego. W kwestiach praktycznych statut dał m.in. możliwość przejęcia kontroli nad kolejami i drogami oraz powołania własnej administracji skarbowej, a także poszerzenia obowiązku używania języka katalońskiego. W Kortezach wykreślono m.in. postanowienia dające Katalonii większą samodzielność finansową, większą samodzielność na arenie międzynarodowej oraz kontrolę nad wszystkimi portami morskimi i lotniczymi.

Swój sprzeciw wobec nowego statutu utrzymuje Partido Popular i rządy niektórych wspólnot autonomicznych. Jednakże podejmowane przez nie próby podważenia konstytucyjności statutu jak dotąd zakończyły się niepowodzeniem.

Dążenia niepodległościowe

W Katalonii, w przeciwieństwie do Kraju Basków, nie istnieją ugrupowania terrorystyczne działające na rzecz niepodległości. Tradycja walki zbrojnej o niepodległość kończy się zasadniczo na XVIII-wiecznych powstaniach. Odżyła jedynie w czasie hiszpańskiej wojny domowej, w której katalońskie organizacje zbrojne walczyły po stronie republiki. Kilka grup terrorystycznych o charakterze nacjonalistycznym powstało u schyłku dyktatury Franco. Najznaczniejszą z nich była Terra Lliure (Wolna Ziemia), która zaprzestała walki zbrojnej na początku lat 1990. i ostatecznie rozwiązała się w roku 1995.

Jedyną liczącą się partią, która wprost formułuje postulat połączenia i niepodległości wszystkich krajów katalońskich, jest ERC. Jednakże mimo radykalnego programu, dąży ona do jego realizacji na drodze czysto politycznej.

---